Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja,
wybór tekstów i oprac. Alina Kowalczykowa,
wyd. 2 rozsz., Warszawa 1995.
WSTĘP
autorzy utworów, uważanych za najważniejsze wystąpienia programowe romantyzmu, zazwy-czaj formalnie jako romantycy wcale nie występowali.
słowo „romantyczne” dla nazwania tendencji nowej poezji wprowadził Friedrich Schlegel we Fragmentach, drukowanych w 1798 r. w „Athenäum”, a spopularyzował je w Niemczech w tym znaczeniu August Wilhelm Schlegel w wykładach o literaturze, wygłaszanych w latach 1801-1803.
obraz romantyzmu tworzony był ex post.
przyjmuje się: romantyzm zjawiskiem ogólnoeuropejskim, ale różnie realizowanym w posz-czególnych krajach; wspólnota głównych cech prądu; kryzys światopoglądu racjonalistyczne-go, rozwój nowej, idealistycznej, ciążącej ku mistycyzmowi filozofii.
większość badaczy: romantyzm był formą negacji wobec filozofii racjonalistycznej i klasycyz-mu w sztuce.
„przełomowe” wydarzenia: w Niemczech spotkania pisarzy z kręgu Schleglów w Jenie i zało-żenie pisma „Athenäum”; w Anglii Przedmowa Wordwortha do drugiego wydania Ballad lirycznych (1800); we Francji manifestów wiele, najgłośniejsza Przedmowa Victora Hugo do dramatu Cromwell (1827) + wystąpienia Stendhala i Włocha Alessandra Manzoniego (po francusku).
kłopoty z ustaleniem chronologii: w Anglii zbiór ballad staroangielskich wydanych przez Tho-masa Percy (1765), pisma Rousseau, Werter Goethego (1774); preromantyzm.
raczej ewolucja niż rewolucja - świadomie ujawniane i kształtowane przez romantyków po-wiązania z tradycją, nawet najbliższą im w czasie; romantycy niemieccy uważali się za spad-kobierców filozofii Spinozy, Lessinga, Kanta, przyjaźnili się z najwybitniejszymi pisarzami po-przedniego pokolenia; w Anglii mało istotna polemika z obowiązującym systemem norm arty-stycznych.
we Francji: pierwszym punktem programu romantyków - nieunikniona walka z klasykami, uwolnienie poezji, zniesienie reguły trzech jedności, zbliżenie języka sceny do mowy potocz-nej, prawdopodobieństwo przedstawianych sytuacji i postaci…
w romantycznych szkicach programowych zawarte elementy opozycji wobec tradycji ideowej i artystycznej poprzedniego pokolenia, ale tradycja ta nie bywa kwestionowana w całości.
nie negacja istniejącego stanu, lecz pragnienie otwarcia nowych, rozległych perspektyw przed nauką, filozofią, działalnością twórczą człowieka.
TEKST
WILLIAM BLAKE (1757-1827)
Zaślubiny Nieba i Piekła - jedno z pierwszych w pełni dojrzałych dzieł artysty, „liryczna” faza twórczości, otwiera je „argument” - tradycja XVI-, XVII-wiecznej poezji epickiej, „prawdziwy” albo „diabelski” sens Biblii, odwrotne znaczenie i odwrócony porządek zapowiedzianych zda-rzeń biblijnych
kompozycja utworu pozornie swobodna i otwarta, rygor przemiennego rytmu i głęboka syme-tria.
zamknięciem Pieśń.
aluzje do dyskusji z pismami Emanuela Swedenborga (1688-1772), szwedzkiego mistyka - rozczarowanie zbytnią ortodoksyjnością twórcy „Nowego Kościoła” wobec Kościoła i Pisma.
Zaślubiny Nieba i Piekła.
Argument: „Grzmi Rintrah i ognie swe strząsa w powietrzu nabrzmiałym”…, minęły 33 lata od czasu, kiedy miał być, przepowiadany przez Swedenborga, koniec świata (rok urodzin Bla-ke'a).
Głos Diabła.
Kaprys pamiętny: przechadzając się po piekle zebrał kilka przysłów tamtejszych.
Przysłowia piekieł: np. Kto pragnie, a nie działa, szerzy zarazę; Najwznioślejszy to czyn przedkładać kogoś nad siebie; Myśl rano. działaj w południe. Jedz wieczorem. Śpij w nocy; kapłaństwo wzięło się z powierzania wszystkich rzeczy bóstwom.
