NERWICE ORAZ TRWAŁE ZABURZENIA PRZYSTOSOWANIA
Trudno nawet w przybliżeniu, określić częstość występowania nerwic. W badaniach epidemiologicznych, zależnie od tego, jak dokładnie je przeprowadzono i jakie przyjmowano kryteria granicy między nerwicą a normą psychologiczną oraz między nerwicą a psychopatią, odsetek neurotyków, czyli osób o skłonnościach do reakcji nerwicowych lub chorych na nerwicę, w ogólnej populacji społeczeństw waha się od kilku do kilkudziesięciu procent. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że nie ma chyba człowieka współczesnej cywilizacji, który by przez krótki przynajmniej okres swego życia nie wykazywał wyraźnych objawów nerwicowych.
W praktyce lekarskiej nierzadko spotykamy się z faktem, że objawy typowo nerwicowe są zwiastunem chorób somatycznych lub psychicznych lub też im towarzyszą. By odróżnić je od nerwic prawdziwych lub psychonerwic, wywoływanych tylko czynnikami natury emocjonalnej, mówi się wówczas o nerwicach rzekomych lub "pseudonerwicach". Rozpoznanie objawów nerwicowych nie jest sprawą trudną: niepokój i napięcie psychiczne, które jakby promieniują z chorego i udzielają się otoczeniu, oraz typowe skargi pozwalają od razu, nawet laikowi, określić danego człowieka jako "nerwowego", co odpowiada najogólniej pojęciu nerwicy. Trudności powstają dopiero przy próbie odpowiedzi na pytanie, skąd biorą się objawy nerwicowe, czy są tylko krótkotrwałym stanem przejściowym towarzyszącym określonej sytuacji (np. sytuacja przedegzaminacyjna), czy pod nimi kryje się jakaś poważniejsza choroba somatyczna lub psychiczna, czy też wynikają z różnego rodzaju konfliktów emocjonalnych. Tylko w tym ostatnim przypadku ma się prawo rozpoznać nerwicę. Nerwice są to psychopochodne zaburzenia czynnościowe o niejednolitym obrazie klinicznym, zwykle z przewagą zmian w zakresie procesów emocjonalnych.
"Nerwica" i "psychonerwica" są określeniami jednoznacznymi. Używanie jednak terminu "psychonerwica" nie jest wskazane, gdyż niesłusznie sugeruje cierpienie od nerwicy poważniejsze, tj. jakby "bliskie psychozie". Nerwice zostały określone jako zaburzenia psychopochodne (psychogenne), tzn. że przyczyną nerwicy jest w szerokim rozumieniu tego słowa, uraz psychiczny jako szczególna postać sytuacji trudnej. Każdy uraz psychiczny jest sytuacją trudną emocjonalnie, nawet wtedy, gdy sytuacja urazowa nie stanowi zagrożenia dla człowieka i nie udaremnia jego dążeń. Wbrew pozorom, wykrycie urazu psychicznego, który poprzedził rozwój nerwicy, stosunkowo często okazuje się zadaniem trudnym. Niejednokrotnie zachodzi potrzeba uwzględnienia wielu z pozoru drobnych sytuacji urazowych oddziałujących w ciągu długiego okresu, a czasem - również przeżyć psychourazowych z dzieciństwa. Doznany kiedyś uraz psychiczny może bowiem zwiększyć wrażliwość na inne czynniki szkodliwe psychopochodne i doprowadzić do ukształtowania się nabytej skłonności do określonych reakcji nerwicowych. Poszczególni ludzie wykazują znaczne różnice w zakresie odporności psychicznej na sytuacje urazowe. Zmniejszoną odporność przejawiają m.in. jednostki neuropatyczne, charakteropaci, jednostki o osobowości niedojrzałej oraz stosunkowo często psychopaci. W przeciwieństwie do tego ludzie o osobowości dojrzałej, zwartej, o prawidłowo wykształconych mechanizmach kontroli i integracji zachowań, wykazują na ogół znaczną odporność na czynniki