Pedagogika behawiorystyczna H. Muszyńskiego jako tzw. teleologia wychowania
Pojęcie teleologii wychowania i jej miejsce w pedagogice.
Przez teleologię wychowania rozumiemy tę dziedzinę dociekań, która dotyczy celów działalności wychowawczej. Nie można mówić o wychowaniu i jego procesach w oderwaniu od celów, którym ma ono służyć. Każda działalność ludzi tylko wówczas zasługuje na miano wychowawczej, kiedy towarzyszy jej świadomość celu, jaki ma być przez nią zrealizowany. W teleologii pedagogicznej ciągle jeszcze otwarte jest pytanie, czy cele wychowawcze formułuje się za pomocą zdań oddających to, co stwierdzamy poznawczo (sądy orzekające), czy też wyrażających nasz emocjonalny stosunek do rzeczywistości ( sądy wartościujące).
Sądy orzekające mówią o tym, co jest i jakie to coś jest pod względem własności dostępnych naszym zmysłom, podlegają one również niezależnej od naszych odczuć, a więc obiektywnej weryfikacji.
Natomiast sądy wartościujące wyrażają nasz określony stosunek do tego, co jest lub ma być, stanowią one subiektywną ocenę zjawiska. Nie zachodzi tutaj możliwość weryfikacji, gdyż do sądów wartościujących nie odnosi się kryterium prawdziwości. Możemy prawdziwie orzekać, ale nie wartościować. Można je uznać za słuszne lub nie, ale nie za prawdziwe lub fałszywe.
Zagadnienia teleologii wychowania są istotnym elementem składowym pedagogiki. Tym co decyduje o swoistości dociekań w zakresie teleologii wychowania jest rodzaj ustalonych sądów. Cele wychowania formułowane są za pomocą sądów normatywnych, a więc takich, które wyrażają określone powinności. Wiemy, że tego rodzaju sądy nie mogą być bezpośrednio wyprowadzone z sądów orzekających, a więc nie dochodzimy do nich na drodze badania rzeczywistości.
Tak więc cele wychowania są przedmiotem takich sądów normatywnych, które nazywamy postulującymi. Opisują one stany rzeczy jakie powinny nastąpić. Jednakże wówczas postulujący charakter sądów określających cele nie może odbiegać zbyt daleko od tego co realne. Innymi słowy, sądy postulatywne muszą uwzględniać to, co leży w granicach możliwości. Mówimy więc, że sądy formułujące cele wychowania, jeśli mają mieć jakieś praktyczne znaczenie, muszą być syntezą prognoz i postulatów.
Teleologia wychowania musi rozstrzygać także problem, do jakich zjawisk odnoszą się formułowane przez nią cele. Nie jest on na gruncie pedagogiki jednoznacznie rozstrzygnięty. Pedagogika marksistowska, jakkolwiek uznaje także cele wychowania odnoszące się do zjawisk występujących w grupach wychowanków, instytucjach, stosunkach międzyludzkich itp., to jednak za zasadnicze i ostateczne uznaje cele wychowania odnoszące się do osobowości człowieka.
Takie stanowisko pozwala określić naczelną wartość, stanowiącą punkt wyjścia dla stanowienia wszelkich dalszych, bardziej szczegółowych celów wychowania. Wartością tą jest określony ideał osobowościowy jako naczelny cel wychowania. Dopiero z niego przez zastosowanie szeregu kryteriów klasyfikacyjnych, możemy wyprowadzić dalsze, bardziej szczegółowe cele wychowania, a mianowicie cele naczelne , kierunkowe, etapowe, oraz operacyjne. W ten sposób zostają sprecyzowane na użytek praktyki zarówno końcowe, naczelne cele wychowania, jak też cząstkowe cele realizacyjne.