Kaprys pamiętny: rozmowa z prorokami Izajaszem i Ezekielem.
Kaprys pamiętny: opis procesu twórczego, w którym lotność geniuszu (Orzeł) i „energetycz-nych” żywiołów strzegących wyobraźni (Lwy, kształty Nienazwane) trwa dopóty, dopóki nie zostaje ujęta w „przyziemny” kształt, sprowadzona do rzeczywistości „pięciu zmysłów”.
Kaprys pamiętny: najpiękniejszy z Kaprysów, zjadliwa satyra na Swedenborga.
Kaprys pamiętny.
Pieśń wolności.
Chór: „Bo co żyje wszystko Święte jest”.
WILLIAM WORDSWORTH (1770-1850)
uległ fascynacji ideałami rewolucyjnymi, debiutował w 1793 r., wspólnie z Coleridge'em wydał pierwszy to poezji, Lyrical Ballads (Ballady liryczne, 1798; wydanie drugie z Przedmową 1800-1801), w którym znalazło się 19 wierszy W. i 4 C.
Przedmowa z 1800 r.: najwcześniejsza w literaturze angielskiej programowa deklaracja ro-mantyzmu; przeciw XVIII-wiecznemu klasycyzmowi i przeciw groźbie inwazji kultury cywiliza-cji urbanistycznej; bunt antyklasycystyczny, zmierzający do rozbicia sztywnych reguł artysty-cznych postulat odkonwencjonalizowania języka; poezja jako spontaniczny wybuch uczuć; programowe odrzucanie zbanalizowanych figur stylistycznych i zbędnej ornamentyki, doma-ganie się wprowadzenie do poezji „języka ludzi”, zbliżającego sztukę do prawdy, natury i na-turalnej prostoty; pojęcie natury miewa znaczenie metaforyczne synonim autentyzmu, znak jedności między człowiekiem a światem zewnętrznym; eksponowane zbliżenie między poezją a nauką.
Przedmowa do drugiego wydania Ballad lirycznych.
„głównym celem, jaki przyświecał mi przy pisaniu tych Wierszy, było wybieranie zdarzeń i sy-tuacji z życia codziennego i relacjonowanie ich czy też opisanie, od początku do końca w miarę możliwości językiem naprawdę używanym przez ludzi”; „w (…) wiejskim bycie namięt-ności ludzkie są ściśle zespolone z pięknymi i niezmiennymi przejawami życia przyrody”.
płytkość i ubóstwo myśli i języka w wierszach współczesnych; każdy z wierszy w tym tomie ma swój cel, uczucia nadają ważność akcji i sytuacji; „poniżające łaknienie nadmiernych pod-niet” współcześnie „szaleńcze powieści, ckliwe i głupie niemieckie tragedie i dziwaczne opowiadania wierszem”.
niewielka ilość personifikacji pojęć abstrakcyjnych i metafor, brak stylu poetyckiego, zdrowy rozsądek zbliżenie do języka prostych ludzi; „język Prozy może być z dobrym skutkiem użyty w Poezji”.
poeta „Jest człowiekiem przemawiającym do ludzi (…) obdarzonym większą wrażliwością, większym entuzjazmem i tkliwością, posiadającym głębszą wiedzę o naturze ludzkiej i duszę chłonniejszą niż jest to powszechne wśród ogółu ludzi”…, język prosty; „Poezja jest wizerun-kiem człowieka i natury”, jej celem jest prawda, poeta skrępowany jest tylko obowiązkiem ukontentowania Czytelnika, „umysł ludzki jest naturalnym zwierciadłem, w którym odbijają się najpiękniejsze i najżywiej pobudzające ciekawość właściwości przyrody”, „Poezja jest począt-kiem i końcem wszelkiej wiedzy - jest tak nieśmiertelna jak ludzkie serce”.
„Poeta myślą i uczuciem przetwarza ludzkie namiętności (…) Ale Poeci piszą nie tylko dla Poetów, piszą dla ludzi” prosty język.
„Poezja jest samorzutnym wybuchem silnych uczuć i bierze swój początek ze wzruszenia roz-pamiętywanego w spokojności”, „wiersz będzie czytany sto razy, a proza tylko raz” - dlatego on pisał wierszem, nie prozą.