nerwicorodne. Odporność na stres polega na zdolności do zorganizowanego funkcjonowania, mimo podniecenia emocjonalnego. Człowiek przeżywa podniecenie emocjonalne, doznaje strachu, lęku, gniewu lub innej emocji o znacznym nasileniu, a jednak "działa przytomnie", skutecznie kontroluje swoje zachowanie i zmierza do realizacji obranego celu. Dowody odporności psychicznej daje człowiek, który przeżywając silny niepokój skupia wysiłki na rozważnym pokonywaniu trudności np. udzielenie odpowiedzi na egzaminacyjne pytania testowe, działając w warunkach presji czasowej i silnej konkurencji. Odporność psychiczna jest uwarunkowana przez wiele czynników takich jak:
właściwości układu nerwowego, od którego zależą siła i trwałość emocji,
typu reagowania emocjonalnego - nastawienie lękowe czy też nastawienie na pokonywanie trudności,
siły motywacyjnej dominującego dążenia i stosunku aspiracji do możliwości,
rodzaju regulacji osobowości - regulacja egocentryczna czy też prospołeczna,
dojrzałości osobowości, a dojrzałą osobowość cechuje zwartość, podporządkowanie dążeń ubocznych dążeniu wiodącemu i zdolność powściągania emocji,
nawyki reagowania na trudności - nawyki korzystne np. plastyczna zmiana taktyki działania w przypadku niepowodzenia lub nawyk wracania do nie rozwiązanych zadań, a nie do ucieczki przed nimi.
Objawy nerwicowe
występują wówczas, gdy ustrojowi zagraża niebezpieczeństwo i gdy nie może sobie poradzić z sytuacją zewnętrzną lub wewnętrzną, w której się znalazł. Zagrożenie może bowiem pochodzić z zewnątrz np. sytuacja przedegzaminacyjna, lub z wewnątrz np. stan zatrucia alkoholem. Uczucie lęku, które zawsze w mniejszym lub większym stopniu towarzyszy nerwicy, jest sygnałem niebezpieczeństwa zagrażającego ustrojowi. Lęk wyprzedza moment bezpośredniego zetknięcia się z czynnikiem szkodliwym. Obowiązkiem lekarza, psychologa, psychoterapeuty jest to źródło zła odkryć, a przynajmniej intensywnie poszukiwać. Nie zawsze bowiem się to udaje. Niemniej jednak sam kontakt ze specjalistą i możność szczerego przed nim wypowiedzenia się oraz różnego rodzaju środki farmakologiczne, zmniejszające napięcie lękowe i poprawiające nastrój, redukują objawy nerwicowe niezależnie od ich etiologii.
Nerwice a choroby psychiczne
Między nerwicą a chorobą psychiczną (psychoza) zachodzą zasadnicze różnice. Niekiedy objawy kliniczne nerwic i psychoz są podobne - przygnębienie nerwowe przypomina nieco depresję, a natręctwa i fobie mogą występować zarówno w przypadkach nerwic jak i psychoz. Etiologia nerwic i psychoz reaktywnych jest zbliżona, a ponadto jedne i drugie należą do grupy czynnościowych zaburzeń psychicznych. Mimo tych podobieństw i właściwości wspólnych, choroby psychiczne stanowią odrębną jakość patologiczną. Zmiany psychiczne w nerwicy mają charakter ilościowy i dotyczą głównie życia emocjonalnego . W psychozach zmiany sięgają głębiej i ogarniają zasadniczo całe życie psychiczne. Charakterystyczną cechą chorób psychicznych są zaburzenia procesów poznawczych, czego przejawem są omamy, urojenia, myślenie magiczne. Z kolei nerwice od psychoz odróżnia brak poczucia choroby w przypadku psychoz, chory psychicznie daleki jest od przypuszczenia, iż cierpi na chorobę psychiczną. W myśl niektórych koncepcji od normy psychicznej poprzez nerwicę (bądź zaburzenia osobowości) do psychozy zachodzi nieprzerwana ciągłość (Noyes, Kolb).
