ABRAMOWSKA J. topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich

1. - Topos - dziś ekspansywny, modny, rozchwiany znaczeniowo - pojecie toposu funkcjonuje na gruncie klku języków badawczych - grozi nieporozumieniem czy integracją?

- now życie tego terminu od E. R. Curtiusa - połączył elemnty dawnych teorii retorycznych z konceocją kultury przejętą z psychologii głębi - archetypem.

-Curtius nie zapomina o jego językowym aspekcie, a teoria Junga słuzyła mu dla wyjasnienia fenomenu trwałości zjawiska. Archety w strukturze toposu okazał się najsilniejszy.

-wspólne ze straym pojęciem toposu (z retoryki) sa dwa pojęcia: powtarzalność i tradycja. Topos stał się słowem workiem mieści w sobie: słoawa-klucze, obrazy, schematy fabularne itd.

-chodzi o to, że Curtisowski termin „stałe środki wyrażania” tłumaczy się jako konstanty wyrazu - znaczenie toposu przesuwa się w stronę locus communis - czyli powtarzania klisz i schematów. Pierwotnie kojazrony z czyś nie do końca określonym, tajemniczym.

- w Polsce

a) badacze od staropolskiej traktuja topos po dawnemu - w ujęciu retorycznym

b) badacze romantycznej i XX wiecznej ida w strne archetypu

- z Curtiusem polemizuje Rymkiewicz - zarzuca mu ujecie ahistoryczne, podobnie atakuje Głowińskiego za pojęcie „obiegowe skamieliny. Spór ten jednak kruszy się, bo każdemu z autorów chodzi o inny przedmiot.

a) Curtius - chodzi mu z jednej strony o topoi sciśle retoryczne z drugiej o pewne motywy przedstawione, powtarzalne i podobnie przedstawiane w róznych tekstach.

b) Głowiński - dla niego topos jest głównie sprawa konwencji.

c) Rymkiewicz nazywa toposem złożony obraz o bogatych konotacjach, w literaturze nawet tej samej epoki, róznie artykułowany.

d) Spitzer - uprawia historie idei - próba uchwycenia przemian kultury całościowo.

-Ab. Uważa inaczej niż Rymkiewicz - topos zachował związki z retoryką, jako praktyka perswazyjna i teoria komunikacji językowej. Wskazuje na elemty retorycznej koncepcji toposu:

a) Arystoteles - traktował go jako srodek rozumowania i przekonywania. Retoryka wchłonęła topoi dialektyczne. (w każdej teorii nie ma jasnośći!) Topos u niego to zawsze miejsce puste, do wypełnienia

Topos w retoryce rozumiany jest jako schemat argumentacyjny. Pojawia się podział na topoi ogólne - nadające się do wszystkich mów i szcegółowe - tylko do niektórych

b) rzymscy teoretycy ujmuja go pragmatycznie (cyceron, kwintylian) - bliżej praktyki oratorskiej. Czyli nastepuje ewolucja od schematu argumentacyjnego ku argumentowi, okreslonej mysli ogolnej. Chodzi o konstrowanie mowy ze składników topicznych.kwintylian traktuje jako zbiór toposów - mówca wybiera sobie. Rodzi się pojęcie toposu jako tekstu w tekście.

-Locus - oznacza miejsce wypowiedzi, część w całości, jdnak do pewnego stopnia mowy bywały improwizoane, dlatego oba porządki -reperuaru i wypowiedzi pierwotnie nakładają się na siebie w przestrzeni mentalenj mówcy. Potem, w okrsie renesansu powstają już pomocniecze notatki.

- nastepuje przesunięcie z pozimu inwencji na poziom elokucji - topos jest nie tylko argumentem, ale i ozdobnikiem (renesansowe florilegium - encyklopedia cytatów - dostarcza gotowe wzorce wysławiania, z Terencjusza i seneki, cytat zachowuje piętno autora)

-locus communis zakłada istnienie wspólnoty uzytkowników, mówcy-nadawcy, posługujący się nim świadomie jako narzędziem perswazji. Także odbiorców.(wspólna wizja świata)

-topos w funkcji argumentu - musiał być niesprzeczny z sądempowszechnym (pokrewieństwo ze stereotypem) - okazuje się gotowy do uzycia w każdym celu. ( za przykład poaje wykorzystanie toposu niedojrzałej młodości w obronie młodego chłopaka)

- za Głowińskim stwierdza, żę topos przestaje być formą myslenia, ale tylko wtedy, gdy stoi za nim ogólnie akceptowana, jedna z centralnych idei danej epoki.

-Dla Ab. Topos to nie jeden z wielkich tematów, powtazrający się w jakiejś serii, nie jest tożsamy z żadnym przedmiotem, obrazem ani mitem ( nie ma wiec toposu ogrodu, krwi Dionizosa). Zjawisko to stanowi zawsze jednostkę o mniejszej pojemności.

