Teoria pracy socjalnej - opracowanie dr hab. Grzegorz Grzybek
Wprowadzenie
Teoria pracy socjalnej - to zasób naukowo uzasadnionej refleksji nad wiedzą, umiejętnościami i motywacjami potrzebnymi przy praktycznym wykonywaniu tej pracy. Wiedza w zakresie teorii pracy socjalnej jest opracowywana i przekazywana jako podstawa kształcenia i doskonalenia zawodowego.
Praca socjalna a pomoc społeczna
W „Ustawie o pomocy społecznej” z 2004 roku w artykule 2, możemy przeczytać, że:
„ 1. Pomoc społeczna jest instytucją polityki państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
2. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi”.
Natomiast w artykule 6 ustawa definiuje terminy stosowane w tekście. Praca socjalna została określona tam jako: „działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi”.
W dotychczasowej praktyce kształcenia praca socjalna była pojmowana szerzej, bez ograniczenia jej do działalności zawodowej pracowników socjalnych, ale odnosząc ją do pracy innych grup zawodowych, w tym pedagogów i psychologów, a także idei wolontariatu.
Stąd też pracę socjalną można „pojmować jako działalność, której celem jest pomoc osobom i rodzinom, a także grupom społecznym (czyli społecznościom mniejszym) w zaspokojeniu podstawowych potrzeb i w osiągnięciu odpowiedniego stopnia socjalizacji umożliwiającego rozwój osobowy. Bezpośrednia pomoc socjalna udzielana jest tym, którzy o własnych siłach nie są w stanie prawidłowo rozwijać się lub poprawnie funkcjonować w społeczeństwie. Należy jednak zwrócić uwagę, że celem polityki społecznej państwa jest stworzenie takich warunków, by każda osoba ludzka mogła osiągnąć optymalny rozwój, a więc własną doskonałość”. Do zakresu pracy socjalnej można zaliczyć także pracę społeczno-wychowawczą pojętą jako intencjonalną formę działań społecznych uskuteczniających wychowanie i opiekę nad dziećmi oraz młodzieżą. Potwierdza to także „rozporządzenie Ministra Polityki społecznej w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych”. Według tego rozporządzenia osoba, która ukończyła studia w zakresie specjalności praca socjalna może podejmować obowiązki wychowawcy oraz pracownika socjalnego w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
(Źródło: G. Grzybek, Etyczne podstawy pracy socjalnej. Wyd. ATH. Bielsko-Biała 2007, s. 22-24.
Metody w pracy socjalnej
1) Metody działań społecznych
Metoda grupowa - polega na zmianie niekorzystnego zjawiska przez stymulację grupy. Ma zastosowanie w: a) wspólnocie, która może się wspierać i motywować do osiągnięcia celu; b) kumulacji twórczego potencjału tkwiącego w jednostkach, które jednak o własnych siłach nie są wstanie realizować ważnych, życiowych zadań; c) w reorientacji celów i zasad działań.
Stąd, metoda grupowa to: „Celowe działanie z małymi grupami ludzi nastawione na zaspokojenie potrzeb społecznych i emocjonalnych oraz realizowanie działań. To działanie skierowane jest do poszczególnych członków grupy oraz do grupy jako całości i prowadzone jest w ramach sytemu usług socjalnych” (Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Red.: D. Lalak, T. Pilch. Wyd. „Żak” Warszawa 1999, s. 132).
Metoda indywidualnych przypadków - polega na badaniu jednostkowych losów ludzkich lub ich rodzin w celu opracowania właściwej diagnozy pozwalającej na skuteczną terapię. Można ją zastosować jeśli: a) wyczerpały się możliwości pojedynczej osoby; b) dotyczy osób o ograniczonych możliwościach fizycznych i umysłowych, co nie pozwala na zwykłe wykorzystanie oferty socjalnej; c) dotyczy osób pozostających w długotrwałym kryzysie, stresie (Por. Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, s. 134).
Metoda środowiskowa (wspólnotowa, społeczna) - najmniej dopracowana spośród wymienianych metod. Dotyczy ona konkretnych, życiowych problemów danych grup społecznych, środowisk. Winna uwzględniać biologiczne, etniczne, psychologiczne, kulturowe, socjalne, ekonomiczne oraz ekologiczne potrzeby członków społeczności. W szerokim znaczeniu chodzi o wytworzeniu trwałej sytuacji w danym środowisku pozwalającej na właściwe realizowanie podstawowych potrzeb.
Etapy metody środowiskowej obejmują: a) poznanie socjalnych potrzeb i problemów w danej społeczności; b) opracowanie planów zaspokojenia potrzeb; c) włączenie do realizacji planów wszystkich chętnych, zdolnych do właściwej aktywności członków społeczności w celu rozwiązania problemów i zaspokojenia potrzeb zgodnie z planem posiadającym społeczny konsensus.
