Istota badań naukowych
GENEZA NAUKI
Pojawienie się nauki jest ujmowane jako rezultat postępującego podziału pracy.
Ewolucja podziału pracy doprowadziła na pewnym etapie historii do oddzielenia się pracy fizycznej i umysłowej. Praca fizyczna - codzienna aktywność człowieka, stworzyła podwaliny wiedzy praktycznej zdroworozsądkowej, związanej z takimi dziedzinami jak rzemiosło, handel, prowadzenie wojen itp.)
Praca umysłowa związana na początku z działalnością szamanów, kapłanów, proroków, artystów dała początek narodzinom wiedzy teoretycznej
Szamani działali w obszarze magii - byli pośrednikami między światem spraw ludzi/plemienia i światem potężnych sił przyrody. Siła zwierząt i monumentalność drzew wyrażały boskie możliwości -stąd święte zwierzęta i drzewa (np. dęby).
Magia była wiedzą - wiedzą dotyczącą środków zapewnienia plemieniu przychylności sił natury (zaklęcia, rytuały) lecz nie miała charakteru systematycznego i racjonalnego.
Kapłan z kolei działał w obszarze łączności ludzi z bóstwem na początku bóstwa były antropomorfizacjami sił przyrody (rzeki i morza miały swoich bogów, lasy miały swoich bogów, wiatry i huragany również). Później bogów oddzielono od zjawisk przyrody i stali się oni autonomicznymi bytami, wyobrażanymi najczęściej jako postaci ludzkie , jeszcze później pojawiła się idea jednego Boga, Boga osobowego. Ewolucji pojęciu Boga towarzyszyła ewolucja religii jako swoistego systemu wiedzy - zawierającego twierdzenia o relacjach ludzi i Boga, o powinnościach wobec Boga, o rytuałach i obrzędach (np. ofiarnych). Religia podobnie jak magia - jest wiedzą.
W VI wieku przed Chr. Pojawia się nowy system wiedzy filozofia. Początkowo filozofia występowała pod nazwą „mądrości w ogóle”, „wszechnauki” - miała charakter systematyczny i - racjonalny, choć zarazem spekulatywny.
W czwartym wieku przed Chr. - w czasach Arystotelesa - powstaje nauka europejska i wiedza naukowa w ogóle. Pojawia się wiedza oparta na dwóch fundamentach: LOGICE I DOŚWIADCZENIU, które zostają uznane za dwa jej główne SPRAWDZIANY.
Wyodrębniają się nauki szczegółowe: astronomia (Ptolomeusz, Arystarch), geometria (Euklides), logika ( Arystoteles), statyka (Archimedes), medycyna (Galen, Hipokrates). Ich ambicją nie jest już ogarnięcie całego „kosmosu”, jak w filozofii, lecz raczej fragmentów uniwersum. Zapoczątkowane w czasach antycznych procesy trwały w następnych stuleciach - pojawiały się coraz to nowe dziedziny nauki (specjalności). Równolegle do tego nasilały się starania o integrację wiedzy naukowej uzyskały one najobszerniejszą artykulację w pracach Ludwiga von Bertalanffy'ego w połowie XX wieku.
CO TO JEST NAUKA?
Co wiemy z historycznego „przeglądu”?
jest rezultatem długiego procesu historycznego
skupia uwagę na wyodrębnionych dziedzinach („przedmiotach”) i nie aspiruje do tworzenia wszechogarniającego obrazu kosmosu
opiera się na dwóch fundamentach: logice i doświadczeniu
Równocześnie nauka pozostaje pojęciem trudno definiowalnym - dlaczego?
Dlatego, że nauka jest rzeczywistością wielowymiarową, wieloaspektową.
