Metody pracy socjalnej wg Kazimiery Wódz.
Pojęcie pracy socjalnej wiąże się z celową i zorganizowaną pomocą współczesnych społeczeństw swoim nieudolnym ekonomicznie, społecznie lub fizycznie członkom. Cele pracy socjalnej są realizowane w odniesieniu do indywidualnej i grupowej aktywności człowieka z wykorzystaniem trzech podstawowych metod: 1) indywidualnych przypadków- case work 2) grupowej - group work 3) organizowania społeczności lokalnej - comunity work.
Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku- case work
Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku stosowana jest powszechnie w działalności rozmaitych instytucji opiekuńczo wychowawczych, poradnictwie psychologicznym, w pracy kuratorów sądowych, asystentów socjalnych w klinikach psychiatrycznych, poradniach rehabilitacyjnych, oraz w daleko niedostosowanym zakresie w pomocy społecznej.
Metoda ta, mówiąc krótko polega na pomocy w rozwiązywaniu problemów życiowych jednostki poprzez bezpośrednie oddziaływanie pracownika socjalnego na nią i jej najbliższe otoczenie w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy dla ulepszenia wzajemnego przystosowania się jednostki i jej środowiska.
Proces prowadzenia indywidualnego przypadku zawiera kilka zasadniczych etapów. Pierwszym z nich jest diagnoza, której zadaniem ma być ujawnienie czynników powodujących zaistnienie trudnej sytuacji w życiu osoby. Etap skoncentrowany na rozpoznaniu, które prowadzi do diagnozy przypadku-polega na identyfikacji i analizie sytuacji jednostki w kontekście problemu, z którym się ona boryka. Materiał konieczny do opracowania diagnozy może być czerpany z różnych źródeł, za pomocą różnych technik i narzędzi, a dotyczy zwykle sytuacji osobistej, bytowej, zdrowotnej lub społecznej. Głównym źródłem informacji powinien być sam klient, jednak w wielu przypadkach informacje te powinny być potwierdzone przez osoby z najbliższego otoczenia. Badania metodą indywidualnych przypadków posługują się dość nielicznym zestawem technik badawczych. Najbardziej użyteczną techniką tej metody jest wywiad. Uzupełniają go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Na podstawie zgromadzonych danych formułowane są wnioski diagnostyczne, stanowiące o jakości diagnozy.
Głównym narzędziem diagnozy jest wywiad środowiskowy oparty na
kwestionariuszu. W momencie rozpoznania problemu rozpoczyna się już właściwy proces jego rozwiązywania. Po przeprowadzeniu diagnozy należy ustalić plan postępowania, określający kolejne kroki podjętej interwencji. Opracowanie planu pracy z przypadkiem powinno określać, co kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do osoby, której pomaga i jego rodziny, aby uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Plan powinien zawierać pewne aspekty zmian, które mają być efektem działań pomocowych.
Najdłuższym etapem jest prowadzenie przypadku według opracowanego planu, tzw. interwencja, wymagająca ciągłego korygowania tak diagnozy, jak i planu postępowania. Plan pomocy powinien się opierać na jasno sformułowanych celach, będących odpowiedzią na następujące pytanie:
-Kto jest głównym adresatem naszych oddziaływań(sam zainteresowany czy jego otoczenie dalsze lub bliższe)
-Jakich zmian oczekujemy (Czy mają to być zmiany w sferze świadomości klienta, jego zachowań lub reakcji emocjonalnych, także w jego środowisku społecznym)?
-W jakim okresie i w jakim zakresie możemy się spodziewać pozytywnych skutków naszej interwencji?
Rzeczywista interwencja rozpoczyna się już od pierwszego kontaktu. Cele terapii są określane wspólnie przez pracownika i klienta, a sposób prowadzenia przypadku wynika z potrzeb klienta. Prowadzenie przypadku powinno być postępowaniem elastycznym, dopuszczającym korygowanie diagnozy i samego planu, aby uzyskać najlepszy skutek, tzw.
właściwą rewalidację. Warto pamiętać, że wybór określonej strategii działania równoznaczny jest z przyjęciem określonego modelu interwencji. Modele interwencji składają się z dwóch zasadniczych elementów: 1) systematycznej interpretacji zasad umożliwiających rozumienie i definiowanie problemów klienta i wyboru celu interwencji 2) zasad dotyczących dokonywania zmian(czyli procedur interwencyjnych). W.Devore i E.G.Schelesiner wyróżnili cztery główne podejścia stosowane w praktyce: 1) podejście psychospołeczne 2)podejście problemowe 3)podejście strukturalne 4)podejście systemowe.
