Geneza samorządu terytorialnego
„Samorząd terytorialny jest podstawową formą organizacji lokalnego życia publicznego.” Samorząd terytorialny istniał już w starożytności i wiązał się z określonym stopniem samodzielności przyznawanej przez imperia krajom podporządkowanym. Nie jest, więc związany pojęciowo z nowoczesną jego postacią, której podstawy stworzyły Wielka Rewolucja Francuska i przejście państwa policyjnego w państwo konstytucyjne. Wraz z rozwojem wydarzeń rewolucyjnych francuska myśl teoretyczna odeszła od upatrywania w gminach organizacji, które powinny pozostawać w takiej samej sytuacji jak poszczególni obywatele, a opowiedziała się za zapewnieniem gminom praw analogicznych do uprawnień jednostki. Na wzór tych praw wprowadzono instytucję „czwartej władzy”, oraz została zakreślona sfera praw gminy. Uzyskała ona osobowość prawną, a nadzór ze strony władz centralnych został poważnie ograniczony. Gminy traktowano jak korporację terytorialną, niezależną od państwa, uznając jej własne przyrodzone prawa. Jednak w zakresie realizacji funkcji nadanych przez państwo, gminy traktowano jako okręgi państwowe, powołane do wykonywania administracji, pozbawione samodzielności. Podkreślono fakt, że gmina - obok własnych funkcji - powinna realizować funkcje „delegowane” przez państwo. Zmiany wprowadziły reformy rozpoczęte przez Napoleona i ustawa z 17 lutego 1800 r., która wprowadziła system scentralizowanego zarządu lokalnego. Gmina została podporządkowana państwu, jej władze pochodziły z nominacji, stała się rządowym okręgiem administracyjnym.
Istotne znaczenie dla kształtowania się instytucji samorządu terytorialnego miał rozwój teorii i praktyki samorządu w Prusach. Pod wpływem zwycięstw Napoleona, w wielu państwach wprowadzono francuski system municypacyjny. W Prusach wystąpił wtedy opór przeciwko recepcji obcych instytucji, ale myśli ustawodawstwa francuskiego wywarły wpływ na ustawodawców pruskich. Powstały rozwiązania, których myślą przewodnią było pozyskanie mieszczan - znaczącej wówczas siły roboczej - do udziału w wykonywaniu administracji państwowej.
Samorząd nowego typu, o epokowym znaczeniu, stworzyła Ordynacja miejska z 19 listopada 1808 r. - dzieło ministra von Steina. Uzyskano prawo samodzielnego zarządzania sprawami miasta poprzez organy samorządu pochodzące z wyborów, opartych na nowoczesnej zasadzie reprezentacji. Ograniczenia wynikały jedynie w przypadku przestrzegania państwowego porządku prawnego, którym sterował rząd. Natomiast w przypadku realizacji spraw pozostawionych do samodzielnej gestii ustawodawca nie ustanowił ograniczeń. Samorząd terytorialny uważany dotąd za samorząd gminy, uznany został za samorząd społeczeństwa. A od takiej koncepcji samorządu niedaleko do koncepcji samorządu jako udziału społeczeństwa w administracji państwowej.
Wraz z państwem prawnym powstaje państwowa teoria samorządu, u podstaw, której leży idea powołania lokalnego społeczeństwa terenowego do wykonywania administracji państwowej w terenie. Zakłada się, że państwo może wykonywać władzę bezpośrednio poprzez podległe mu organy. Część tej władzy może przekazać miejscowemu społeczeństwu, które stanowi odrębną osobę prawną wchodzącą w stosunki prawne z państwem. Lokalna osoba prawna podmiotem samorządu staje się wówczas, gdy państwo upoważnia ją i zobowiązuje do realizacji funkcji administracji państwowej. Zatem nowoczesny samorząd terytorialny ukształtował się wtedy, gdy stosunek władzy państwowej przestał być jednostronnym stosunkiem poddania się suwerenowi, a stał się dwustronnym stosunkiem prawnym zakładającym istnienie praw podmiotowych jednostek i ich zbiorowości. Istotne znaczenie dla rozwoju teorii i praktyki samorządu miała francuska i pruska myśl teoretyczna, pod której wpływem kształtowała się instytucja nowoczesnego samorządu terytorialnego. Podstawą jest tu idea udziału społeczeństwa w wykonywaniu administracji państwowej. Przenikła ona do ustaw poszczególnych krajów europejskich i już od końca wieku XIX upowszechniła się instytucja nowoczesnego samorządu terytorialnego, która do dnia dzisiejszego kształtuje system zarządu lokalnego w Europie.