SAMUEL TAYLOR COLERIDGE (1772-1834)
debiutem utwory wydane z Wordsworthem Lyrical Ballads (Ballady liryczne 1798), większość poezji powstała w latach 1797-1803.
zbudował własny system estetyczny (nie zawsze spójny), którego podstawowe pojęcia wywo-dzą się z pewnych przeświadczeń teoriopoznawczych o właściwościach psychiki człowieka; ważne umysł (rozum + rozumienie, spaja je wyobraźnia); skończone piękno sztuki klasycznej musi ustąpić mistycznym wartościom sztuki „barbarzyńskiej”, zawierającej w sobie przeczucie nieskończoności.
Ogólny charakter literatury i sztuki gotyckiej (fragment).
„sztuka grecka jest piękna. Kiedy wchodzę do świątyni greckiej (…) czuję się w podniosłym nastroju i jestem dumny z tego, że jestem człowiekiem. Natomiast sztuka gotycka jest wznio-sła. Wchodząc do katedry, jestem przepełniony gorącą pobożnością i czcią”, „Niezachwiani w wierze, prości w obyczajach domowych, Goci żyli życiem pełnym naturalności i dostojeństwa, a zarazem nacechowanym wrażliwością i uczuciem”.
uderzające cechy greckiej sztuki (w tym także poezji): piękno, harmonia, wrażenie doskonałej i pogodnej całości, „Ale jeżeli zapragnę, aby moje uczucia zostały poruszone, jeśli zechcę za-topić się w czułości i tkliwości, muszę zwrócić się ku bohaterskim pieśniom Gotów, ku poezji wieków średnich”.
Sny, widziadła, alchemicy, osobowość złego ducha, identyczność cielesna.
mara nocna „ma miejsce wówczas, gdy mózg powraca do stanu przebudzenia i najczęściej podczas migotania jak gdyby snu i jawy (…) wrażenie przesyłane do mózgu przez podwójne dotknięcie (…) są tak słabe jak gdyby były po prostu równoważnikiem wrażenie wywołanego przez pojedyncze dotknięcie”.
„O, jakże zdumiewająca jest samoistna moc imaginacji” - zwłaszcza pod wpływem bólu.
przytacza opowieść człowieka, który spotkał diabła i z nim rozmawiał, wiele dziwnych i nie-wiarygodnych historii opowiadanych przez alchemików i o alchemikach.
O poezji czyli sztuce.
„Otóż Sztuka (…) jest pośrednikiem między naturą i człowiekiem, jest ich pojednawcą. Dlate-go jest ona siłą służącą humanizacji natury, wprowadzaniu myśli i uczuć człowieka do każdej rzeczy, która jest przedmiotem jego kontemplacji”.
„Najniższym (…) stopniem [sztuki] jest prosta ekspresja uczuć poprzez dźwięki, dla których uczucie samo jest koniecznym warunkiem”..
„Poezja również jest sprawą czysto ludzką, albowiem wszystek jej materiał pochodzi z umys-łu, a wszystkie jej wytwory są dla umysłu”; „sztuka jest imitatorką natury”, należy naśladować piękno natury, „Poczucie piękna jest intuicyjne, a pięknem jest to wszystko, co wzbudza przy-jemność bezinteresowną, niezależnie od zainteresowania, a często wbrew zainteresowaniu”; „Mądrość natury różni się od mądrości człowieka współmomentalnością planu i wykonania; myśl i wytwór stanowią jedność bądź dane są jednocześnie, ale nie ma tu aktu refleksji, stąd też nie ma moralnej odpowiedzialności”.
artysta musi naśladować to, co jest wewnątrz rzeczy - ducha natury stworzy dzieło natu-ralne w swoim przedmiocie.
architektura najbardziej różni się od natury, najmniej z nią analogii ma muzyka.
PERCY BYSSHE SHELLEY (1792-1822)
Przedmowa do Rokoszu islamu: nie ma wolności ducha bez wolności politycznej, przeciw ty-ranii.
Obrona poezji: poezja jest emanacją geniuszu, powstaje poza rozumem i ma charakter wizyj-ny, przez wzniecanie dążeń ku doskonałości - pełni ważne funkcje społeczne.
Przedmowa do Rokoszu islamu.
