„Monitor” 1765 - 1785

wstęp: E. Aleksandrowska (BN I 226)

WSTĘP:

1. Genealogia „Monitora”

• niepewna data wydania pierwszego numeru: 21.03.1765 (23.03.1765)

• anonsy, adres drukarski: warszawska drukarnia Mitzlerowska; co tydzień, ½ arkusza, za ½ szóstaka (pierwszy numer - 4-kartkowy)

• początkowo pismo można było nabywać w kantorze przy drukarni, potem również w Krakowie, Poznaniu, Piotrkowie, Lublinie, Zamościu, Wilnie, Grodnie

• od 20 kwietnia - półtygodnik (środy i niedziele)

Królewska geneza pisma

• czasopisma polskie - przedsięwzięcia ludzi prywatnych w celach zarobkowych, np. Mitzler de Kolof, Teodor Bauch

• „Monitor“ powstał z inspiracji króla Stanisława Augusta; moralne i finansowe poparcie króla, oświeceniowa reforma państwa i społeczeństwa

• I. Krasicki - autor planu realizowanego w „Monitorze”, programowa anonimowość periodyku.

Literacki rodowód

• przed „Monitorem”, w końcu panowania Augusta III, pismo Czartoryskiego (w 1 numerze 1. esej) - nazwa „Monitor” z ang.: moneo - przestrzegać

• „Monitor” stanisławowski nawiązał do niego, powiązania z angielskim czasopismem moralno-obyczajowym „Spectator” (wydawanym w Londynie w l. 1711 - 1712)

Koncepcja redakcji - klubu

• „Monitor” - dzieło zespołu autorskiego, anonimowość autorów, zawarte wypowiedzi osób z zewnątrz: rzadko drukowali listy polemiczne, często pochwalne

Czy „Periodyk Bohomolca”?

• Bohomolec był związany z „Monitorem” do r. 1784, ale nie był jego inicjatorem, chciał go pozyskać do współpracy Stanisław August

• Bohomolec przejął redakcję w 1767 r. (lub 1768)

• krytyczny stosunek Krasickiego do Bohomolca.

2. Oświeceniowa rewolucja

Znamienici współpracownicy

• Ignacy Krasicki - musiał przebywać w Lublinie i Lwowie

• Adam Kazimierz Czartoryski

• Feliks Łojko

• Kasper Rogaliński

• Tadeusz Lipski

• Stanisław Konarski

• Celestyn Czaplic

• Bohomolec

• Józef E. Minasowicz

• Adam Naruszewicz

• Józef Koblański

Kampania o oświecone państwo i społeczeństwo

• pismo powołane do walki o zasadniczą przebudowę państwa, periodyk moralny

• atrakcyjność i komunikowalność wypowiedzi

• adresat - masy średnioszlacheckie

• bezplanowy nieporządek, żeby nie wyglądało to na program polityczny

• Łojko - wykład o prawdziwym szlachectwie (podobnie do Krasickiego)

• akcja na rzecz postulowanej reformy wychowania i nauczania

• wzór człowieka - obywatela, ideologia oświecenia, zerwanie z Sarmatyzmem

• walka o czystość języka, propaganda na rzecz teatru

Przeciw zmurszałym formom ustrojowym

• ukazanie wstrząsającego stanu Polski przez porównania, propozycje reformy - Łojko (wywołały burzę)

• krytyka jezuitów (scholastyka i filozofia)

• chwilowe odstąpienie od treści politycznych - chwyt taktyczny

• porażka, bo Rosja osłoniła veto

• znowu tematyka neutralna - podręcznik do nauki gramatyki języka łacińskiego

O poprawę doli chłopa

• 1767 (sejm radomski) - kampania o uzdrowienie stosunków na wsi

• Łojko: Uwagi gospodarskie (cykl), Uwagi o obchodzeniu się z poddanymi

• 1767 - perswazja antywojenna

3. Niech na całym świecie wojna...

Polityka milczenia

• 1768 r. - różnice z poglądami Stanisława Augusta o wezwaniu wojsk rosyjskich przeciw konfederatom

• Krasicki opuścił „Monitora”, redakcję przejął Bohomolec: wprowadził kalendarze moralne, zmyślane nowiny satyryczne (tradycje sowizdrzalskie)

• treści głównie obyczajowo-moralne, artykuły pochwalne

• treści pisma 1768 r. są ponadczasowe i mało aktualne (Bohomolec milczał o polityce)

4. Byle przetrwać

W kręgu środowiska Biblioteki Załuskich

• po Bohomolcu - Minasowicz (1769) - należał też do Towarzystwa Literatów w Polszcze Ustanowionego do Wydawania Najlepszych i Polsce Najpożyteczniejszych Książek

• współpraca z Mitzlerem de Kolofem, wydawcą „Monitora”

• duża rola nauki - problematyka nauki

• ataki na materialistyczny pogląd na świat

• pismo przekształca się w periodyk półuczony, nie dbający o aktualne i realizujący własne cele

• wypowiedzi polityczne - m.in. Stanisława Augusta (jako Miłoścnicki) i Lipskiego