W wyniku reformy wprowadzonej Ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym oraz ustawą z dnia 22 marca 1990 r. o terenowych organach rządowej administracji ogólnej w Rzeczpospolitej Polskiej został ukształtowany dualistyczny model ustroju administracji publicznej w terenie. Wyodrębniono dwa piony administracji terenowej: rządowy (zbudowany na zasadzie centralizmu i oparty na zawodowym aparacie urzędniczym) oraz samorządowy (ukształtowany na zasadzie decentralizacji). Gmina, będąca jednocześnie jednostką samorządu terytorialnego, stała się jednostką zasadniczego podziału terytorialnego stopnia podstawowego, województwo natomiast - jednostką zasadniczego podziału terytorialnego dla wykonywania zadań administracji rządowej i nie uzyskało statusu samorządowego. Przeprowadzona w kierunku upodmiotowienia społeczności i władz lokalnych reforma samorządowa miała być, wraz z przyznaniem gminie samodzielnego statusu w sferze praw publicznego i cywilnego, jedynie pierwszym krokiem na drodze do całościowej przebudowy administracji publicznej. Przystąpiono do tworzenia samorządu terytorialnego „od dołu”, tj. od gminy. Przyjęto koncepcję jednolitej, nie uwzględniając różnic pomiędzy poszczególnymi gminami, wynikających zwłaszcza z ich charakteru miejskiego czy wiejskiego, wielkości i zdolności realizowania różnorodnych zadań. Było to nie tyle wyrazem zamierzonych działań, co konsekwencji dynamiki zmian polityczno-ustrojowych lat 1989-1990. O zbudowaniu samorządu tylko na poziomie gminy zdecydowała konieczność pilnego przeprowadzenia reformy. Tymczasem efekty, zwłaszcza ekonomiczne -osiągnięte przez jednostki samorządu terytorialnego w okresie ośmiu lat od pierwszych wyborów do władz, potwierdzają trafność opcji decentralizacyjnej, jako jednej z dwóch transformacji ustrojowej. Powołanie samorządu terytorialnego w gminie stanowiło, zatem początek przebudowy całej administracji państwa i otworzyło drogę dalszym przemianom ustrojowo-prawnym.
Samorząd terytorialny, wg ustawy z dnia 17 października 1992 r. (Dz. U. Nr 84, poz. 426, z późn. zm.) jest to wyodrębniona w strukturze państwa, powstała z mocy prawa, wspólnota mieszkańców danego terytorium, powoływana do samodzielnego wykonywania w ramach ustaw istotnej części zadań publicznych, w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, wyposażona w środki finansowe umożliwiające realizacje tych zadań. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, która realizuje zadania za pośrednictwem swoich organów stanowiących i wykonawczych, uprawnionych do stanowienia prawa lokalnego w formie statutów lokalnych. Nadzór nad działalnością jednostek samorządu określa ustawa. Tak rozumiany samorząd terytorialny znajduje w poszczególnych państwach ochronę konstytucyjną.
Ustawa z dnia 17 października 1992 r., o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym, Dz. U. Nr 84, poz. 426 z późn. zm.
Leńczuk J., Geneza samorządu terytorialnego, w: Leksykon samorządu terytorialnego, pod red.
M. Chmaja, Warszawa 2001 r.
Wojciechowski E., Samorząd terytorialny w warunkach gospodarki rynkowej, PWN Warszawa 1997,
ss. 7,8.
Janczyk M., Finanse gmin, WSB Poznań 1997, ss. 7,8.
Podstawka M., Podstawy finansów publicznych, SGGW Warszawa 2001r.