„Próbowałem tylko pobudzić uczucia, tak aby czytelnik mógł ujrzeć piękno prawdziwej cnoty”.
poemat ma charakter narracyjny, nie dydaktyczny.
aluzja do Rewolucji Francuskiej wyniknęła z braku harmonii między wiedzą istniejącą w społeczeństwie a poprawą lub stopniowym zanikaniem instytucji politycznych.
materiał do obrazów swojego poematu czerpał z poezji starożytnej Grecji i Rzymu, nowożyt-nych Włoch i Wielkiej Brytanii.
pisząc, nie naśladował żadnego stylu poprzednich pisarzy, nie obawiał się krytyków.
poemat pisał ponad 6 miesięcy.
Obrona poezji (fragmenty).
poeta jest jednocześnie prorokiem i prawodawcą, „Język, barwa, forma, zwyczaje życia reli-gijnego i społecznego są narzędziem i materiałem poezji; można je nazwać poezją, mocą tej postaci mowy, która uważa skutek za synonim przyczyny”; „język jest wytworem wyobraźni”.
„Poezja jest zaprawdę czymś boskim”, poezja - boskie natchnienie, a nie sumienna praca; jest wspomnieniem najszczęśliwszych i najlepszych momentów i dusz, czyni je nieśmiertelny-mi, poeta powinien być najmądrzejszy, najszczęśliwszy i najsławniejszy wśród ludzi; poezja nie podlega kontroli czynnych władz duszy, „Poeci są nieuznanymi prawodawcami świata”.
AUGUST WILHELM SCHLEGEL (1767-1845)
O dialogu dramatycznym: zapowiedź nowych sformułowań teorii dramatu, idea sztuki sponta-nicznej, obrona rymu, apologia Szekspira.
w opublikowanych tutaj wykładach 26. i 27. Schlegel przedstawia twórczość Szekspira.
O dialogu dramatycznym.
naśladownictwo rzeczywistości; widz musi poznać postać sceniczną w ciągu kilku godzin niezwykłe wydarzenia; gestykulacja naturalna.
pełne przedstawienie charakteru poprzez dialog: niedoskonałości urzeczywistniają dialog, atmosfera lekkości + ukrycie kunsztu poetyckiego; wiersz podkreśla ważność, nadaje czar, „Metryka powinna być wyczuwalna, ale nie uświadamiana odrębnie” podłoże przyjemnego brzmienia.
Szekspir: mistrzowskie obrazowanie + pozory beztroskiej swawoli; postulat tłumaczenia, a nie przerabiania, pozbycie się aluzji i gry słów, których nie można przetłumaczyć.
Wykłady o sztuce i literaturze dramatycznej.
26.: mogłoby nic się nie zachować z czasów elżbietańskich poza Szekspirem - wystarczyłby, aby poznać tamtą kulturę; niewiele wiadomo o życiu Szekspira, ale większość to zmyślone anegdoty, jego biografia; „Szekspirowi nie dostawało martwej uczoności, ale posiadał boga-ctwo żywej i praktycznej wiedzy”, znał łacinę, grekę, francuski i włoski (powierzchownie), oczytany (mitologia, historia, przyroda), kilka drobnych błędów nie może dowodzić o ignoran-cji Szekspira; chwalone: prawdziwość i konsekwencja charakterystyki, przejmujący patos, zmysł komizmu; nie można oceniać Szekspira na podstawie wyrwanych z kontekstu miejsc; przysłowiowa Szekspirowska znajomość ludzi.
27.: „Tak jak w charakterystyce, Szekspir godny jest podziwu w przedstawianiu namiętności”; bywają miejsca, gdzie Szekspir przesadził z afektacją; istotna gra słowna; przedstawienia ohydnej szpetoty moralnej; harmonia; wyrazisty i trafny w charakterystyce, w oddawaniu autoiluzji, ironia do poszczególnych postaci i całości akcji; komiczne przerywniki; talent komi-czny, patetyczny i tragiczny Szekspira; w czasach Szekspira ostatnie chwile instytucji błazna; język archaizowany; przechodzenie postaci od potasu do trywialności - rzeczywiste; dosko-nały wzorzec metryczny i językowy; każde jego dzieło zawiera cząstkę jego geniuszu.
LUDWIG TIECK (1773-1853)
należał do kręgu przyjaciół Schleglów.
twórczość: Baśnie ludu 1797, udramatyzowana baśń Kot w butach 1797, powieść wędrówki Franza Sternbalda 1798; idee estetyczne i poglądy filozoficzne Tiecka z przesłanek irracjona-listycznych; sztuka i wszelka twórcza działalność ujmowana w kategoriach mistycznych; ten-dencja do traktowania sztuki jako swoistego przybliżenia ku nieskończoności.