Aspekt historyczny: pozwala ujmować naukę jako zbiór czy ciąg wydarzeń historycznych, odkryć, wynalazków, „rewolucji” naukowych itp. Rejestrowaniem i wyjaśnianiem tych wydarzeń zajmuje się historia nauki - najstarsza i najlepiej rozwinięta dyscyplina naukoznawstwa
Aspekt socjologiczny: zespół zjawisk społecznych związanych z uprawianiem nauki instytucji naukowo-badawczych, wzorców osobowych, ról społecznych, norm, wartości, „szkół naukowych”, konfliktów, sporów i debat wewnątrz i miedzy środowiskami uczonych
Aspekt psychologiczny: zespół stanów psychicznych związany z twórczością naukową (motywacja, pomysły, intuicje, nawet „natchnienia”). Psychologia nauki, pokrewna psychologii twórczości i myślenia
Aspekt organizacyjny: nauka to tyle, co dziedzina zarządzania personelem naukowo-badawczym, środkami materialnymi i urządzeniami; w centrum zainteresowania projektowanie możliwie najbardziej efektywnych dla działalności naukowej form organizacyjnych (struktur) , planowanie rozwoju nauki, planowanie rozwoju kadr naukowych, kierowanie, motywowanie oraz kontrola działalności naukowej (zarządzanie nauką, ekonomia nauki)
Aspekt metodologiczny wyodrębnia dwa podstawowe pytania: jak nauka jest uprawiana (przy pomocy metody-metod)? I drugie pytanie- jakie rezultaty przynosi nauka (wiedzę)? Zajmuje się tym metodologia nauk
Nauka = działalność polegająca na zastosowaniu systematycznego sposobu (metody) dochodzenia do wiedzy
Nauka = metoda + wiedza
Metoda naukowa = sposób przyjętego postępowania badawczego wraz z jego uzasadnieniem. W skład metody wchodzą:
założenia dotyczące natury poznawanych zjawisk: jak istnieje badana rzeczywistość?
zasady wyodrębnienia przedmiotu badań (wymiary-aspekty: metoda historyczna - wymiar czasu; metoda obserwacji i eksperyment - wymiar obiektywny, mierzalny, metoda projekcyjna w psychologii - wymiar subiektywny, przeżyć psychicznych itp.)
zasady zbierania, kontrolowania i porządkowania danych - jak może być poznany przedmiot?
zasady wiązania ze sobą wyników badań
CO TO JEST WIEDZA NAUKOWA?
wiedza oznacza twierdzenia i systemy twierdzeń powstałe w wyniku zastosowania metody naukowej; na przykład wiedza ekonomiczna to twierdzenia uznane za prawdziwe w wyniku badań empirycznych, uznane niezależnie od tego, kto je wypowiedział i ulegające modyfikacjom w miarę gromadzenia nowych danych
To jest tzw. „genetyczne” rozumienie wiedzy naukowej. Oprócz tego są jeszcze inne definicje, którymi nie będziemy się jednak zajmować (definicje strukturalne wiedzy i definicje funkcjonalne wiedzy).
KLASYFIKACJA NAUK
Kwestia natury rzeczywistości, definicji przedmiotu badań, treści twierdzeń budowanych w wyniku zastosowania metody prowadzi do zagadnienia klasyfikacji nauk:
Najczęściej stosowany dziś podział nauk wyodrębnia trzy ich wielkie klasy: nauki formalne, nauki empiryczne i nauki stosowane.
Nauki formalne (logika i matematyka) -Dawniej sądzono, że matematyka zajmuje się liczbami i figurami geometrycznymi- to był jej przedmiot. Dziś sądzi się, że matematyka i logika to nauki o pewnych strukturach pozwalających na ścisły opis rzeczywistości. Dostarczają zatem pewnych języków - same zaś nie opisują żadnego specyficznego przedmiotu badania
Nauki empiryczne - zajmują się fragmentami realnego świata; badają zarówno przedmioty i zjawiska obserwowalne (np. ruchy ciał niebieskich, zachowania roślin, zwierząt i ludzi), jak i fakty niedostępne naocznej, bezpośredniej obserwacji bez pomocy wyrafinowanej aparatury naukowej (atomy, elektrony, protony, geny, motywy postępowania). Nauki empiryczne z mierzają do poznania swoich dziedzin przy pomocy żmudnego procesu zbierania, weryfikowania i porządkowania danych. Celem tego wysiłku jest budowa teorii - systemu twierdzeń objaśniających cechy i relacje między badanymi zjawiskami
Nauki empiryczne dzielą się na kilka klas zależnie od przedmiotu i metody jego poznawania :
Nauki fizyczne: fizyka, chemia, astronomia, geologia, mineralogia
Nauki biologiczne: badają przyrodę ożywioną: biologia, geografia fizyczna i ekonomiczna
Nauki społeczne (humanistyczne) - badają człowieka i społeczeństwo: psychologia, socjologia, ekonomia, historia, nauki o kulturze, polityczne, prawo, językoznawstwo, pedagogika, zarządzanie i administracja
Czasem dodaje się do tego wyliczenia jeszcze nauki systemowe - cybernetykę, teorię informacji, teorię komunikacji, teorię systemów.
