Modele stosunków państwo-kościół

Religia zajmuje niezwykle ważne miejsce w życiu ludzi. Wspólnoty religijne stanowiły zawsze poważną siłę, o istnieniu której państwo nie mogło zapominać. W różny sposób jednak układały się stosunki między władzą świecką i duchowną: od stanu wielkiej zażyłości i omalże utożsamienia aż po otwartą i zaciekłą wojnę. Na zajęciach uczniowie uczą się rozróżniać podstawowe modele relacji państwo - kościół, poznają obowiązujące w Polsce uregulowania konstytucyjne w tej sprawie.

Cele

Po zajęciach uczniowie powinni umieć:

• określić cztery modele stosunków państwo - kościół;

• ropoznawać model państwa neutralnego światopoglądowo jako charakterystyczny dla współczesnych państw demokracji konstytucyjnej;

• znać przykłady rozwiązań prawnych stosunków państwo - kościół w Polsce i na świecie.

Środki dydaktyczne

1. Fragmenty konstytucji ZSRR

2. Fragmenty konstytucji marcowej

3. Fragmenty konstytucji RFN

4. Fragmenty konstytucji Iranu

5. Fragmenty obowiązującej Konstytucji RP

6. Tekst „Religia w Stanach Zjednoczonych"

7. Tekst „Kościół, demokracja, wolność”

8. Ćwiczenie „Twoim zdaniem”

Przebieg zajęć

1. Podziel klasę na cztery grupy. Każda grupa otrzymuje jeden spośród materiałów pomocniczych nr 1-4. Poleć uczniom uważne przeczytanie otrzymanego tekstu. Poinformuj ich, że teksty ilustrują odmienne modele stosunków państwo - kościół. Poproś, aby spróbowali na podstawie otrzymanego tekstu zdefiniować w punktach istotę zachodzącej relacji. Uściślając polecenie zaznacz, że w opracowywanej definicji powinny zostać uwzględnione prawa i możliwości aktywnego działania na forum publicznym ludzi wierzących, dominującego kościoła i mniejszości religijnych.

2. Następnie poproś wybranych uczniów z każdej grupy o przedstawienie efektów pracy danej grupy. Zapisz je na tablicy w czterech odrębnych kolumnach. W razie nieścisłości, braków lub błędów skoryguj je (możesz dokonać tej korekty w formie pytań pomocniczych).

3. Napisz na tablicy cztery następujące określenia: państwo religijne, państwo z dominującą pozycją jednej religii, państwo neutralne światopoglądowo, państwo ateistyczne. Powiedz uczniom, że właśnie wskazali najważniejsze cechy charakterystyczne tych pojęć. Poproś ich, aby dopasowali te określenia do odpowiednich kolumn. Możesz krótko omówić historię poszczególnych modeli: od najstarszego, opierającego się na jedności państwa i kościoła, aż po ateistyczny, nastawiony nie tylko na odizolowanie, ale wręcz na zniesienie religii. Zwróć uwagę na specyfikę polskiego modelu z okresu międzywojennego - państwa z dominującą pozycją jednej religii.

4. Poproś uczniów, aby zastanowili się, co przemawia za każdym z przedstawionych modeli. Czemu ludzie dążą do ustanowienia np. państwa religijnego czy ateistycznego? Jakie skutki przynosi wprowadzenie każdego z tych modeli?

5. Rozdaj całej klasie materiały pomocnicze nr 5 i poproś o uważne przeczytanie. Następnie poleć uczniom, aby przyporządkowali przeczytany tekst jednej z czterech poznanych kategorii. W formie rozmowy nauczającej wyjaśnij klasie, że koncepcja państwa neutralnego światopoglądowo, które uważa, że nie ma żadnych kompetencji w sferze religijnej (niczego nie jest władne tu zakazywać czy nakazywać), jest rozwiązaniem uważanym za standardowe we współczesnej demokracji konstytucyjnej. Neutralność światopoglądowa nie oznacza wzajemnej wrogości państwa i kościoła, lecz jedynie przekonanie o odmienności ich sfer działania. Wspólnie zastanówcie się, czemu w nowej polskiej konstytucji nie ma wyrażenia „neutralność światopoglądowa” - przypomnij, że formuła ta była używana przez komunistów w złej wierze: jako usprawiedliwienie dla szykanowania wierzących i kościoła oraz zamykania mu dostępu do życia publicznego.

