Motyw Sądu Ostatecznego w literaturze i sztuce jest tematem ponadczasowym. Pojęcie to, nawiązuje do postaci Boga, który ma zejść na ziemię by osądzić ludzi za ich czyny. Mimo upływu setek lat od zapisu objawienia św. Jana, apokalipsa wciąż jest tematem aktualnym i uniwersalnym. Sąd Ostateczny będzie końcowym ujawnieniem się zwycięstwa Boga, dobra, świętości i miłości nad nienawiścią, złem, grzechem.
Pierwowzorem końca świata jest niewątpliwie Apokalipsa świętego Jana. Apostoł spisał swoje wizje przebywając na wyspie Patmos na wygnaniu około roku 98 n.e. Adresatami byli chrześcijańscy przedstawiciele siedmiu kościołów w Azji Mniejszej nad którymi Jan sprawował opiekę. Jest to ostatnia księga Nowego Testamentu zawierająca przerażającą wizję zagłady świata i ludzkości. Stanowi ona najbardziej tajemniczy i przesycony symboliką rozdział z drugiej części Biblii. Apokalipsa służy wyjaśnieniu sensu dziejów i odsłonięciu tajemnic czasów ostatecznych, ma więc charakter proroczy. Przedstawia sąd ostateczny, ale też sens świata, przeznaczenie ludzkości, zmaganie dobra i zła, upadek i przywrócenie wiecznego ładu. Spełnia funkcję dydaktyczną, poucza jak należy żyć, przedstawia konsekwencje naszych uczynków po śmierci. Przypomina człowiekowi o nieuchronności sądu nad jego duszą. Wzywa do życia według zasad moralnych i chrześcijańskich, daje również nadzieje na wynagrodzenie dla ludzi uczciwych. Zmusza do refleksji nad swoimi czynami i przestrzega przed życiem w grzechu.
Najważniejszą postacią w Apokalipsie jest Bóg. Za jego sprawą odbywa się ostateczny sąd dusz. Jest On przedstawiony w dwojaki sposób: Jego sprawiedliwość polega na wywyższaniu i nagradzaniu ludzi dobrych, ale także na potępianiu i strącaniu do piekieł ludzi złych. Stwórca upominał do nawrócenia podczas zsyłania plag i nieszczęść na grzeszników, ci którzy nie okazali chęci poprawy zostaną ukarani. Podczas wizji końca świata Bóg przyjmuję postać sędziego. Nazywa siebie Alfą i Omegą czyli początkiem (stworzył świat) i końcem (zniszczy ludzkość). Jest godny chwały i szacunku. Dużą rolę odgrywa także jego Syn. Całemu zajściu będą towarzyszyć znaki na niebie, kataklizmy i ponowne przyjście Chrystusa. Jezus stoczy walkę z Szatanem, w której zło zostanie pokonane i wtrącone w odchłań. Nastąpi triumf dobra, zmartwychwstanie zmarłych i osądzenie ich uczynków, powstanie nowego świata, porządek i ład.
W Apokalipsie świętego Jana, obok Stwórcy i Jego Syna obecni są także Aniołowie. Zostali Oni stworzeni przez Boga w akcie formowania świata. Pełnią różne funkcje. Przede wszystkim służą, wypełniając polecenia i wielbią Boga. W Objawieniu strzegą porządku i ładu, spychają demony i złe dusze do otchłani piekieł. Biorą udział przy zrzucaniu na ziemię plag i nieszczęść tępiąc rodzaj ludzki. Ogłaszają bliski koniec świata dąc w trąby. Wizja św. Jana jest przerażająca i wstrząsająca. Skłania odbiorców do refleksji nad konsekwencjami swoich czynów po śmierci. Los który spotka cały system światowy jest zdumiewający. Apokalipsa objawia okrutny koniec życia na ziemi: trzęsienia ziemi, wojny, głód, choroby, kataklizmy. Kara dosięgnie każdego, bez względu na wiek, płeć, pełnioną w społeczeństwie funkcje czy majątek. Tylko nieliczni będą wyróżnieni i dostąpą wiecznego szczęścia w Królestwie Niebieskim.
Także twórcy współcześni czerpią inspiracje z wizjii świętego Jana. Przykładem jest wiersz U wrót doliny Zbigniewa Herberta, który skupia w sobie wiele motywów, symboli i konwencji literackich. Utwór jest stylizowany na reportaż. Osoba mówiąca zachowuje się jakby relacjonowała wydarzenia dziejące się obok niej w dolinie. Pozornie stara się zachować obiektywizm, jednak pojawiająca się w tekście ironia świadczy o tym że ocenia sytuacje i staje po stronie zgromadzonych dusz.