Nauki stosowane: niegdyś traktowane jako pośledniejszy gatunek nauki; nie maja własnych ambicji teoretycznych, lecz wykorzystują odkrycia innych nauk we właściwych sobie obszarach nauki techniczne, medyczne, rolnicze, wojskowe. Wykorzystanie odkryć nauk formalnych i empirycznych w procesie przekształcania rzeczywistości to jest zadanie nauk stosowanych
METODOLOGICZNY SCHEMAT BADANIA NAUKOWEGO
Pozostaniemy w obrębie nauk empirycznych, bo do takich należy ekonomia. To, czym zajmują się przedstawiciele tych nauk można krótko opisać jako PROWADZENIE BADAŃ EMPIRYCZNYCH. Na czym polega ta aktywność?
We współczesnej metodologii nauk empirycznych istnieją dwa przeciwstawne kierunki które odmiennie portretują procedury badawcze tych nauk i sposoby dochodzenia do wiedzy.
INDUKCJONIZM
HIPOTETYZM
Ad a) indukcjonizm głosi, że podstawową metodą dochodzenia do nowych twierdzeń naukowych i ich sprawdzania jest INDUKCJA - indukcyjne uogólnianie faktów. Kepler zaobserwował, że obserwowane przez niego planety poruszają się po orbitach eliptycznych. Uogólnił to twierdzenie orzekając, że wszystkie planety poruszają się po orbitach eliptycznych
Charakterystyczne dla tego rodzaju postępowania jest:
Przejście od szczegółu do ogółu - to znaczy od faktów i twierdzeń jednostkowych dotyczących zjawisk obserwowalnych do twierdzeń ogólnych dotyczących całych KLAS przedmiotów jednak BEZ RYZYKOWNYCH UOGÓLNIEŃ
Przejście od faktów znanych do nieznanych np. gdy Isaak Newton rozciąga swe prawo grawitacji na wszystkie obiekty posiadające masę - przechodzi od faktów znanych do nieznanych jednakże BEZ RYZYKOWNYCH EKSTRAPOLACJI
Schemat badania wg indukcjonizmu:
Obserwacja - ustalanie nagich faktów
Wyprowadzanie z obserwacji hipotez (przez ostrożne uogólnianie wyników obserwacji)
Sprawdzanie hipotez czyli tworzenie przewidywań wynikających z hipotez i poddawanie ich nowym obserwacjom (jeżeli Ziemia porusza się po orbicie eliptycznej OBSERWACJA, to wszystkie planety układu solarnego poruszają się po orbitach eliptycznych PREDYKCJA)
Uznawanie hipotez wysoce prawdopodobnych - to znaczy takich, które są potwierdzone przez wiele obserwacji
Indukcjoniści mówią: OBSERWUJ I UOGÓLNIAJ; najpierw obserwacja, potem teoria; ALE obserwuj, nie posługując się żadną teorią
Ad b) hipotetyzm (Karl Popper):
Odrzuca postulaty indukcjonizmu twierdząc, że
Hasło „obserwuj i uogólniaj” wzięte dosłownie, jest niewykonalne nie można obserwować, dopóki nie przeprowadzi się selekcji tego, co mamy obserwować! Hipoteza jest genetycznie wcześniejsza od obserwacji
Teza, iż należy uznawać hipotezy wysoce prawdopodobne, to znaczy dotychczas nie obalone, jest szkodliwa dla nauki, gdyż rodzi dogmatyzm, apologetyczną postawę wobec istniejących w nauce teorii; należy uprawiać nie kończącą się krytykę hipotez i twierdzeń - to jest podstawowe zadanie uczonego
Co zaleca hipotetyzm w wymiarze badań empirycznych?