Nerwica a drobne nieprawidłowości czynności psychicznych występujące u człowieka zdrowego
Pewne zjawiska fizjologiczne oraz nieprawidłowości psychiczne spostrzegane u ludzi zdrowych wykazują podobieństwo przede wszystkim do objawów nerwicowych. Można tu uwzględnić: krótkotrwałą apatię, nieco wygórowane reakcje emocjonalne, przygnębienie fizjologiczne, przelotne natręctwa i fobie, wegetatywne przejawy emocji np. bicie serca, drżenie rąk, pocenie się, bóle głowy.
Neurotyczna osobowość naszych czasów
K. Horney m?wiąc o neurotycznej osobowości naszych czasów ma na myśli to, że istnieją neurotycy - ludzie o skłonnościach do reakcji nerwicowych lub chorzy na nerwicę, którzy mają pewne zasadnicze cechy wspólne oraz że te podstawowe podobieństwa są głównie produktem trudności istniejących w naszych czasach i w naszej kulturze.
Jedną z dominujących cech neurotyków w naszych czasach jest ich nadmierna zależność od aprobaty lub uczucia innych osób. Co więcej, u neurotyków występuje sprzeczność między pragnieniem uczucia a własną niezdolnością do jego przeżywania czy dawania innym. Wygórowane żądania, aby ich własne pragnienia były respektowane, mogą iść w parze z równie wyraźnym brakiem troskliwości wobec innych. Sprzeczność ta nie zawsze ujawnia się na zewnątrz.
Wewnętrzny brak poczucia bezpieczeństwa, wyróżniający się w zależności od innych, to druga cecha neurotyków, dostrzegana przy potocznej obserwacji.
Trzecia grupa postaw, dotyczących samopotwierdzenia, wiąże się z wyraźnymi zahamowaniami. Samopotwierdzenie jest to domaganie się uznania dla własnej osoby, dla własnych przekonań i praw, jednak nie sposób zbyt brutalny czy agresywny. Pod tym względem neurotycy przejawiają rożne zahamowania.
Czwartą grupę postaw, dotyczących agresji, stanowią czyny skierowane przeciwko komuś: atakowanie, ubliżanie, naruszanie cudzych praw czy jakąkolwiek inną postać wrogiego zachowania. Zaburzenia tego typu ujawniają się w dwojaki, zupełnie odmienny sposób. Jeden z nich to skłonność do agresji, dominacji, nadmiernych wymagań, rozkazywanie, oszukiwanie czy krytykowanie. U innych natomiast te zaburzenia ujawniają się w odwrotny sposób. Na zewnątrz przyjmują postawę ludzi oszukanych, zdominowanych, zahukanych, podporządkowanych lub poniżonych i nie uświadamiają sobie, że jest to wyłącznie ich własna postawa, trwają w smutnym przekonaniu, że cały świat jest przeciwko nim i próbuje narzucić im swoją wolę.
Piątą grupę postaw, mianowicie tę ze sfery seksualnej, można podzielić na kompulsywne pragnienie kontaktów seksualnych oraz zahamowanie wobec takich kontaktów.
Niektóre postacie nerwic
Trudności klasyfikacyjne wynikają z dużej różnorodności objawów nerwicowych i ich indywidualności, mianowicie każdy człowiek demonstruje inny szereg objawów. Większość objawów, takich jak: lęk przygnębienie, zaburzenia wegetatywne, spostrzegane są w przebiegu prawie każdej nerwicy. Występują oczywiście znaczne różnice w nasileniu poszczególnych objawów, a niektóre z nich rysują się szczególnie wyraźnie, co stwarza podstawy podziału nerwic na różne postacie:
I. NEURASTENIA
· należy do nerwic występujących stosunkowo często. Do jej charakterystycznych objawów należą: drażliwość oraz szybkie wyczerpywanie się.
· wyróżnia się 2 postacie neurastenii: hiperstenię i hipostenię.