Wieczność sztuki.
„Wszystko, co doskonałe, to znaczy wszystko, co jest sztuką, jest wieczne i nieprzemijające, nawet jeśli ślepa ręka czasu ponownie je rozkłada”; „obcy sztuce jest duch, który rzuca mgli-sty cień śmierci i przemijania na wszystkie pełne blasku pozycje życia”.
„Przemieńmy zatem nasze życie w dzieło sztuki, a będziemy mogli śmiało twierdzić, że jeste-śmy nieśmiertelni już w ziemskiej egzystencji”.
FRIEDRICH SCHLEGEL (1772-1829)
debiut: studium z literatury klasycznej Von der Schulen der griechischen Poesie 1794; recen-zje w „Musenalmanach” i eseje krytyczne.
dla dziejów myśli i literatury romantycznej najwięcej znaczy jego twórczość wczesna, szcze-gólnie Fragmenty i Rozmowa i poezji.
dążenie do ujęcia świata jako jednolitej całości; artysta w momencie aktu kreacyjnego ma w sobie pierwiastek autentycznie boski, a poezja jest językiem, którym przez twórcę przemawia Bóg; Poezja ma charakter progresywny.
Rozmowa o poezji: uporządkowany wykład poglądów filozoficzno-estetycznych; forma sym-pozjum.
Mowa o mitologii: to, co istotne, poznać można tylko pośrednio, przez symbol, mitologia jest jedyną drogą autentycznego poznania, sztuka, jako jej język, musi pełnić funkcje mediacyjne między człowiekiem a Bogiem.
List o powieści: zakwestionowanie sztywnych podziałów gatunkowych; nie jest zadaniem po-wieści ujawnianie uczuć ani poglądów autora, niska ocena powieści psychologicznych i reali-stycznych; książka romantyczna ma preferować to, co osobliwe, łączyć powagę i groteskę, ironię, fantazję i oryginalność humoru, dążyć do zderzenia rysów przeciwstawnych i przez swe bogactwo duchowe sprzyjać wewnętrznemu doskonaleniu człowieka.
Fragmenty z „Lyceum”.
16: „Geniusz nie jest wprawdzie sprawą własnej woli, jest jednak sprawą wolności (…) Od każdego należy domagać się geniuszu, ale nie oczekiwać go”.
42: „Filozofia jest właściwą ojczyzną ironii, którą można by zdefiniować jako logiczne piękno”.
48: „Ironia jest formą paradoksu. Paradoksem jest wszystko, co jest zarazem dobre i wielkie”.
Fragmenty z „Athenäum”.
102: „Kobiety nie mają żadnego zmysłu do sztuki, mają go jednak do poezji. Nie mają żad-nych predyspozycji do wiedzy, ale mają je do filozofii”.
116: „Poezja romantyczna jest progresywną poezją uniwersalną. Jej powołaniem jest nie tyl-ko ponowne zjednoczenie wszystkich rozdzielonych gatunków poezji, lecz także zbliżenie poezji z filozofią i retoryką”, „Poezja romantyczna jest wśród sztuk tym, czym jest inteligencja wyobraźni w filozofii, a społeczeństwo, stosunki towarzyskie, przyjaźń i miłość w życiu. Pozo-stałe rodzaje poezji są skończone, można je więc całkowicie rozłożyć na elementy”, „Roman-tyczny sposób tworzenia jest jedynym, który jest czymś więcej niż sposobem, jest jak gdyby samą sztuką poetycką”.
249: „filozofujący poeta jest wieszczem. Poemat dydaktyczny powinien być profetyczny i ma też ku temu inklinacje”.
379: „Szatan poetów włoskich i angielskich być może jest bardziej poetyczny: ale niemiecki jest bardziej sataniczny; w tym sensie można by powiedzieć, że szatan jest wynalazkiem nie-mieckim”.
396: „Karykatura jest biernym połączeniem naiwności i groteski. Poeta może ją stosować za-równo na sposób komiczny, jak i tragiczny”
Mowa o mitologii.
