Mikrostruktury - egzamin
6. Religia jako przedmiot badań socjologii religii:
substancjalne i funkcjonalne ujęcia religii (Mariański)
Ujęcie substancjalne
Religijność traktuje się jako wiarę w inną rzeczywistość, określaną jako „świętą” , w odróżnieniu od codziennej, doczesnej
Tę rzeczywistość transcendentną nazywa się „Bogiem, nadprzyrodzonością, pozaempiryczną rzeczywistością, kosmosem, siłą wyższą...
Akcentowanie treściowego wymiaru religii, nazywanego boskim, nadprzyrodzonym, świętym
Odróżnienie sfery sacrum i profanum
Ma swoje ważne źródło w chrześcijaństwie
Zgodnie z definicjami substancjalnymi, można sobie wyobrazić społeczeństwo całkowicie bezreligijne
Substancjalne ujęcie religijności ma charakter ekskluzywny, pomija wiele form, funkcji, dziedzin życia w których religia odgrywa ważną rolę
PRZYKŁADOWE SUBSTANCJALNE DEFINICJE RELIGII
Berger: ludzkie przedsięwzięcie ustanawiające święty kosmos; sacrum - to to co charakteryzuje tajemniczą i budzącą lęk moc, z którą jednak można wejść w kontakt i która jak się wierzy znajduje się w pewnych przedmiotach dostępnych ludzkiemu doświadczeniu
Dobbelaere: Spójny system wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy nadnaturalnych, które łączą w jedną wspólnotę moralną tych wszystkich którzy je podzielają
Ujęcie funkcjonalne
Określa jak religia działa, jakie są jej funkcje (integracyjne, kompensacyjne, sensotwórcze, redukowanie złożoności świata zarówno w wymiarze indywidualnej autobiografii jak i w wymiarze społecznym) oraz jakie są konsekwencje działania religijnego dla strukturalnego kontekstu religii
Religia odnosi się do czegoś co pozostaje w relacji z ostatecznymi sprawami człowieka , z fundamentalnymi problemami tożsamości i orientacji, z wartościami spajającymi kultury lub przyczyniających się do utrzymania systemu społecznego
Była także definiowana religia w tym ujęciu jako system kompensacyjnych iluzji legitymizujących interesy klasy społecznej i podtrzymujących społeczno-ekonomiczny status-quo
Touraine wyróżnił trzy użytki religii:
Pomaga w nawykowym podporządkowaniu się jednostajnemu rytmowi życia, który niezależnie czy odbiera się jako nadprzyrodzony czy naturalny, traktuje się jako niezmienny i niepodważalny
Wspólnota religijna może odgrywać ważną rolę w fortyfikowaniu i uszczelnianiu „murów” dzielących kategorie społeczne
Religia zaspokaja potrzeby eschatologiczne
Podkreśla się rolę religii w społeczeństwach w których zagrożony jest [prządek norm i wartości kulturowych; religia przywraca ład poprzez odwołanie się do ostatecznej rzeczywistości (Parsons)
Funkcja religii polega też na tym, że świat nieokreślony przekształca się w określany, to co nieokreślone staje się możliwe do życia
Rozwiązanie ostatecznych problemów nie musi być zapewnione przez Kościół, człowiek musi dojść do nich sam, odpowiedzi na religijne problemy mogą być zapewnione przez myśl i sztukę świecką
Sacrum nie znika ze społeczeństwa, w warunkach sekularyzacji następuje jedynie przejście z jednej formy religijności do innej (sekularyzacja dotyczy jedynie instytucjonalnych form religii)
Religia w tym ujęciu jest na ogół pozytywną siłą w społeczeństwie, spełnia ważne funkcje społeczne. Istnieje we wszystkich społeczeństwach
Definicje funkcjonalne opisują ludzką stronę religii, jak działa w społeczeństwie, na społeczeństwo i na osobę
Można więc uznać za religijne te systemy działań i przekonań które nie mają bezpośredniego odniesienia do sacrum(ideologie, ogólne systemy wartości)
Uwagi dodatkowe:
Dziś często łączy się definicje substancjalne z funkcjonalnymi
Odpowiedź na pytanie co jest a co nie jest religia jest w dzisiejszych czasach szczególne trudna w związku z pozakościelnymi ruchami religijnymi (New Age)
Nadmierne rozszerzanie tego co rozumie się przez religie wiąże się z niebezpieczeństwem że określać się będzie wszystko i nic zarazem