Takie wyjście teleologii wychowania naprzeciw potrzebom praktyki wymaga troski o dokładny i komunikatywny charakter wszelkich sformułowań określających cele wychowania. Na określenie celów wychowawczych istnieje ogromna liczba słów. Stawia to dodatkowe problemy przed teleologią wychowania. Aby uzyskać precyzyjne sformułowanie celów, zwroty wartościujące nie powinny wychodzić poza człon postulujący, natomiast opis tego co postulowane musi być od nich całkiem wolny.
Język stosowany do precyzowania celów nie może być zaczerpnięty z życia potocznego, ani też obciążony dodatkowymi zabarwieniami emocjonalnymi. Jedynym , który nadaje się do formułowania celów jest język naukowej psychologii osobowości oraz pedagogiki.
Z powodu braku bogatej terminologii psychologicznej, która wystarczałaby do precyzowania celów bardziej szczegółowych, a więc etapowych lub operacyjnych, powinno się opisywać zachowania, do których wdrożenie jest celem wychowawczej działalności.
Ideał wychowania może być wydatnie wspomagany przez funkcjonujące w życiu społecznym wzory osobowe. Pod pojęciem tym rozumiemy opisy konkretnych jednostek ludzkich, będących przedmiotem aprobaty podzielanej w danej grupie społecznej. Nie zawsze uznawane wzory osobowe są zgodne z zarysowanym ideałem wychowania. Sytuacja taka z reguły utrudnia, a nawet uniemożliwia jego realizację. Toteż dla wychowawcy ważna jest nie tylko znajomość ideału i celów wychowania, lecz także możność poparcia ich takimi konkretnymi wzorami osobowymi, które mają społeczne uznanie i poparcie.
Istota celów wychowania.
Pojęcie celu odnosi się do stanu rzeczy, który dopiero ma lub powinien nastąpić, a więc do przyszłości. Wszelkie sądy odnoszące się do przyszłości, orzekające o tym jaka ona będzie nazywamy sądami prognostycznymi. Szczególną właściwością sądów prognostycznych, jest to że nigdy nie możemy mieć całkowitej pewności, że są one prawdziwe, ponieważ dotyczą zdarzeń, które jeszcze nie nastąpiły. Sądy takie są jedynie uprawdopodobnione. Sądy prognostyczne są odmianą sądów orzekających.
Przyszłość można nie tylko przewidywać, lecz także postulować. Jest tak wówczas, kiedy zarysowujemy określone stany rzeczy, jako te które są pożądane i godne realizacji. Mówimy wtedy o wysuwaniu norm lub sądów postulatywnych.
Sądy postulatywne stanowią pewną odmianę sądów wartościujących.
Wysuwanie celów jest głoszeniem sądów postulatywnych. W sądzie takim możemy wyodrębnić dwa zasadnicze elementy: opis określonego stanu rzeczy, który uważamy za pożądany, a więc za przedmiot postulowania i sam akt postulowania. To co jest przedmiotem postulowania, a odnosi się do przyszłości nazywamy celem. Cele wychowania mogą być wyrażone za pomocą sądów postulatywnych, są one opisami tych stanów rzeczy, które stanowią przedmiot postulowania.
Cele wychowania są określeniem tych stanów rzeczy, których realizację uważamy za pożądaną. Nawet najbardziej wyniosłe i słuszne cele nie mają żadnego praktycznego znaczenia, jeśli nie widzimy choćby minimalnych możliwości ich realizacji. Powinny one uwzględniać to co pożądane i to co realne. Cele wychowania są zarazem zamierzonymi i pożądanymi wynikami wychowania. Toteż określenia skuteczności procesów wychowawczych wymagają jasnego zdania sobie sprawy z tego, w obrębie jakich zjawisk upatrywać ich wyników i jakie zmiany miałyby zostać poddane pomiarowi, aby określić wielkość tychże wyników. Cele odnoszą się zasadniczo do osobowości człowieka jednakże nie można ich ograniczać jedynie do pożądanych zmian w osobowościach ludzi. Mogą się one odnosić także do innych zjawisk, jak na przykład do układów stosunków wychowawczych, struktury zespołów dziecięcych lub młodzieżowych, atmosfery panującej w placówce wychowawczej, organizacji jej pracy itp. Jednak wszystkie zmiany są coś warte i mają wychowawczy sens, jeśli przyczyniają się do przekształcania w pożądanym kierunku osobowości wychowawczych jednostek. Z tej racji możemy o nich mówić wyłącznie jako o celach pochodnych lub pośredniczących, a więc takich, których osiągnięcie jest konieczne lub sprzyjające realizacji celów właściwych tj. zmian w osobowości człowieka.