„Brakuje (…) naszej poezji takiego ośrodka, jakim była dla starożytnych mitologia, i wszystko, w czym nowoczesna sztuka poetycka ustępuje antycznej, daje sie ująć w słowa: nie mamy mitologii”, „Nową mitologię natomiast trzeba wyłonić z najgłębszych głębin ducha”; „Idealizm w każdej formie musi w ten lub inny sposób wychodzić z samego siebie, aby móc w siebie wrócić i pozostać tym, czym jest”; „W istocie rzeczy trudno mi pojąć, jak można być poetą i nie czcić Spinozy, nie kochać go i mu nie ulegać”.
„Mitologia to ten właściwy punkt, który pozwala na to, abyśmy w obliczu najwyższych spraw nie byli zdani jedynie na iły własnego ducha”; „z pewnością arabeska jest najstarszą i najpier-wotniejszą formą ludzkiej fantazji”, „właściwą wartością, cnotą człowieka jest jego oryginal-ność”.
List o powieści.
„Poezja jest zakorzeniona w człowieku tak głęboko, że nawet wśród najbardziej niesprzyjają-cych okoliczności wciąż jeszcze i teraz dziko się pleni”.
święte tchnienie: „Nie można go ująć siłą ani uchwycić mechanicznie, ale dozwala się ono wabić przez śmiertelne piękno i w nie osłonić”; „sentymentalność nie bierze w ogóle pod uwa-gę różnicy między prawdą a pozorem, grą i powagą”, „Natomiast poezja romantyczna opiera się całkowicie na gruncie historycznym”; „romantyczność jest nie tyle gatunkiem, ile elemen-tem poezji, który może panować słabiej czy silniej lub też ustępować, ale którego nigdy nie może całkowicie zabraknąć”.
„Powieść jest to romantyczna książka”; „to, co najlepsze w najlepszych powieściach, jest tylko mniej lub bardziej przesłoniętym wyznaniem autora, plonem jego doświadczenia, kwintesen-cją jego oryginalności”.
NOVALIS (FRIEDRICH VON HARDENBERG) (1772-1801)
jeden z twórców jeneńskiej szkoły romantyków, poeta i filozof, po śmierci młodziutkiej narze-czonej, Sophie von Kühn (1797), pogrążył się w mistycyzmie; twórczość poetycka i filozoficz-na głównie w latach 1797-1800; Hymny do Nocy (po śmierci Sophie), powieść Henryk von Of-terdingen; poglądy filozoficzne: eseje Uczniowie z Sais, Chrześcijaństwo albo Europa i Frag-menty.
Fragmenty: dominują tematy śmierci, miłości i religii, charakterystyczne dla jego twórczości po śmierci Sophie; kilka głównych problemów: osobowość i kwestia poznania, kreatorska mi-sja człowieka, religia, poezja jako kapłaństwo oraz rola ludzkości w perspektywie historii.
Chrześcijaństwo albo Europa: jesień 1799, kontrowersyjne opinie i żywe opory wśród roman-tyków, w rękopisie, poważny wpływ na poglądy niemieckich romantyków; wizja nowej ery chrześcijaństwa, połączona z pierwiastkami nacjonalizmu, i mityczny, wyidealizowany obraz średniowiecza, kształt kazania i hymnu poetyckiego; przeszłość - rzeczywistość mityczna, wi-zja nieokreślonego, idealnego czasu i idealnych ludzi, podporządkowanych także ideałowi - idealnemu, boskiemu zwierzchnikowi.
Kwietny pył.
3: „Państwo uniwersalne jest ciałem, któremu duszę daje świat piękny, świat społeczny. Jest ono tego świata niezbędnym organem”.
16: „Marzymy o podróżach przez wszechświat: czyż wszechświat nie jest w nas samych?”.
22: „Człowiek może w każdym momencie być ponadzmysłową istotą. Bez tego nie byłby oby-watelem świata, byłby zwierzęciem”.
63: „Człowieczeństwo jest rolą humorystyczną”.
68: „Tłumaczenie może być albo gramatyczne, albo przetwarzające, albo mityczne”.
Chrześcijaństwo albo Europa.
„Były to piękne, świetne czasy, kiedy Europa była krajem chrześcijańskim, kiedy jedno chrześcijaństwo zamieszkiwało tę ukształtowaną przez ludzi część świata”, kiedy ludzie mieli jeden interes i jednego zwierzchnika.