W metodzie środowiskowej istotną rolę odgrywają relacje między członkami grupy społecznej i ich otoczeniem, do nich należy zaliczyć: a) silne powiązanie z miejscem zamieszkania; b) jednakowe traktowanie bez względu na etniczne i światopoglądowe uwarunkowania; c) jednakowy ekonomiczny i społeczny poziom członków; d) specyficzne relacje wobec struktur urzędowych i organów pomocy społecznej (Strieženec Š., Teória a metodológia sociálnej práce. Trnava 2006, s. 87-90)
2) Metody naukowe
Praca socjalna jako działalność społeczna jest badana przez różne dyscypliny nauki. Można do nich zaliczyć przede wszystkim: politykę społeczną, socjologię, psychologię, pedagogikę, filozofię (aksjologia i etyka).
Socjologia i psychologia dostarcza istotne rozwiązania w zakresie sposobów badania zjawisk. Polityka, filozofia i pedagogika wskazują bardziej na zasady refleksji. Podstawową orientację w zakresie etapów badawczych wyznacza polityka społeczna. Należą do nich: a) diagnoza społeczna; b) ocena polityki społecznej (ewaluacja); c) prognoza i planowanie społeczne. W pierwszym etapie metod badawczych dostarcza głownie socjologia oraz psychologia. W drugim etapie wykorzystywane są filozoficzne metody refleksji nad wartościami (aksjologia) i normami (etyka) społecznymi. W trzecim etapie wykorzystywana jest prakseologia o różnej orientacji naukowej (w tym pedagogika).
Metoda normatywno-celowoścowa
Polega ona na opisie badanego zjawiska (problemu), odniesieniu badanego zjawiska do obiektywnych norm moralnych lub norm społecznie akceptowanych oraz na ustaleniu kierunku (celu) działań społecznych lub wychowawczych. Etap pierwszy kończy się uchwyceniem istotnych cech badanego zjawiska. Etap drugi zawiera we wniosku stwierdzenie o charakterze normatywnym, prawnym lub normatywno-prawnym i wskazuje normy, do których należy odnieść badany problem (zjawisko). Ostatni etap stanowi sformułowany program, którego podstawą realizacji są wskazane wcześniej we wniosku normy.
Jest to metoda zbliżona do metod stosowanych w naukach o polityce społecznej oraz w katolickiej nauce społecznej. W pierwszej etapy badania obejmują: diagnozę społeczną, ocenę stosowanej dotychczas polityki społecznej, prognozę i planowanie społeczne. Niemniej jednak ocena działań społecznych państwa nie ma charakteru naukowej refleksji etycznej. Natomiast w katolickiej nauce społecznej są stosowane następujące etapy: poznanie rzeczywistości społecznej i określenie poszczególnych problemów (kwestii), poddanie interpretacji tych kwestii w świetle doktryny społecznej Kościoła, podjęcie działań zgodnie z przyjętą oceną rzeczywistości w świetle Ewangelii. W tym wypadku różnica również dotyczy przede wszystkim drugiego punktu. W etyce społecznej nie przyjmuje się za element obligującej oceny wskazań doktrynalnych zawartych np. w nauczaniu papieży czy soborów. Dokumenty te jednak wraz z innymi takimi jak np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka mogą posłużyć w odkryciu i uprawomocnieniu reguł postępowania w określonych sytuacjach społecznych.
Zatem metoda normatywno-celowościowa obejmuje ona trzy zasadnicze etapy refleksji: 1) opis badanego zjawiska, problemu oraz ustalenia terminologiczne, uporządkowanie zagadnień; w tym pierwszym etapie mogą pojawiać się elementy badań empirycznych; 2) refleksja normatywna dotycząca badanego problemu, zawierająca dociekania antropologiczne na podstawie, których można wskazywać na normy wynikające z natury bytu ludzkiego; 3) program działania wskazujący na niezbędne elementy, które decydują o skuteczności podejmowanej polityki społecznej, edukacyjnej, czy aspektu rozwoju osobowościowego. Wydaje się, że metodę tę można nazywać też normatywno-konstruktywną, a więc na bazie refleksji antropologiczno-normatywnej konstruować wytyczne do podejmowanego programu działań.
(Źródło: G. Grzybek, Podstawy pracy socjalnej. Ujęcie antropologiczno-etyczne. Wyd. ATH. Bielsko-Biała 2006, s. 86).
Zagadnienia egzaminacyjne
Metody działań społecznych w pracy socjalnej.
Metody naukowe w pracy socjalnej.
Metoda normatywno-celowoścowa
Definicja pracy socjalnej.
Określenie teorii pracy socjalnej
Założenia w pracy socjalnej
Pojęcie pomocy społecznej
Definicja sumienia.
Sumienie w pracy zawodowej pracownika socjalnego.
Etos zawodowy pracownika socjalnego
Zadania etyki zawodowej pracownika socjalnego
Etos zawodowy pracownika socjalnego
Rola cnót w pracy zawodowej pracownika socjalnego, na podstawie wybranej cnoty.