6. Przeczytaj uczniom fragment z „Demokracji w Ameryce” Alexisa de Tocqueville'a (materiał pomocniczy nr 6) dotyczący obecności religii w życiu publicznym w Stanach Zjednoczonych. Podsumowując lekcję wyjaśnij uczniom, że neutralność światopoglądowa w żadnym razie nie oznacza nieobecności kościoła w życiu publicznym, lecz jedynie jego nieangażowanie się w bezpośrednie życie polityczne. Podkreśl pozytywny aspekt relacji państwo - kościół (choćby akceptację przez Kościół wolności religijnej), wspomnij jednak także o różnicy w hierarchizacji celów tych dwóch instytucji (pomoże ci w tym materiał pomocniczy nr 7). Poproś uczniów, aby wskazali płaszczyzny możliwego współdziałania państwa i kościoła. Zwróć też uczniom uwagę, że w analizowanej przez nich na zajęciach niemieckiej i polskiej konstytucji w preambule znajduje się odwołanie do Boga - tak więc neutralność światopoglądowa w żadnym razie nie musi prowadzić do „oczyszczenia” konstytucji z wszystkich nieświeckich elementów.

7. Jako pracę domową zaproponuj ćwiczenie „Twoim zdaniem”.

Pojęcia i terminy

*państwo neutralne światopoglądowo *państwo ateistyczne *państwo religijne *państwo z dominującą pozycją jednej religii

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1

Konstytucja Socjalistycznego Związku Republik Radzieckich z 5 grudnia 1936 r.

Art. 123. Równość praw obywateli ZSRR, niezależnie od ich narodowości czy rasy, we wszystkich sferach ekonomicznego, państwowego, kulturalnego, społecznego i politycznego życia, będzie niepodważalnym prawem.

Jakiekolwiek bezpośrednie czy pośrednie ograniczenie praw, albo odwrotnie, ustanowienie bezpośrednich bądź pośrednich przywilejów dla obywateli na bazie ich rasy czy narodowości, a także jakiekolwiek wspieranie (głoszenie) rasowej czy narodowej wyłączności czy nienawiści i pogardy będzie prawnie karane.

Art. 124. W celu zapewnienia obywatelom wolności sumienia Kościół w ZSRR będzie oddzielony od państwa i szkoła od Kościoła. Uznaje się wolność religijnego kultu i antyreligijnej propagandy wszystkich obywateli.

Analizując Konstytucję ZSRR nie wolno zapominać, iż była ona dokumentem stworzonym niejako na pokaz, wizytówką ojczyzny komunizmu, która miała się nijak do praktyki życia społecznego w Związku Radzieckim. Dlatego odpowiadając na pytania musicie czytać między wierszami i wykorzystywać swoją wiedzę na temat sytuacji religii w krajach totalitarnych. Czy wiecie, co stało się z większością cerkwi i kościołów w ZSRR? Jaka była sytuacja duchowieństwa? Czy ludzie wierzący mogli piastować wysokie stanowiska w administracji i przemyśle?

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2

Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

W imię Boga Wszechmogącego!

Art. 111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom.

Wszyscy mieszkańcy państwa polskiego mają prawo wolnego wyznania zarówno publicznie, jak prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajowości polskiej.

Art. 114. Wyznania rzymskokatolickie, będąc religią przeważającej większości narodu, zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół katolicki rządzi się własnemi prawami. Stosunek państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez sejm.

Art. 115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami, których uznania państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień sprzecznych z prawem.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3

Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r.

Mając świadomość swojej odpowiedzialności przed Bogiem i ludźmi, kierowany wolą, by jako równoprawny członek w zjednoczonej Europie służyć pokojowi na świecie, naród niemiecki przez swą władzę ustawodawczą przyjął tę ustawę zasadniczą.

Art. 4.1. Wolność wyznania, sumienia, przekonań religijnych i światopoglądów religijnych jest nienaruszalna.

2. Zapewnia się swobodne wykonywanie praktyk religijnych.

Art. 7.3. Nauka religii w szkołach publicznych, z wyjątkiem szkół bezwyznaniowych, jest normalnym przedmiotem nauczania. Nauka religii będzie prowadzona zgodnie z zasadami związków wyznaniowych, nie naruszając państwowego prawa nadzoru...