„Zapomniawszy o swoim własnym powołaniu, aby być pierwszymi między ludźmi duchem, zdolnością pojmowania i wykształceniem, duchowni dopuścili do głów niskie żądze, a pospoli-tość i nikczemność ich myślenia była z racji ich sukni i powołania tym bardziej odrażająca”.
zuchwałe wystąpienie protestantów, religia straciła swój wielki wpływ polityczny, zmiany wprowadzone przez Lutra, powstanie zakonu jezuitów, Rewolucja Francuska i próby Robes-pierre'a wprowadzenia religii państwowej, opartej na kulcie Istoty Najwyższej w latach 1793-1794; „Niemcy idą powolnym, ale pewnym krokiem przed pozostałymi krajami europejskimi. Podczas gdy te kraje zajmują się wojną, spekulacją i duchem partyjności, Niemiec kształci się z wielką pilnością na uczestnika wyższej epoki kultury, a osiągnięcia w tym względzie muszą mu dać w biegu dziejów wielką przewagę nad innymi”; „Tylko religia może ponownie zbudzić Europę, dać ludziom bezpieczeństwo oraz wprowadzić chrześcijaństwo na dawny, pokój umacniający urząd, z nową wspaniałością wszędzie na ziemi widoczną”.
FRIEDRICH WILHELM JOSEPH VON SCHELLING (1775-1854)
klasyk niemieckiej filozofii idealistycznej i jeden z twórców filozofii romantycznej.
O stosunku sztuk plastycznych do natury: 1807, wykład wygłoszony w Monachium 12 paź-dziernika 1807 z okazji imienin króla Maksymiliana Józefa bawarskiego na posiedzeniu Aka-demii Umiejętności; podstawę absolutnej identyczności świadomości i natury stanowił poza-osobowy rozum, zawierający w sobie zarówno rzeczy, jak i poznanie rzeczy; prawda sztuki polega na wiernym odtwarzaniu rzeczywistości, nie na przezwyciężaniu natury.
O stosunku sztuk plastycznych do natury.
„Wiedza, która działa poprzez naturę, nie jest oczywiście identyczna z wiedzą ludzką, opartą na refleksji samej siebie: w niej pojęcie nie różni się od czynu, a projekcja od realizacji”, „Arty-sta powinien współzawodniczyć z owym duchem natury działającym we wnętrzu rzeczy i przemawiającym przez formę i postać jako przez symbole”, „Sztuka rodzi się tylko z najwyż-szego poruszenia najintymniejszych mocy duszy i umysłu, które nazywamy entuzjazmem”.
FRANCOIS-RENE DE CHATEAUBRIAND (1768-1848)
francuski polityk, wybitny eseista, powieściopisarz i autor wspomnień.
Geniusz chrześcijaństwa: 1802, relacje między chrześcijaństwem a moralnością i poezją, zmierzanie do przywrócenia Francji wiary w głęboki sens chrześcijaństwa; pojęcia tajemnicy jako ukrytej i nieprzenikalnej istoty piękna, niewinności i cnoty, a także mocy pociągającej in-telekt.
Geniusz chrześcijaństwa.
O naturze tajemnicy: „Nie ma nic piękniejszego, milszego i większego niż rzeczy tajemnicze”, pociąg człowieka do tajemnic a religie, tajemnice i ofiary są podstawą kultu.
Pasje: „Chrześcijaństwo, uważane same w sobie za pasję, dostarcza poecie ogromnych skar-bów”, „Wyobraźnia jest bogata, bujna i cudowna, a egzystencja uboga, sucha i pełna rozcza-rowań”, „Chrześcijanin uważa się zawsze za podróżnego, który zmierza po tej ziemi ku doli-nie łez i który znajduje spoczynek tylko w grobie”.
O kościołach gotyckich: „Bóg jest zakonem wiecznym, a jego początek i wszystko, co dotyczy jego kultu, winno gubić się w mrokach czasu. // Nie sposób było wejść do kościoła gotyckiego nie doznając jakiegoś drżenia i nieokreślonego poczucia obecności Istoty Boskiej”.
STENDHAL (HENRI BEYLE)
Romantyk do Klasyka.
„Nie przeczę, że można nawet i dziś tworzyć piękne dzieła, przyjmując metodę klasyczną, ale byłyby nudne”, „W moich własnych oczach ów styl uporządkowany, wycyrklowany, pełny efektownych spadków i - jeśli mam powiedzieć całą moją myśl - wykwintnisiowaty przy-padał znakomicie do gustu Francuzom z 1785 roku”.
tragedia romantyczna to „tragedia prozą, której akcja trwa wiele miesięcy i rozgrywa się w różnych miejscach”.