Stawianie śmiałych hipotez teoretycznych, na przykład „wszystkie planety poruszają się po orbitach eliptycznych”
Dedukcyjne wyprowadzaniu z nich wniosków - czyli skoro wszystkie planety poruszają się po orbitach eliptycznych, to także planeta X w układzie Alfy Centauri porusza się po orbicie eliptycznej; w indukcjonizmie było inaczej to z obserwacji ruchu kilku planet doszliśmy do wniosku, że wszystkie planety poruszają się po orbitach eliptycznych
Przeprowadzaniu jak najsurowszych prób ich obalenia (nie potwierdzenia - szukamy tego, co nie potwierdza hipotezy!); np. badamy ruch planety X po to, by ewentualnie OBALIĆ naszą hipotezę; jeden przypadek obalający wystarcza, by uchylić twierdzenie
Uczony nie znajduje się w komfortowej sytuacji zgodnie z hipotetyzmem może budować tylko twierdzenia prowizoryczne, tymczasowe. Uczony ma obowiązek bezustannie podejmować próby obalenia twierdzeń dlatego, że jedyne, co może zrobić, to wykazać ich fałszywość - znaleźć jedną choćby obserwację niezgodną z twierdzeniem.
To program trudniejszy niż indukcjonizm, odnoszący się do nauk o bardziej zaawansowanym poziomie, dysponujących już rozbudowanym zestawem pojęć i twierdzeń. Hipotetyzm wymaga znacznie większej dyscypliny.
Stawianie hipotez to jest najbardziej ekscytująca okoliczność w ramach tego kierunku. W indukcjonizmie wszystko jest poniekąd jasne hipoteza jest następstwem obserwacji.
SKĄD SIĘ BIORĄ HIPOTEZY?
Hipotetyzm zachęca do swobodnego formułowania hipotez źródłem ich może być własna inwencja, już istniejące teorie, wyniki badań empirycznych, nawet potoczne obserwacje i spostrzeżenia innych ludzi - niekoniecznie badacza.
Hipotezy wiążą się z działalnością zmierzającą do dokonywania odkryć. Odkrywać można zjawiska, relacje i zależności (przyczynowe, funkcjonalne), które występują w rzeczywistości. Odkrywanie to tyle co „ujawnianie”, odsłanianie, odzwierciedlanie - odkrycie niczego nie dodaje do rzeczywistości! Hipotezy są właśnie domniemanymi odkryciami, są przypuszczeniami na temat kształtu zjawisk lub zależności. Hipotezy oceniamy pod względem ich zgodności z rzeczywistością, czyli pod względem prawdziwości.
Można uznać, że formułowanie hipotez jest procesem heurystycznym - od greckiego „heurisco” (odkrywam). Psychologowie definiują heurystykę jako reguły, zasady, wskazówki a nawet triki czy intuicje wspomagające proces rozwiązywania problemów. Przykłady zaleceń heurystycznych:
Rozpoczynaj rozwiązanie problemu od dokładnej analizy informacji
Unikaj pośpiechu
Nie przenoś pochopnie znanych ci metod na nowe sytuacje problemowe
Nie zadawaj pytań sugerujących odpowiedź.
itp
Przeciwieństwem heurystyki są algorytmy, czyli niezawodne recepty działania gwarantujące rozwiązanie jakiegoś problemu. Zazwyczaj przyjmują postać list kroków, które trzeba podjąć, by rozwiązać problem. Algorytm jest niezawodny i jednoznaczny - to różni go od heurystyki, która zawsze odznacza się pewną niejasnością i nie gwarantuje powodzenia. Trudno oprzeć się wrażeniu, że proces dochodzenia do hipotez jest raczej heurystyczny i nie ma wiele wspólnego z algorytmem.