Wygląd świata wg Herberta jest przerażający. Wszystko zostało zniszczone i spalone, ocalało jedynie wzgórze na którym stoi podmiot liryczny. Ludzie zabrani u wrót doliny oczekują na sąd ostateczny. Są prowadzeni przez aniołów do bliżej nieokreślonego miejsca, gdzie nastąpi podział na "zgrzytających zębami i śpiewających psalmy". Obraz budzi grozę: ludzie krzyczą i płaczą, dzieci są oddzielane od matek, wszystkim osobom odbierane są drobiazgi z którymi przyszli. Tłum został porównany do stada owiec co budzi skojarzenia bibilijne - jest aluzją do "Bożej owczarni". W wierszu, tak ja w Nowym Testamencie występują aniołowie pilnujący zgromadzonych. Jest mowa o zbawieniu i potępieniu co potwierdza apokaliptyczną stylizacje utworu. Poeta wyraźnie nawiązuje do bibilijnej wizji katastroficznej, czyli wydarzeń opisanych w Objawieniu św. Jana. Nawiązania te można także odczytywać jako odwołania do II wojny światowej. W takim przypadku aniołowie mogą być rozpatrywani jako bezlitośni strażnicy więzienni, odbierający ludziom wszystkie przedmioty osobiste. Przedstawiona wizja przypomina selekcje więźniów prowadzonych na śmierć do komór gazowych w obozie koncentracyjnym. Podział na zbawionych i potępionych odpowiadałby podziałowi na ludzi, którzy mają pozostać w obozie i na tych, którzy od razu idą “do gazu”. Autor oprócz swojej wizji końca świata przedstawia zbrodnie ludobójstwa w XXw. jako współczesną apokalisę.
Kolejnym przykładem wzorowania się na biblii jest Piosenka o końcu świata który jest według mnie jednym z najpiękniejszych wierszy Miłosza. Nie buduje przeszkód w odbiorze, jest czytelny i zarazem dosadny, bez problemu można odczytać główną myśl utworu - sąd ostateczny dzieje się teraz. Autor przedstawił poetycką wizję Dnia Sądu, swoją refleksje nad ludzkim życiem i przeznaczeniem. Dzień nadejścia Chrystusa, to dzień zwyczajny, nie wyróżniający się niczym spośród innych dni. Żadne znaki nie wskazują, że za chwilę wydarzy się katastrofa. Ludzie, przyroda i zwierzęta zachowują się normalnie. Nic nie zakłóca spokoju i piękna świata. W omawianym wierszu poeta całkowicie odchodzi od bibilijnego wyobrażenia apokalipsy. Ludzie przygotowani na widoczny i przerażający koniec nie są świadomi że przeznaczenie właśnie się dopełnia. Są przekonani, że sąd ostateczny nastąpi poprzedzony licznymi zwiastunami. Wciąż czekają na błyskawice i gromy, znaki i archanielskie trąby, głos Boga ogłaszający nadchodzący koniec. Nic takiego jednak się nie dzieje. Życie toczy się według codziennych rozkładów. Tylko jeden człowiek zna i rozumie pojęcie Apokalipsy, to on jest prorokiem ponieważ ma świadomość śmierci. Według autora koniec świata dla każdego jest inny i każdy doświadcza go w innym momencie. Dniem Ostatecznym dla każdego człowieka jest dzień jego śmierci. Podmiot liryczny uważa, że koniec świata może być tylko jeden, bo każdego dnia umiera człowiek.
Motyw Sądu Ostatecznego bardzo często występował także w sztuce. Szczególnie w średniowieczu gdy teocentryzm był główną myślą epoki powstawały liczne dzieła odnoszące się do Biblii.