ALFRED DE VIGNY (1797-1863)
żołnierz, potem poeta i dramaturg; 1822 tom Poemes, poemat filozoficzny Eloa, czyli siostra Aniołów 1824, poemat Mojżesz 1826, nowe wydanie poezji Poezje dawne i nowe 1826, po-wieść historyczna Cinq-Mars 1826, jej czwarte wydanie zostało poprzedzone szkicem Roz-ważania o prawdzie i sztuce 1828.
idea odmienności prawdy faktu, prawdy historii i prawdy sztuki (najwyższa, zbliżająca się do doskonałości); preferowanie nie poznania intuicyjnego, lecz świadomego zamysłu perfekcjo-nizacji przeszłości i człowieka.
List do Lorda…: poprzedził tłumaczenie (wierne) Otella Szekspira, próba określenia zasad i wzorów dla nowego dramatu romantycznego.
Rozważania o prawdzie w sztuce.
„Żyjemy w epoce, która pragnie poznać i szuka źródła wszystkich rzek”, Francja wyprzedza inne narody w zamiłowaniu do faktów, „Wydaje mi się, że człowiek, zaspokoiwszy pierwszą ciekawość faktów, zapragnął sprowadzić do własnej miary ogniwa potężnego łańcucha zda-rzeń, którego nie mógł objąć w całości; chciał znaleźć w historii przykłady prawd moralnych, które przeczuwał w sobie”.
powstanie bajki jako prawdy szczególnego rodzaju.
wszystkie dzieła sztuki powinny dążyć do prawdy poprzez poznanie faktów, „Historia jest powieścią pisaną przez lud”.
powstanie legendy jako wieści gminnej, zawierającej tylko cień prawdy, ale uwiecznionej przez historię.
fakt zmienia się w fikcję; ucieczki od faktu w stronę ideału w kronikach.
„Jedyną miarą Sztuki powinno być Piękno idealne. Prawdziwość ma znaczenie wyłą-cznie drugorzędne”.
List do Lorda…
„Jeden wieczór rozstrzyga o sukcesie bądź o unicestwieniu tragedii”, założenia tej tragedii: ukazanie w swej koncepcji - szerokiego obrazu życia, zamiast wąskiego obrazu katastrofy pewnej intrygi, w kompozycji - charakterów, a nie ról, scen pogodnych wplecionych w sceny tragiczne i komiczne, w wykonaniu - stylu potocznego, komicznego, tragicznego, a niekiedy epickiego.
„Bez systemu wielki człowiek nic nie stworzy, ani w myśleniu, ani w działaniu”.
defekt tragedii francuskich: oszczędność scen i rozwinięć nowa tragedia: „stworzy człowie-ka, nie jako gatunek, lecz jako jednostkę”.
„Człowiek jest naturalny bądź egzaltowany, inaczej jest fałszywy. W przyszłości poeta zrozu-mie, że wystarczy pokazać człowieka takim, jaki jest, aby wywołać wzruszenie”.
wyśmianie ozdobności i pruderyjności słów, np. wzdraganie się przed powiedzeniem słów „szpicel” i „chusteczka”.
przy tłumaczeniu tragedii Szekspira starał się naśladować ducha, nie literę.
VICTOR HUGO
premiera dramatu Hernani odbyła się 25 lutego 1830 r., powodu przedstawień znów rozgo-rzał spór romantyków i klasyków; przedmowa jest programową deklaracją romantyzmu.
romantyzm ma być przeniesieniem na teren sztuki najwyższych zasad moralnych życia spo-łecznego - liberalizmu, tolerancji, wolności.
pierwszym celem ataku - cenzura teatralna; postulat przyznania poecie prawa szerokiej mo-dernizacji reguł.
Przedmowa do dramatu „Hernani”.
„Młodzieży, trzymajmy się dzielnie! żeby nawet jak najtwardszą uczyniono dla nas teraźniej-szość - przyszłość będzie piękna”, liberalizm polityczny i literacki.
„zasada wolności w literaturze uczyniła krok naprzód”.
„Rozedrzemy, jeżeli nam się to uda, te policyjne powijaki, które ku jego wstydowi krępują jeszcze teatr w XIX wieku. // Dzisiaj czas jedynie na wdzięczność i podziękowania”
!!!
!!!
10