Różne urazy psychiczne mogą być przyczyną neurastenii, jednak względnie często są to sytuacje konfliktowe lub inne sytuacje trudne, coraz to nowe, wymagające szybkiego działania, często podejmowania odpowiedzialnych decyzji, ponoszenia ryzyka - a więc wyzwalające wielokrotnie stany emocjonalnego napięcia. W postaci hiperstenicznej pobudliwość jest wyraźnie wzmożona. Chory wytwarza wokół siebie atmosferę nerwowego pośpiechu i napięcia dezorganizującego pracę. W postaci hipostenicznej dominuje znużenie. Chorego męczy niemal wszystko, czuje się zmęczony już rano, jeszcze przed podjęciem jakiejkolwiek pracy.
II. HISTERIA
Urazy psychiczne będące czynnikami etiologicznymi w tej nerwicy stosunkowo często noszą cechy sytuacji trudnych, których człowiek nie potrafi uniknąć, rozwiązać ani im się przeciwstawić, bądź są to silne urazy psychiczne w postaci nagłego i bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia. Obraz kliniczny histerii charakteryzuje się znaczną różnorodnością i zmiennością objawów. Należą do nich m.in. porażenia kończyn, znieczulenia skórne, bóle o zmiennym umiejscowieniu lub przeciwnie ściśle zlokalizowane np. obejmujące szczyt głowy (gwoźdź histeryczny), drżenie i skurcze mięśni. W części przypadków pojawia się bezgłos histeryczny z zupełną utratą mowy lub chory mówi jedynie szeptem. Napady histeryczne, zwłaszcza duże, należą do szczególnie charakterystycznych zaburzeń, aczkolwiek występują obecnie dość rzadko. Wymienione objawy a zwłaszcza porażenia, znieczulenia, ślepota, bezgłos zaliczone bywają za Z. Freudem, do objawów konwersyjnych, co oznacza "przeobrażenie" czynnika emocjonalnego w objaw somatyczny. U chorych na histerię pojawiają się niekiedy zaburzenia świadomości, tj. przede wszystkim histeryczne zespoły pomroczne przebiegające z dezorientacją, zaburzeniami wegetatywnymi, z lękiem lub nastrojem podwyższonym i życzeniowym zniekształceniem obrazu rzeczywistości. Mimo pewnego podobieństwa do symulacji objawów histerii uwarunkowane są mechanizmem, którym chory kieruje bezwiednie i w takim właśnie znaczeniu mówi się o "ucieczce w chorobę". Ucieczka ta nie polega na zamierzonym wchodzeniu w rolę pacjenta dla odniesienia wtórnych korzyści, lecz wyraża spełnienie motywacji nieuświadomionej lub uświadomionej niejasno.
Nerwica z natręctwami zwana też nerwicą anankastyczną, gdyż wskazuje na element przymusu charakterystyczny dla natręctw. Nerwica z natręctwami rozwija się zwykle powoli. Natręctwa stopniowo nasilają się, występują częściej, utrudniając coraz bardziej lub wręcz uniemożliwiając wykonywanie zajęć zawodowych, domowych, kontaktowanie się z ludźmi. Niekt?rzy chorzy doznają natręctw różnego rodzaju, ale zwykle zbliżonej treści. Są to np. myśli natrętne dotyczące chorób zakaźnych. Natręctwa niejednokrotnie łączą się z fobią, np. natręctwo mycia rąk łączy się zwykle z lękiem przed bakteriami. Dlatego też niektórzy nie wyodrębniają nerwicy z natręctwami oraz nerwicy lękowej, traktując fobie jako postać natręctw. Czasem chorzy przejawiają tendencję do długotrwałego, nużącego analizowania wydarzeń, w tym również drobnych, które w ich odczuciu urastają do złożonych problemów. Myśl stale wraca do tych spraw i chory ponawia próby rozważenia ich raz jeszcze. Ten sposób myślenia uważa się za charakterystyczny dla nerwicy psychastenicznej, stanowiącej odmianę nerwicy z natręctwami.