Substancjalne i funkcjonalne ujęcia religii nie są jednolite , wyróżnia się ich psychologiczne i socjologiczne odmiany (psychologicznie nastawieni substancjaliści uznają istnienie doświadczenia religijnego - jak np. doświadczenia świętości, socjologiczne ujęcie substancjalne skupia się na tym, co sami wierzący uznają za religijne, badają specyficzne instytucje w których doświadczenie religijne posiada trwały charakter w postaci rytuału, doktryny - jako Kościoły, sekty)
operacjonalizacja religijności: wymiary (parametry) i wskaźniki religijności w ujęciu T . Palecznego
Parametry wyróżnione przez Glocka
Parametr ideologiczny - chodzi o doktrynę religijną. Jej rozumienie i akceptację (postawy tu się kształtujące zawierają się na kontinuum pomiędzy wiarą konserwatywną, poprzez liberalną, aż do niewiary
Parametr intelektualny - znajomość podstawowych faktów z życia kościoła, może być otwarte, opierające się na bieżącym zdobywani informacji i zamknięte - ograniczone do posiadanych informacji
Parametr doświadczenia - stopień przeżywania ostatecznej rzeczywistości, poczucie bliskości Boga, znajdowanie sensu życia w religii, zaufanie Bogu
Parametr rytualistyczny - przestrzeganie praktyk jakich kościół oczekuje od swoich członków (odział na praktyki prywatne i oficjalne)
Parametr konsekwecyjny - trwałość oddziaływania praktyk religijnych, wierzeń, doświadczenia itp. - na jednostkę ludzką (jak życie religijne przekłada się na świeckie); inaczej można go nazwać etycznym
Inne propozycje:
Parametr globalnego stosunku do wiary: obejmuje autodeklarację (czy uważasz się za wierzącego? Itp.) , w przypadku intensywnej wiary - bada jaki wpływ ma wiara na życie pozareligijne, w przypadku krytycyzmu - jak zinterioryzowana jest wiara, czy jest wynikiem własnej refleksji itp. Ten parametr pozwala uchwycić także pozainstytucjonalne formy aktywności religijnej....
Parametr wspólnotowości - jak postrzega się Kościół, czy akceptuje się jego wartości, czy jego sprawy uważa się za własne itp.
Uwagi:
Parametrów nie należy traktować jako równorzędnych. Zwłaszcza globalnego stosunku do wiary - ma charakter wstępny , informuje o fakcie czy badana osoba w ogóle jest wierząca, oraz parametru moralności religijnej (konsekwencyjnego): ciężko stwierdzić czy jest równorzędny czy stanowi konsekwencję pozostałych parametrów
Omawiane parametry zostały zaczerpnięte z europejskiego tła kulturowego, są nacechowane tradycyjnie, w oparciu o nie i związane z nimi wskaźniki możemy wnioskować jedynie o zaniku tak zoperacjonalizowanej religijności, nie możemy badać rodzącej się religijności prywatnej
Zebrane parametry (wymiary) religijności |
Wybrane wskaźniki |
Globalny stosunek do wiary |
Autodeklaracja dotycząca intensywności postawy religijnej autodeklaracja dotcyząca praktyk religijnych, motywacje religijności, przemiany religijności w świadomości badanych |
Wiedza religijna |
Znajomosc dogmatu Trójcy Świętej, nauki kościoła, imion czterech ewangelistów, obecnych przywódców kościoła, najważniejszych wydarzeń Kościoła, hierarchii świąt kościelnych, znaczenia sakramentów |
Ideologia religijna |
Wiara w nadnaturalną istotę, trójcę świętą, bóstwo Chrystusa, stworzenie świata przez Boga, prawdziwość biblii, odpuszczenie grzechów, życie po śmierci, zmartwychwstanie ciał |
Doświadczenie religijne |
Odczucie bliskości Boga, emocjonalne przywiązanie do istoty najwyższej, sens życia, poczucie bezpieczeństwa, pomoc w życiu codziennym, pomoc w trudnej sytuacji, pomoc w ostatniej godzinie życia, |
Praktyki religijne |
Uczęszczanie na msze, świadomość obowiązku uczestniczenia we mszy, potrzeba modlitwy w łączności z kościołem, przystępowanie do sakramentów, przestrzeganie postów, potrzeba ślubu kościelnego, sens pogrzebu katolickiego, udział w nabożeństwach nadobowiązkowych, przyjmowanie księdza po kolędzie, czytanie Pisma Świętego, czytanie czasopism religijnych, literatury... |
Wspólnota religijna |
Potrzeba kapłana w żuciu człowieka, poczucie przynależności do Kościoła, poczucie przynależności do parafii, uzasadnienie wyboru kościoła dla spełnienia praktyk religijnych, zachowanie w kościele podczas mszy, zainteresowanie sprawami parafii, rozmowy o sprawach parafii, potrzeba kontaktów z księdzem, wady i zalety księdza parafialnego.. |