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4

Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu z 8 lipca 1989 r.

W imię Allaha, Współczującego, Łaskawego

Konstytucja Islamskiej Republiki ustanawia kulturalne, społeczne, polityczne i ekonomiczne instytucje irańskiego społeczeństwa na podstawie islamskich zasad i norm...

Art. 2. Republika Islamska jest systemem opartym na wierze w:

1. Jednego Boga (...), Jego wyłączną suwerenność i uprawnienie do stanowienia prawa i konieczność podporządkowania się jego nakazom;

2. Boskie objawienie i jego fundamentalną rolę w stanowieniu prawa...

Art. 12. Oficjalną religią Iranu jest islam i szkoła Twelver Ja'fari, i ta zasada pozostanie wiecznie nie naruszona. Inne islamskie szkoły, włączając Hanafi, Shai'i, Maliki, Hanbali i Zaydi, otoczone są pełnym szacunkiem, a ich wyznawcy mogą swobodnie działać w zgodzie z własnymi zasadami w wykonywaniu swych religijnych rytuałów. Szkoły te mają oficjalny status w kwestiach dotyczących religijnej edukacji, sprawach osobistego statusu (małżeństwo, rozwód, dziedziczenie i testamenty) i rozstrzyganiu sporów w sądach.

Art. 13. Zoroastrianie, Żydzi i irańscy chrześcijanie są jedynymi uznawanymi religijnymi mniejszościami, które w granicach prawa mogą odprawiać swoje religijne rytuały i ceremonie i działać zgodnie ze swymi zasadami w kwestii spraw osobistych i religijnej edukacji.

Art. 14. Zgodnie z świętym wersem (Koran 60:8) rząd Islamskiej Republiki Iranu i wszyscy muzułmanie mają obowiązek traktować niemuzułmanów w zgodzie z etycznymi normami i zasadami islamskiej sprawiedliwości i równości, i respektować ich prawa człowieka. Zasada ta odnosi się do wszystkich, którzy wstrzymują się od zaangażowania w spisek czy działanie przeciw islamowi i Islamskiej Republice Iranu.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r.

Art. 25.1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.

5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi Kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6

Religia w Stanach Zjednoczonych

W Stanach Zjednoczonych religia nie tylko wywiera wpływ na obyczaje, lecz rozciąga swe władztwo na umysły.

Jedni spośród Amerykanów wyznają dogmaty chrześcijańskie, bo w nie wierzą, drudzy - bo się boją, by nie wyglądać na takich, co w nie nie wierzą. Chrześcijaństwo, wedle zgodnego zdania wszystkich, panuje więc bez przeszkód; stąd też, jak już powiedziałem w innym miejscu, w świecie moralności wszystko jest pewne i jasne, mimo że w świecie polityki wszystko wydaje się zdane na dyskusje i próby podejmowane przez ludzi. (...)

...prawo zezwala amerykańskiemu narodowi na wszystko, a jednocześnie religia przeszkadza projektować wszystko i zabrania na wszystko się ośmielać.

Stąd też religię, która u Amerykanów nigdy się bezpośrednio nie wtrąca do rządzenia społeczeństwem, należy uważać za pierwszą z ich instytucji politycznych; jeśli bowiem nawet nie wpaja im zamiłowania do wolności, niezwykle ułatwia korzystanie z niej.

Sami mieszkańcy Stanów Zjednoczonych pod tym właśnie kątem patrzą na wierzenia religijne. Nie wiem, czy wszyscy Amerykanie wierzą w swoją religię, kto bowiem może czytać w sercu człowieka? Ale uważają, że jest niezbędna do utrzymania instytucji republikańskich. Pogląd ten wyznaje nie jedna klasa obywateli, nie jedna partia, ale cały naród; spotykamy go we wszystkich warstwach społeczeństwa. (...)

Dopóki religia opiera się tylko na uczuciach, które stanowią pociechę we wszystkich nieszczęściach, może do siebie przyciągnąć serce rodzaju ludzkiego. Jeśli wmiesza się w gorzkie namiętności tego świata, musi czasem bronić sojuszników, których dał jej raczej interes niż miłość; i ludzi, którzy często jeszcze ją kochają, musi odpychać od siebie jako wrogów zwalczając zarazem tych, z którymi się złączyła. Religia nie może więc uczestniczyć w sile materialnej rządzących, nie ściągając na siebie jakiejś części nienawiści, którą tamci budzą. (...)