III. NERWICA LĘKOWA
Lęk występuje u prawie każdego człowieka chorego na nerwicę, ale w przypadku nerwicy lękowej stanowi objaw dominujący. Osoby zapadające na nerwicę lękową wykazują dość często cechy usposabiające do nerwicowych reakcji lękowych. Można do nich zaliczyć: brak pewności siebie, oczekiwanie niepowodzeń, skłonność do przeżywania z niepokojem i napięciem mających nastąpić wydarzeń, nadmierną wrażliwość na opinię innych, niedocenianie swoich możliwości. Przyczyną nerwicy lękowej są sytuacje bezpośredniego zagrożenia, a także długotrwale utrzymujące się sytuacje urazowe o cechach konfliktu lub frustracji. W przypadku sytuacji bezpośredniego zagrożenia uraz psychiczny, doznany np. w warunkach frontowych, wyzwala gwałtowne przerażenie z silnym odczynem wegetatywnym i nieraz z przymgleniem świadomości. Po ustąpieniu ostrej reakcji pojawiają się napady lęku, zwykle o stopniowo malejącym nasileniu, w okolicznościach przypominających pierwotną sytuację urazową. Długotrwałe sytuacje urazowe prowadzić mogą do rozwinięcia się innej postaci nerwicy lękowej, której objawem są fobie. Wykazują one znaczną różnorodność. Mogą więc pojawić się:
· agorafobie - lęk przed przejściem przez otwartą przestrzeń,
· klaustrofobie - lęk przed zamkniętymi pomieszczeniami,
· mizofobie - lęk przed zabrudzeniem się,
· karcinofobie - lęk przed zachorowaniem na raka. W przypadku lęku przed zachorowaniem - nozofobia, występuje poczucie poważnego zagrożenia chorobą, a nie przeświadczenie, iż niebezpieczna choroba niszczy organizm.
IV. NERWICA DEPRESYJNA
Kiedy obniżenie nastroju zaznacza się szczególnie wyraźnie, mówimy o "nerwicy depresyjnej" , ale nie jest to stanowisko powszechnie uznawane. Budzi również zastrzeżenia nazwa. Depresja bowiem oznacza zasadniczo psychotyczny zespół depresyjny, m.in. jedną z psychoz reaktywnych oraz fazę depresyjną cyklofrenii. W przypadkach natomiast obniżonego nastroju jako objawu nerwicowego, nawet jeżeli jest to objaw wiodący, właściwsze jest określenie przygnębienie. Przygnębieniem (fizjologicznym) nazywamy również obniżenie nastroju u człowieka zdrowego.
V. NERWICA WEGETATYWNA
Wyodrębnienie nerwicy wegetatywnej jako osobnej postaci nerwicy nie jest dostatecznie uzasadnione. Zaburzenia wegetatywne występują bowiem w każdej nerwicy, a zwłaszcza wyraźnie w neurastenii i histerii. Mimo tych zastrzeżeń nazwa "nerwica wegetatywna" bywa stosowana przez niektórych autorów, jeżeli zaburzenia wegetatywne dominują w obrazie chorobowym. "Nerwica wegetatywna" wykazuje rozmaitość i zmienność objawów. Należą do nich m.in.: kołatanie serca, drżenie kończyn, zaburzenia oddechu, zwłaszcza duszność, zawroty głowy, bóle głowy, mrowienie i drętwienie palców, zaburzenia łaknienia, nudności, biegunka oraz wiele innych. Objawy te, o zmiennym nasileniu utrzymują się długo lub dochodzi do tzw. napadów (przełomów) wegetatywnych. Przebiegają one często w postaci gwałtowanego kołatania serca lub uczucia zamierania serca, duszności, nawałów gorąca do głowy lub zblednięcia, uczucia spadku sił i omdlenia, zwykle połączonego z silnym lękiem pogłębiającym odczyn wegetatywny.