Spod protekcji wyjęty

• 1770 - 1771 (Minasowicz nadal)

• problematyka moralna i obyczajowa (Prawdzicki)

• antybarskie akcenty polityczne, problematyka moralna i obyczajowa

• prokrólewska i antykonfederacka linia pisma

• 3 listopada 1771 zamach na Stanisława Augusta - oburzenie na zbrodnię królobójstwa, artykuł - kazanie

Powrót Krasickiego

• 1771, 1772 - adaptacje „Spectatora”, zastój

• rozmowa między „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi” a „Monitorem” - pomysł nowych artykułów, ale nie wypalił

• ponownie wycofał się Krasicki

5. Trybuna inteligencko - mieszczańskiego oświecenia

Mędrki piśmienne, gołe literaty

• 1778 - ożywienie w Warszawie po burzy barskiej

• kampania „Monitora” o nowe oświeceniowe państwo i społeczeństwo, ale prowadzona już nie przez króla, a przez Mitzlera

• Tadeusz Michniewski, ks. Aleksander Żórawski, mały udział Minasowicza

• Gracjan Piotrowski, Józef Ignacy Boelke, Ignacy Dzierżanowski, Józef Meier de Vold (problematyka ekonomiczno-gospodarcza)

W wirze walki

• ponownie aktualność polityczna: rady dla Sejmu, przeciw bojaźliwej radzie, pochlebstwo

• wychowanie i oświata publiczna (Żórawski)

• diariusz sejmowy

• napiętnowanie Ponińskiego

• artykuły Mitzlera O uszczęśliwieniu Polski - sposoby podniesienia państwa z ekonomicznego upadku; Mitzler nie jawił się jako redaktor lub ktoś odpowiedzialny za działalność „Monitora”

• odpowiedzi na „Antymonitory” - „Monitor” nie może być takim, jakim go chcą niektórzy (Żórawski)

• Michniewski: O stylu, O potrzebie mądrej rozwagi i deliberacji w radzeniu około dobra ojczyzny

Perswazje uczonego Saksończyka (Mitzera)

• 1775 - 1776 - słabnie dynamizm „Monitora” - został mu tylko Ignacy Dzierżanowski, brak Żórawskiego, Michniewskiego,

• problematyka uczona pism Mitzlera (1776 - ostatni rok Mitzlerowski pisma) - zbieżność tematów rozważań Mitzlera z tematami uchwał sejmowych

Natarcie Minasowicza

• dewocyjne utwory ks. Gabriela Kasparowicza

• tematyka moralistyczno-kościelna

6. Saska recydywa

Rządy Minasowicza

• 1777 - 1779 - przetrwanie, inklinacje saskie, współpracownicy: Mitzler de Kolof, Gabriel Kasparowicz, J.N. Korsakowski, J. Dzierżanowicz, Teodor Turkowski, Józef Wybicki

• przedruki literatury saskiej

• artykuł redakcyjny Minasowicza mówiący o trudnej sytuacji pisma, apelujący o nadsyłanie artykułów, korespondencji

• 1778 - zm. Mitzler de Kolof

7. Zupełna poniewierka

• dzieje „Monitora“ związane z Oficyną Mitzlerowską

• sprzedaż kompletów „Monitora”

• Adam Gieryk Podebrański - objął rządy upadek drukarni

• nieznani redaktorzy z lat 1779 - 1781

• tendencje klerykalno-saskie

• autopowtórzenia - przedruki z lat wcześniejszych, przedruki „Zabawek poetyckich” Bohomolca

• 1766, 1764 - przedrukowywano z tych lat artykuły o tematyce moralnej i obyczajowej

• 1782 - zerwanie z praktyką autopowtórzeń

• teksty XVII-wieczne i saskie, przedruki tekstów Lubomirskiego, Szymona Starowolskiego, Jana St. Jabłonowskiego

8. Zwiastuny burzy

• 1784 - oficynę przejął Dufour - obowiązek drukowania „Monitora”, redaktorem Józef Ignacy Boelcki

• dywagacje moralne

• problematyka gospodarcza, społeczno-polityczna, filozoficzna

• o zerwaniu tyranii społecznej i politycznej

• treści rewolucyjne, zapowiedzi przyszłej burzy

• 1784 - nie powrócił „Monitor” do dawnej świetności

• nie wiadomo kto był ostatnim redaktorem

Przeciw potomkom królów halickich i duchownym anatomistom

• domaganie się nie przekonywania, ale ośmieszania

• obrazki satyryczne, satyry obyczajowe, społeczne i personalne

• przeciwko antykrólewskiej opozycji

• zaangażowanie polityczne

• ostatni rocznik - niemal inwektywa imienna

• do teologów, przeciw zakonom, niepożytecznym społecznie

Ucieczka w literaturę

• przedruki, zerwanie z aktualnością, zainteresowania literackie

• brak materiałów

• konkurencja z periodykami Świtkowskiego

• koniec - 31 grudnia 1785

• był naczelnym periodykiem stulecia, bogactwo problematyki

---