Gdyby Amerykanie, którzy co cztery lata zmieniają szefa państwa, co dwa lata wybierają nowych prawodawców i co roku wymieniają władze lokalne; gdyby Amerykanie, którzy wystawili sferę polityki na eksperymenty nowatorów, nie umieścili swej religii poza tą sferą, jak mogłaby się ona utrzymać podczas przypływów i odpływów ludzkich opinii? Gdzie pośród walk partyjnych byłby należny jej szacunek? Czym stałaby się jej nieśmiertelność, gdyby wszystko wokół niej ginęło?

Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Znak, Kraków 1996, t. I, s. 299-306

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 7

Kościół, demokracja, wolność

1. Demokracja nie jest na pewno ustrojem najlepszym z możliwych, ale (...) w ustroju demokratycznym istnieje większa szansa poszanowania wolności, ludzkiej godności i wolności religii.

2. Demokracja podlega jednak zawsze niebezpieczeństwu manipulacji ze strony poszczególnych partii politycznych, gospodarczych grup nacisku i - nie na ostatnim miejscu - mediów.

3. To nie polityczna idea demokracji jest słaba i wymaga ciągłych reform; zależy ona ostatecznie zawsze od ludzi, którzy w demokratycznym życiu politycznym biorą na siebie odpowiedzialność czy współodpowiedzialność. Muszą pamiętać, by widzieć dobro ogółu nie wyłącznie przez okulary jednej partii lub grupy ekonomicznej.

Kierowanie czy przewodzenie partiom politycznym przez biskupów i księży nie należy jednak do zadań Kościoła. Zadaniem biskupów i księży jest zachęcanie świeckich katolików, zwłaszcza młodych kobiet i mężczyzn, do służby dla dobra ogółu na podstawie chrześcijańskiej wizji świata i człowieka. Zadaniem biskupów i księży jest nieustanne przypominanie podstawowych zasad katolickiej nauki społecznej i przez to rozbudzanie w świeckich chęci służby w demokratycznym państwie; jest to także sposób przypominania o podstawowych problemach demokracji. Bezinteresowne i dobre wypełnianie tej służby nie jest łatwe i wymaga stałej zachęty.

Nie jest jednak zadaniem kleru włączanie się w codzienną pracę partii politycznych i w podejmowanie codziennych rozstrzygnięć. Dla hierarachii kościelnej sprawą pierwszoplanową nie są struktury demokratyczne, ale wolność człowieka i jego odpowiedzialność za ten świat i za własną drogę jako chrześcijanina włączonego w kościelną wspólnotę. Jednostronne wiązanie demokracji wyłącznie z wolnością prowadzi na manowce. Wolność i równość trzeba zawsze rozpatrywać w świetle europejskiego humanizmu oraz chrześcijańskiego porządku wartości i chrześcijańskiej wizji świata. Nie ma w tym sprzeczności, bowiem chrześcijańska wizja człowieka uzupełnia i wzbogaca wizję humanistyczną.

Kardynał Franz König, Kościół i demokracja, „Res Publica Nowa" 1993, nr 10

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 8

Twoim zdaniem

Polscy politycy mają różne wizje tego, jak powinny wyglądać stosunki państwo - Kościół i gdzie powinna przebiegać granica między uprawnioną obecnością Kościoła w życiu publicznym a jego nieuprawnionym zaangażowaniem w bieżące życie polityczne (np. przez popieranie konkretnych partii politycznych). Różnice w określaniu roli Kościoła katolickiego w polskim życiu publicznym ujawniły się szczególnie wyraźnie w trakcie dyskusji nad ratyfikacją konkordatu, czyli umowy rządu polskiego z Watykanem. Jakie jest twoje zdanie w tej sprawie? Pisemną odpowiedź uzasadnij korzystając z informacji uzyskanych na lekcji.

Uwaga: Przed przystąpieniem do pracy uczniowie powinni sprawdzić, na jakim etapie znajdują się prace nad przygotowaniem ustaw okołokonkordatowych oraz ratyfikacją konkordatu.

---