Przepiękną wizję Sądu Ostatecznego przedstawił wybitny holenderski malarz Hans Memling. Obraz ma formę tryptyku. Jest bardzo szczegółowy. W części głównej, na pierwszym planie widnieje postać Chrystusa, najwyższego sędziego, stopy ma oparte na kuli, wizerunku świata. Po jednej i drugiej stronie Zbawiciela widoczna jest tęcza, przymierze człowieka z Bogiem. Obok głowy Jezusa znajdują się lilia i miecz czyli symbole niewinności i kary. Chrystus przedstawiony jest w typowej pozie dla malarstwa religijnego, wraz z apostołami. Widoczny jest też motyw desis - Matka Boża i Jan Chrzciciel klęczą po obu stronach Syna Bożego błagając o sprawiedliwy sąd. Pod główną postacią Chrystusa występuje postać anioła trzymającego wagę, na której szalach ludzie dzieleni są na zbawionych i potępionych. Następuje więc podział na dobro i zło. W tle pierwszoplanowych wydarzeń widać także diabła i anioła toczących walkę o duszę ludzką. Ponadto istoty boskie przedstawione są także obok Jezusa - unoszą się nad Nim, trzymając atrybuty jego męki. Lewa część tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych idące po schodach wprost do Królestwa Niebieskiego. Nad tłumem ludzi czuwają aniołowie, którzy rozdają zbawionym szaty. Szczególne wrażenie robi wejście do raju. Stoi przy nim święty Piotr który pełni funkcje klucznika witającego przybyłych. Na twarzach ludzi maluje się spokój i szczęście. Prawa strona przedstawia dusze wrzucane w czeluści piekieł. Ciała potępionych spadają, wprost w ogień. Między nimi widoczne są także istoty diabelskie wciągające grzeszników w otchłań. Ta część tryptyku jest pełna dynamizmu. Zgromadzeni są przerażeni, płaczą, przybraną pozycją i mimiką obrazują swoją mękę i cierpienie.
Po stronie piekieł nie rośnie żadna roślina, ziemia jest wypalona, zgodnie z apokaliptyczną wizją. Brak tu jakiej kolwiek nadzieji. Ta strona przedstawiona jest w kolorach ciemnych nasuwających skojarzenia ze złem i tajemniczością. Im bliżej strony rajskiej tym kolorystyka jest jaśniejsza i bogatsza. Sąd Ostateczny pokazuje, ze możliwość zbawienia jak również potępienia dotyczy wszystkich, bez względu na płeć, wiek, majątek czy pełnione funkcje. Wizja końca świata według Memlinga jest silnie związany z Apokaliptyczną wizją św. Jana. Malarz odwzorował scenę sądu z Nowego Testamentu.
Innym średniowiecznym malarzem wzorującym się na ostatniej księdze nowego testamentu był Stephan Lohner. W jego "Sądzie Ostatecznym" widać podobieństwo do tryptyku Memlinga. Obraz ma trójdzielną kompozycję wpisaną w jedną całość. Wyraźny jest również podział na dwie sfery - niebiańską i ziemską, występuje też piekło. Po środku, na łuku tęczy siedzi Jezus a po bokach Maryja i Św. Jan ukazani w pozie modlitewnej. Otoczony promienistą glorią Chrystus żywym i swobodnym gestem błogosławi swoją prawicą przyjętych do Królestwa Niebieskiego, zaś lewą ręką sugeruje grzesznikom wieczną karę. Swój wzrok kieruję w stronę tłumu zbawionych. Sferę ziemską tworzą liczne postaci witane przez rzesze aniołów oraz Św. Piotra. Stoją oni u wrót bramy do niebios. Potępieni natomiast zajmują większość kompozycji. Wśród wyłaniającego się z doliny tłumu można dostrzec przedstawicieli różnych stanów oraz liczne diabły, bezlitośnie karcące grzeszników. Apogeum tych scen są zdarzenia umieszczone w prawym dolnym rogu. W kilku punktach kompozycji rozgrywa się dramatyczna batalia o dusze. Na samej górze przedstawiono liczną grupę aniołów, trzymających atrybuty męki Pańskiej. Ponadto u stóp Chrystusa widnieją dwa anioły grające na trąbach - symbolu rozpoczęcia Apokalipsy.
Z omówionych przeze mnie dzieł wynika, że wizja końca świata może być zaprzeczeniem lub potwierdzeniem tradycyjnego wzorca ukazanego w Biblii. W średniowieczu wiernie odwzorowywano opis z Apokalipsy św. Jana. Od powszechnej wizji odszli dopiero bardziej współcześni twórcy m.in Czesław Miłosz w Piosence o końcu świata. Na przykładzie tego wiersza widać, że Sąd ostateczny nie musi być wizją przerażającą. Użycie słowa "Piosenka" w tytule kojarzy się z czymś lekkim i przyjemnym. Również w utworze Zbigniewa Herberta U wrót doliny widać odejście od tradycyjnego wzorca. Oby dwaj twórcy odchodzą od katastrofizmu i nadają końcu świata nowe cechy. W ich dziełach nie ma miejsca na chaos podczas Sądu. Wszystko dzieje się spokojnie, każdy wie co ma robić. W wizjach Miłosza i Herberta nie występuje Bóg ani Chrystus. Tradycyjna wizja końca świata wiąże się z nieuniknioną zagładą i podziałem dusz na zbawione i potępione. W utworach współczesnych twórców także występuje nieunikniona zagłada ale nie ma żadnej mowy o podziale dobra ze złem.