Bardzo ważnym etapem jest zakończenie interwencji, ocena efektów podjętej interwencji (ewaluacja).Ważne jest aby ocenę skutków interwencji pracownik socjalny dokonywał z klientem. W fazie końcowej interwencji niesłychanie ważne jest to w jakim stanie zostawiamy klienta.
Metoda grupowa - group work
Praca z grupą definiowana jest najczęściej jako: „metoda pracy socjalnej, która poprzez celowe doświadczenia grupowe pomaga jednostką uzyskać poprawę ich społecznego funkcjonowania i lepiej sobie radzić z ich indywidualnymi, grupowymi lub społecznymi problemami”. Z grubsza biorąc można wyróżnić cztery podstawowe modele pracy grupowej:
Model terapii całościowej(Gesalt)
Model kształtowania umiejętności społecznych (w tym trening asertywności)
Model mediacyjny
Model rozwojowy(samorealizacyjny)
Oraz liczne podejścia eklektyczne (np. model organizacyjny, socjalizacyjny) lub szczegółowe (np. analiza transakcyjna).
Pracownik socjalny prowadzący grupę może oddziaływać na zachodzące w niej procesy, m.in. poprzez następujące zabiegi: akceptację uczuć, postaw, pomysłów, zachowań; ograniczenie zachowań destrukcyjnych i szkodliwych dla członków grupy; prowadzenie dyskusji, łagodzenie konfliktów; planowanie i przygotowywanie spotkań. Jednym z podstawowych warunków dobrego funkcjonowania grupy jest swoboda i otwartość.
Wyczerpującą klasyfikację grup ze względu na cele, które sobie stawiają, zaproponowała M.E. Hartford:
1)grupy, których podstawowe cele związane, są z konkretnymi oczekiwaniami lub potrzebami ich uczestników np. grupy terapeutyczne
2)grupy, w których podstawowym celem jest kształtowanie wzajemnych relacji między uczestnikami a środowiskiem, w którym normalnie funkcjonują jej członkowie.
3)grupy, które stawiaja sobie określone zadania lub problemy, tworząc zespoły robocze, dyskusyjne.
4)grupy podejmujące wspólne działania na rzecz najbliższego otoczenia np. grupy samorządowe
5)grupy podejmujące akcje o szerszym, ponadlokalnym charakterze w celu obrony interesów społeczności lokalnej.
M. Hartford wyodrębnia trzy stadia rozwoju grupy:
Stadium I: planowanie poprzedzające tworzenie grupy
Stadium II: pośrednie - nowo powstała grupa konsoliduje się i integruje bądź dezintegruje
Stadium III: faza planowania zakończenia pracy z grupą po czym przejście do fazy podsumowania i oceny osiągniętych efektów.
Louise C. Jonson uważa, że grupy przechodzą przez pięć stadiów rozwoju:
Stadium orientacyjne - członkowie grupy spotykają się po raz pierwszy, poznają się
Stadium autorytetu - pojawiają się konflikty na tle rywalizacji o władzę i kontrolę nad grupą
Stadium negocjacji - grupa różnicuje się wewnętrznie, angażuje się w rozwiązywanie konfliktów
Stadium funkcjonalne - grupa osiaga wysoki poziom integracji, kanały komunikacji są otwarte
Stadium dezintegracji - słabnie więź, zmniejsza się intensywność interakcji
Praca w zespole specjalistów (team work) traktowana jest niekiedy jako odrębna metoda pracy z grupą. Praca w interdyscyplinarnym zespole specjalistów ma swoją specyfikę wynikającą z faktu, że tworzące zespół osoby oprócz różnic indywidualnych wnoszą do grupy różnice wiedzy i kompetencji wynikające z odmiennego przygotowania zawodowego. Aby zespół mógł efektywnie pracować muszą być spełnione pewne warunki:
Jasna dla wszystkich członków definicja zasadniczego celu i wynikających z niego celów szczegółowych
Swoboda wypowiadania opinii i wyrażania różnych punktów widzenia
Jasno zdefiniowane role
Prowadzący zespół musi mieć autorytet i wysoką pozycję
Możliwość oceny pracy przez osoby nie będące członkami zespołu
Metoda organizowania społeczności lokalnej - community work.