-TOPOS POETYCKI- dla niej pozstaje sposobem wypowiadania (nie odmawia mu obrazowości) To petryfikacja(utrwalanie) tradycyjnego motywu, który zostaje trwale powiązany z pewnym znaczeniem, zastosowaniem oraz rozpoznawalną, półgotową formą językową.

-mówienie o topice warunkuje sposób mówienia o literaturze, który zakłada związek dzieła literackiego zwiazanego z ze zbiorowa wyobraxnią ( wyrastającą ze wspólnego doświadczenia - hitorycznego, pokoleniowego). Sfera powtazralności jes tu szeroka, relacje podsytemów topiki przenikają się. Zwłaszcza w topice zblizonej do zbioru tematów i motywów, stylów ścisle związanych z kompozycja i gatunkiem.

2. REPERTUAR MOTYWÓW - dynamika zjawiska.

-porządkowac je może TEMAT - rozumiany inwencyjnie i dyspozycyjnie ( nie topos ogrodu - ale topika ogrodu - czyli grupa toposów wyrastająca z tego samego obrazu, ale wykorzystujących rózne uwikłania kulturowe)

-topos to tez projekt wypowiedzi, czyli można je klasyfikowac według zakresu możliwych zastosowań - stąd w repertuarze pojawia się tzw. GRUPY TEMATYCZNE

-niektóre toposy maja zakres zastosowanie ograniczony miejscem w kompozycji utworu (. Funkcje delimitatora) Pokazuje przydział do gatunku - stad podział na style i gatunki jako zasada grupowanie toposów.

-zbiory te krzyzuja się na płaszczyxnie formalno znaczeniowej (przez pokrewieństwo struktury). Sa zatem: toposy o formie sentencji, metafor, alegorii, antytez, apostrof, enumeracji.

-pamietac należy, że topos pełni funkcje argumentu - poetycki takżę - z regóły jakąś wartość przeciwstawia innej wartośći (n. Opzycje światło-ciemność)

-wiele toposów posiada strukture dwuczłonową - sa to toposy metaforyczne - utożsamic trzeba oba człony np. świat jako teatr, mogą być odwracalne np. teatr jako świat.

- szczególna uwaga należy się toposom budowanym na antytezach (podkrslaja antytetyczność znaków kulturowych) - Topos może służyć w obu postaciach dwum przeciwstawnym kierunkom perswazji. Np. przekuwać miecze na lemiesze może nawoływac do pokoju, ale gdy się go odróci - przekuwać lemiesze na miecze - może nawoływac do wojny. Zauwazyc tu można tez inną ceche toposu - wariantowość: kuc kosy na sztorc (odwołuje do lemieszy)

Miecz można by tu zmienic na cokolwiek (widac też pólgotowość toposu - można wymienic jakis element).

-czyli: tworzenie wypowiedzi z uzyciem toposy to jakby układanka, o ostatecznym charakterze wypowiedzi zdecyduje jej całość (całość tekstu) - topos można skrócic lub rozbudować, zwielokrotnić (kilka wariantów obok siebie), można przepleść go tkanka nietopiczną, dokonac inwersji - te problemy powiązane ze spójnością tekstu.

-zasadniczo topos organizuje część nie całość utworu, wyjątkowo możę być utożsamiany z jego tematem. Poeci konceptystyczni pisali utwary prawie w całości zbudowane z materii topicznej (naborowski), dzis podobnie poeci kultury (ktokolwiek to jest)

-wariantywność toposu jest ograniczna - dalej jest parodia i trawestacja. Mozliwość przewrotnego zastosowanie toposu istnieje wtedy, gdy się ustali zakres jego uzycia. Sprzeczności mogą się narodzic przy uzyciu w tekście kilku toposów. (wiek złoty i Arkadia)

3. Zjawisko to mniej wyraxne od czasów romantyzmu -rozluźnienie jej związków z retoryką. Zaczynaja pojawiac się wramach gier stylizacyjnych. Pojawiaja się serie samopowtórzeń. Najsłabiej uchwytne na tereni liryki prywatnej.

4. Prezentowana tu koncepcja toposu wiąże się z przeniesieniem tego zagadnienia an teren poetyki historycznej - ale nie przestał on być rozumiany jako miejsce wspólne (locus communis) Wnioski z istnienia topiki wyciągnąć musi:

-teoria interpretacji - uzycie toposu jest do pewengo stopnia zautomatyzowane uważac przy rekonstrukcji całościowego sensu utworu) Zwrócic uwage na toposy-klucze mogą odsłonic najistotniejszy elemnt swiatopoglądu danego pisarza. Na niekanoniczne uzycia toposów

-mówienie o miejscu wspólnym wymaga perspektywy komparatystycznej - wspólnota kulturowa

-interpretacja toposu wymaga rekonstrukcji wczesnych przkonań zbiorowcy - sledzic narodziny i smierć toposu

-kocepcja ta nie likwiduje problematyki związanej z archetypem. Archetyp jest nieuchwytny - nie zobaczymy jego narodzion i smierci, to elemnt uniwersalny, spotykany wszedzie, tworzy zbiór reperuarów motywów wspólnych całej literaturze światowej. Może ulegać topizacji.

---