Jednak niektóre cechy osobowościowe mogą mieć charakter wyłącznie celów pośrednich - kiedy ukształtowanie ich jest wskazane tylko dlatego, że warunkuje lub sprzyja rozwinięciu w wychowanku tych cech, które uważamy za niezbędne w osobowości dojrzale ukształtowanej.
Możemy wyróżnić 3 kryteria na których podstawie da się ustalać wewnętrzne związki między poszczególnymi celami wychowania. Są to: kryterium zależności zakresowej(cele bardziej szczegółowe, zawierają się logicznie, w innych, bardziej ogólnych), kryterium zależności funkcjonalnej(realizacja jednego lub kilku celów nie może być czynnikiem sprzyjającym realizacji innych.) i kryterium zależności przyczynowej(realizacja jednych celów jest warunkiem koniecznym lub niezbędnym dla realizacji innych).
Można wyodrębnić takie cele, z których na zasadzie każdego rodzaju zależności da się wyprowadzić cele pozostałe. Zespół takich celów, stanowiących punkt wyjścia dla wyprowadzenia dalszych, nazywamy zespołem celów naczelnych. Cele te są zawsze celami ogólnymi, a więc odznaczają się stosunkowo dużym zakresem pojęciowym. Są celami finalnymi, a więc zamykają pewne ciągi realizacji etapowej, cele te są wyłącznie celami zasadniczymi, tzn. dotyczą wyłącznie osobowości. Pełny zestaw naczelnych celów wychowania stanowi opis dojrzałej osobowości człowieka, jaką zamierzamy przez ogół procesów wychowania ukształtować.
W wychowaniu niemożliwe jest realizowanie naczelnego celu wychowania, bez wyłonienia szeregu bardziej szczegółowych celów etapowych. Jest tak dlatego, ponieważ cel naczelny jest zbyt odległy w czasie od momentu wyjściowego, wskutek czego zbliżanie dokonuje się stopniowo. Wychowawca musi mieć jakieś etapowe punkty na podstawie których mógłby ustalać, czy uzyskuje postęp. Potrzeba wyłonienia celów etapowych wynika również z tego, że celu naczelnego, a wiec także ideału osobowościowego nie uzyskuje się za pomocą działań prostych.
Procedura wyprowadzania celów cząstkowych i etapowych, polega na uwzględnieniu dodatkowych przesłanek, ograniczających zakres każdego celu. W ten sposób następuje ich stopniowe uszczegółowienie. Uzyskujemy je przez jednoczesne zastosowanie kilku zasad klasyfikacyjnych: zasada klasyfikacji psychologicznej(polega an tym, że każdy cel naczelny można podzielić na szereg celów cząstkowych wg głównych rodzajów dyspozycji psychicznych, jakie wyróżniamy i uważamy za istotne); zasada klasyfikacji rozwojowej(dany cel możemy jeszcze dalej uszczegóławiać przez wyłonienie różnych jego składowych elementów, odnosząc go do wyłonionych uprzednio stadiów rozwoju człowieka, uzyskane w ten sposób cele będziemy nazywać celami etapowymi); zasada klasyfikacji praktyczno- wychowawczej(wyłonienie tych rodzajów aktywności, do których wychowanek powinien zostać wdrożony, jeśli miałby osiągnąć cel etapowy. Ten rodzaj celów to cele operacyjne). Zastosowanie każdej z tych klasyfikacji daje nam pewne uszczegółowienie celów naczelnych.