VI. NERWICE NARZĄDZOWE
W przypadku, gdy zaburzenia czynnościowe wegetatywne dotyczą określonego narządu (np. żołądka) lub układu sercowo-naczyniowego, wówczas nerwice o takim obrazie klinicznym bywają nazywane nerwicami narządowymi. Do nerwic narządowych m.in. zaliczana jest "nerwica sercowo-naczyniowa" - zaburzenia dotyczą czynności serca lub układu naczyniowego, "napadowe skurcze przełyku" , "nerwica żołądka", "nerwicowy skurcz głośni" i wiele innych.
VII. INNE NERWICE
Można zaliczyć do nich:
· nerwicę hipochondryczną - gdy liczne dolegliwości somatyczne nie znajdują potwierdzenia w wynikach badania, a jednocześnie występuje głębokie poczucie choroby,
· nerwice pourazowe, roszczeniowe, wojenne,
· nerwice płciowe,
· zespół rzekomonerwicowy - będący zespołem objawów wykazujących daleko idące podobieństwo do objawów nerwicowych, różnica dotyczy etiologii.
Psychopatia i charakteropatia jako zaburzenia przystosowania
Trwałe zmiany osobowości w odróżnieniu od nerwic, mogą być przyczyną zaburzeń przystosowania dających znać o sobie przez okres bardzo długi, czasem od wczesnego dzieciństwa po późną starość. Tego rodzaju zmiany osobowości, noszące cechy pewnego defektu psychicznego, określane są mianem psychopatii lub też - gdy powstają na podłożu organicznego uszkodzenia mózgu - charakteropatii względnie encefalopatii.
Psychopatia jest wyrazem nieprawidłowego rozwoju osobowości. Osobowość psychopatyczna wykazuje różnego rodzaju anomalie w zakresie życia emocjonalno-popędowego oraz tych cech i funkcji osobowości, które tradycyjnie określa się mianem charakteru. Sprawność intelektualna jest zwykle w pełni zachowana. Cechy psychopatyczne, jak się zdaje, bujniej rozwijają się w spokojnych i ustabilizowanych warunkach społecznych. W tzw. czasach gorących (np. podczas wojny) psychopaci zaczynają dominować w społeczeństwie. Jeden z klasyków psychiatrii Ernst Kretschmer - wyraził się, że "psychopaci istnieją zawsze, ale w czasach chłodniejszych my bywamy ekspertami, a w czasach gorących oni panują nad nami". Psychopata musi mieć więcej wolnej przestrzeni, by mógł spokojnie swe dziwactwa hodować. Psychopatyczne cechy osobowości mogą zaznaczyć się w różnym stopniu i zmiennym co do nasilenia nawet u tej samej osoby. Są to zwykle w porównaniu z cechami osobowości prawidłowej różnice ilościowe, ale ich nasilenie usprawiedliwia określenie psychopatii jako anomalii charakteru, a ściślej - osobowości. Może to być jedna cecha występująca nadmiernie silnie np. częste wahania nastroju ze skłonnością popadania w przygnębienie. Czasem przeciwnie, uderza brak pewnych właściwości zwykłych dla osobowości prawidłowej, np. brak syntonii z otoczeniem, chłód uczuciowy. Zmiany te ciążą na harmonijnym kształtowaniu się stosunków między jednostką a innymi ludźmi. Psychopatia kształtuje się na podłożu cech dziedzicznych oraz pod wpływem niekorzystnych czynników zewnętrznych. Udział obu rodzajów przyczyn, konstytucjonalnych i środowiskowych, jest bardzo różny w poszczególnych przypadkach. W psychiatrii współczesnej terminu "psychopatia" używa się rzadziej niż przed kilkudziesięciu laty. Nie oznacza to bynajmniej, jakoby problem ten stał się mniej aktualny w psychiatrii. Psychopatów na świecie nie brak, tylko nazywa się ich dzisiaj inaczej. W psychiatrii istnieją mody na pewne pojęcia i modne niegdyś słowo "psychopatia" zastępuje się dziś pojęciem "przewlekłej nerwicy", "nerwicy charakteru" , "dystonii wegetatywnej" , "utrwalonych