Organizowanie społeczności lokalnej dla zadań socjalnych polega na ulepszaniu sytuacji społecznej, lokalnej zjednoczonymi wysiłkami i społecznych mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań opartych na wspólnym planie wypracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych. Metoda organizowania środowiska stanowi swego rodzaju sztukę planowania stosunków społecznych w życiu społeczności lokalnej przy spożytkowaniu dorobku nauki.
J. Rothman wyodrębnia pięć odmian comunity work:
Podejście strukturalne (analiza nierówności społecznych, stratyfikacji społecznej i struktury władzy w społeczeństwie)
Podejście psychospołeczne - koncentruje się na subiektywnym, kulturowym wymiarze funkcjonowania społeczności
Podejście ekologiczno-demograficzne - skupia się na analizie przestrzenno - społecznych aspektów funkcjonowania społeczności (np. bezrobocie, ubóstwo)
Podejście funkcjonalne - podejmuje analizę społeczności z punktu widzenia jej członków.
Podejście systemowe - rozpatruje społeczność jako złożony układ powiązanych ze sobą podsystemów
J. Rothman opisuje trzy modele rozwiązywania problemów na poziomie społeczności:
A - model rozwoju lokalnego - Czynności przygotowujące społeczność lokalną do odzyskania utraconej zdolności do zajmowania się kwestiami jej dotyczącymi. Czynności te polegają na włączaniu do czynnego udziału w terapii wszystkich zainteresowanych. Mają na celu pchnięcie społeczności do realizacji zadań szczebla samorządowego,
B - model planowania społecznego - zawiera czynności zmierzające do rozwikłania precyzyjnych, określonych problemów na przykład przeciwdziałanie narkomanii. Najważniejszą stosowaną tu metodą jest planowanie, czyli szczegółowe i dogłębne zbadanie problemu. Zajmują się tym wykwalifikowani pracownicy socjalni.
C- model działań społecznych - Akcja zmierzająca do zwrócenia większej uwagi na poszkodowane czy upośledzone jednostki (również całe grupy). Główną metodą postępowania jest w tym przypadku akcja informacyjna, oddziaływująca na społeczeństwo oraz pewnego rodzaju presja wywierana na osoby sprawujące władze, celem podjęcia przez nie oczekiwanych środków zaradczych. Przedstawiony wzorzec często bywa przyczyną konfliktów.
Metoda organizowania społeczności lokalnej polega na planowym wywoływaniu zmian w określonej społeczności będącej przedmiotem oddziaływania. Pierwszym zadaniem pracownika socjalnego przystępującego do organizowania środowiska lokalnego jest wiec identyfikacja terytorialnych granic tej społeczności, oraz wstępne rozpoznanie środowiska. Pełny opis sytuacji wyjściowej powinien zawierać następujące elementy:
charakterystykę geograficzną społeczności
charakterystykę socjodemograficzną społeczności
charakterystykę społeczno-kulturową społeczności
charakterystykę lokalnych i ponadlokalnych układów polityczno-administracyjnych
charakterystykę sytuacji ekonomicznej społeczności
charakterystykę problemów społecznych
Lustracja społeczna powinna dostarczyć podstawowych danych obiektywnych oraz jakościowych. Jest określaniem problemów występujących w danej społeczności, za pomocą szczegółowych analiz. Jej rola polega na udzielaniu informacji obiektywnych ilościowych i jakościowych dających obiektywną wizję zaistniałych problemów wraz z opinią ludności na temat badanego zjawiska. Stosowane techniki to: badania, sondaże, ankiety, obserwacje, wywiady. Koniecznym jest, by w lustracji społecznej brali czynny udział zarówno reprezentanci instytucji istniejących na danym obszarze oraz zamieszkujący te tereny ludzie. Efektem lustracji społecznej winien być obszerny zestaw danych na temat każdej sfery życia badanej społeczności na przykład w kwestii potrzeb edukacyjnych czy zainteresowania grami zespołowymi.
Kazimiera Wódz
„Praca socjalna w środowisku zamieszkania”
BPS, W-wa, 1996,
rozdział IV, podrozdział 4 pt.„Metody pracy socjalnej”, str. 130-160