Założenia przyjmowane w naukach empirycznych:
Rzeczywistość przyrodnicza i społeczna będąca obiektem zainteresowania nauk empirycznych jest uporządkowana - zdarzenia nie pojawiają się w świecie rzeczywistym losowo, lecz zgodnie z pewnymi prawidłowościami; te prawidłowości są w centrum uwagi badaczy - to prawidłowości poszukują oni w swoich rozmaitych przedsięwzięciach
Rzeczywistość jest poznawalna: tak przyrodnicza, jak i ludzka - stworzona przez ludzi; zarówno świat przyrody, jak i świat ludzi, gospodarki, kultury itp. można badać przy pomocy metod naukowych
To, co obserwujemy, ma swoje naturalne przyczyny; źródłem jednych zjawisk są inne; w podejściu naukowym odrzuca się istnienie sił nadnaturalnych wpływających na zdarzenia w świecie rzeczywistym; przyjęcie tego założenia znalazło się u podstaw rewolucji naukowej
Wiedza naukowa nie jest prawdziwa ani fałszywa sama w sobie; jej prawdziwość lub fałszywość musi być dowiedziona obiektywnie - zgodnie z zaleceniami indukcjonizmu lub hipotetyzmu. Uczeni nie mogą polegać na zdrowym rozsądku lub tradycyjnych przekonaniach - muszą poszukiwać uzasadnienia hipotez w myśl reguł dyktowanych przez metodę naukową
Wiedza naukowa pochodzi z doświadczenia, opiera się na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji; wiedza nie jest zdobywana wyłącznie za pomocą samych podstawowych i nieuzbrojonych zmysłów człowieka (wzrok, słuch, dotyk itp.) ; czasem te zmysły trzeba wesprzeć potężnymi instrumentami badawczymi (akceleratory pozwalające obserwować cząstki materii, mikroskopy elektronowe, skomplikowane sposoby znakowania, pomiaru itp.)
Wiedza naukowa jest ostatecznie lepsza niż ignorancja; oczywiście nie wiedza sama w sobie - lecz pożytek, jaki zostanie z niej uczyniony; można sobie wyobrazić pożytki płynące z wiedzy - i jakoś trudno sobie wyobrazić pożytek płynący z ignorancji. Jednak - co to znaczy pożytek? Dla kogo - w imię jakich wartości - kto ma decydować o wykorzystaniu badań naukowych?
Co wiadomo na pewno: uczony nie powinien dopuszczać się wartościowania we własnych badaniach - nie powinien na przykład interpretować wyników badań w duchu żadnej ideologii czy mody, lecz troszczyć się jedynie o rzetelność własnego warsztatu (metody).
Funkcje nauk empirycznych
Wyjaśnianie naukowe: wskazanie dopowiedzi na pytanie, dlaczego zjawisko zachodzi? Można to czynić na dwa sposoby:
Wyjaśnianie dedukcyjne: zjawisko wyjaśniamy wskazując ogólne prawo, z którego można to zjawisko wyprowadzić przedmiot rzucony w powietrze wraca na ziemię na mocy prawa grawitacji; niezbędnym warunkiem prawa ogólnego jest to, że musi ono dotyczyć wszystkich możliwych przypadków;
Wyjaśnianie probabilistyczne: nie każde wyjaśnienie naukowe oparte jest na prawach ogólnych; w naukach społecznych wiele fenomenów wyjaśnia się wskazując, że pewne przesłanki prowadzą do określonych skutków jedynie w pewnym procencie przypadków - z pewnym prawdopodobieństwem; na przykład: przynależność dzieci rodziców z klasy średniej częściej odnoszą sukces życiowy niż dzieci rodziców z klasy robotniczej
Przewidywanie: jeżeli wiadomo, że temperatura zamarzania wody wynosi 0 st. C to łatwo można przewidzieć, co się stanie jeśli przed nadejściem zimy nie wymieni się wody w chłodnicy na inny płyn; przewidywać możemy, jeśli opieramy się na prawach ogólnych i wyjaśnianiu dedukcyjnym - wówczas przewidywania powinny być zawsze prawdziwe. Jeśli przewidywania opieramy na wyjaśnieniach probabilistycznych, wówczas będą się one sprawdzać z pewnym prawdopodobieństwem
Rozumienie: w naukach społecznych - w socjologii, psychologii - trzecia funkcja nauki bywa określana jako rozumienie (verstehen). Rozumienie ma zastosowanie wtedy, gdy badania dotyczą sfery symboli, szerzej - gdy dotyczą kultury; symbole nie mogą być badane przy pomocy metod takich samych, jak w naukach przyrodniczych, ponieważ są „nośnikami” znaczenia i sensu. Powinniśmy symbole „rozszyfrować”, odczytać ich znaczenie. Na tym polega właśnie owo „rozumienie” jako funkcja nauki
7