zmian osobowości" , "niedojrzałości emocjonalnej" itp. Prawdopodobnie ta zmiana w terminologii dokonała się pod wpływem szkół psychodynamicznych, które większą wagę przywiązują do dynamiki rozwoju i wpływów środowiskowych, podczas gdy dawniej popularne szkoły konstytucjonalne kładły nacisk na niezmienność natury ludzkiej, wynikłą z działania czynników natury genetycznej. Popularna definicja psychopatii, podana przed laty przez jednego z wybitnych psychiatrów niemieckich Kurta Schneidera podkreśla moment cierpienia : psychopata - to człowiek, który sam cierpi i (lub) u innych cierpienie wywołuje, jego "kolec" psychopatyczny jest skierowany jednocześnie do wewnątrz i na zewnątrz. Kolec psychopatyczny jest jakby skostniały, wymknął się spod ogólnego rytmu życia. W psychiatrii tendencje persewacyjne, tj. powtarzania stale tych samych struktur czynnościowych, biorą górę nad tendencjami do niszczenia i zmiany struktur czynnościowych. Tendencje persewacyjne są często wynikiem organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. W Polsce prof. Bilikiewicz był pierwszym , który zwrócił na to zagadnienie uwagę, wykazując w wielu przypadkach psychopatii ewidentne zmiany ośrodkowego układu nerwowego. W ten sposób powstało pojęcie charakteropatii, które w polskiej psychiatrii ogólnie się przyjęło. Wykrycie podobnych zmian jak w psychopatii, np. powstałych w następstwie przebytego zapalenia mózgu i opon mózgowych, urazów okołoporodowych lub doznanych w późniejszym okresie zatruć, procesów zwyrodnieniowych, ostrego i przewlekłego niedotlenienia tkanki mózgowej lub uszkodzeń wywołanych innymi czynnikami - stanowi podstawę do rozpoznania nie psychopatii, lecz charakteropatii. Cechy psychopatyczne i charakteropatyczne w wielu przypadkach nie różnią się od siebie, obraz kliniczny może być taki sam, różnica bowiem dotyczy nie symptomatologii, lecz przyczyny. Podejście takie zostało spopularyzowane w psychiatrii polskiej przez T.Bilikiewicza. Określenie encefalopatia odnoszone jest do ogółu przypadków zmian anatomopatologicznych tkanki mózgowej przejawiających się klinicznie objawami neurologicznymi uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego oraz objawami psychopatologicznymi w postaci charakteropatii lub (bądź także) otępienia.
Psychopatia i charakteropatia zostały określone jako zmiany trwałe, jest to jednak trwałość względna. Jak bowiem kształtuje się i zmienia w pewnych granicach osobowość prawidłowa, podobnie osobowość psychopaty i charakteropaty wykazuje pewną dynamikę. Zmiany te mogą iść w dwóch kierunkach.
Polegają one na zaostrzeniu anomalii osobowości, co nazywane bywa dekompensacją osobowości psychopatycznej, charakteropatycznej.
Następuje pewne wyrównanie, kompensowanie zaburzeń osobowości, które w sprzyjających warunkach środowiskowych i pod wpływem umiejętnego oddziaływania mogą ulec złagodzeniu. Oddziaływanie psychoterapeutyczne musi być dostosowane do osobowości pacjenta, w przeciwnym razie bowiem nie odniesie ono spodziewanego skutku. Psychiatra musi szybko sklasyfikować osobowość swego chorego i odpowiednio do tego w stosunku do niego się zachować. Często przy pewnym doświadczeniu robi to prawie automatycznie, nie zastanawiając się zbytnio metodą klasyfikacji. Ta łatwość klasyfikacji wynika prawdopodobnie stąd, że psychiatra ma przeważnie do czynienia z zaostrzonymi i utrwalonymi cechami osobowości, u jego pacjentów typ osobowości zmienia się w typ psychopatii.