Moralność religijna |
Najważniejszy obowiązek katolika, pośrednictwo Kościoła w konfliktach moralnych, nierozerwalność małżeństwa, planowanie rodziny, wychowanie religijne, wstrzymywanie się od pracy w dni święte, etyczna ocena niektórych czynów |
kościół i sekta w ujęciu E. Troeltscha,
Kościół (Kościół zinstytucjonalizowany):
Konserwatywny twór, względna aprobata dla świata, zrzesza znaczne masy ludności i pretenduje do miana organizacji wszechobecnej i wszechogarniającej
Dążenie do zdobycia trwałej, mocnej pozycji wśród najważniejszych ugrupowań społecznych
Realizacja zasad ascezy pod kierownictwem Kościoła - drogą do osiągnięcia podstawowego, nadprzyrodzonego celu życia
Asceza jest wyrazem szczególnej cnoty, odznacza się praktykami odrzucenia zmysłowości, często jest przesadna
W pierwszych latach swojego istnienia Kościół bardzo przypominał sektę, momentem przełomowym dla późniejszego kształt było uformowanie się dojrzałej doktryny w odniesieniu do sakramentów i kapłaństwa; początkowego rozwoju Kościoła nie zakłócał rozwój sekt (amorficznych,nieokreślonych)
Sekta niezmiennie stanowi dla niego grupę ocenianą znacznie niżej
To Kościół instytucjonalny często odchodzi od zasad Ewangelii, idea tomistyczna stanowi formułę wybierająca akceptowane przez Kościół fragmenty Ewangelii a pomijająca jej sferę związaną z indywidualnymi przeżyciami, jest próbą pogodzenia interesów Kościoła, władz państwowych, porządku społecznego i gospodarczego
W celu panowania nad sferą duchową : wprowadzenie instytucji pokuty, prawa do zwalczania heretyków i innowierców
Kapłaństwo i hierarchia są nosicielami tradycji łaski, nadają zdolność udzielania łaski każdemu przedstawicielowi - jest obiektywną organizacją powołaną do dysponowania cudowną mocą , kontynuatorem rządów Boga nad światem
Niezależnie od ułomności ludzi kościół pozostaje instytucją świętą
Kościół jest zobowiązany do roztoczenia panowania nad wszystkimi społeczeństwami (kościół to wielki wychowawca narodów)
Sekta (Kościół nieinstytucjonalny):
Stosunkowo mała grupa, dążenie do wytworzenia osobistych, bezpośrednich więzi między członkami
Brak aspiracji do dokonywania zmian rzeczywistości, stosunek do państwa, świata, społeczeństwa - obojętny bądź niechętny
Brak dążenia do włączenia się w nurt życia społecznego
Sekty kierują się raczej w stronę warstw niższych
Bezpośrednie nakierowanie wiernych na pozaziemski cel życia - charakter ascezy jest indywidualistyczny
Asceza zawiera się w prostej zasadzie ogólnej powściągliwości, opiera się na klarownym przeciwieństwie Królestwa Bożego wobec całokształtu porządków ziemskich, wyrzeczenia są środkiem do osiągnięcia powszechnej miłości,
Mówiąc najogólniej sekty są to grupy odróżniające się od oficjalnego Kościoła zachowując określone elementy idei chrześcijańskiej ale kultywujące je w oderwaniu od innych czyniąc to w taki sposób że w konsekwencji przeciwstawiają się doktrynie Kościoła
W sektach dochodzą do głosu ważne kierunki wskazywane przez Ewangelię, są niezależne i nonkonformistyczne
Propagowanie wspólnoty miłości, braterstwa, obojętności wobec państwa, warstw panujących, niechęć wobec techniki, bezpośrednie, osobiste przeżycia religijne, krytyka oficjalnych teologów, nawiązywanie do idei pierwotnego Kościoła i Nowego Testamentu podstawowe rysy sekt
Sekta jest wspólnotą dobrowolności nikt nie rodzi się jej członkiem, droga do doskonałości nie wiedzie przez sakramenty a przez osobiste świadczenia
Aktywność jednostek w sekcie koncentruje się wokół określonego stylu życia i jego kultywowania
W ascezie nie podkreślony ideał umartwienia, a kanon ucieczki od świata i jego atrakcji w celu realizacji postulatu wspólnotowej miłości
atrybuty sekty wg T. Palecznego
najważniejsze atrybuty sekt:
Wspólnotowość
Bezpośredni charakter więzi między członkami, relacje bezpośrednie typu face-to-face
Zdecydowana większość sekt chrześcijańskich odwołuje się do idei komuny
Wspólnotowość ma wymiar obiektywny, wynikający z charakteru związków interpersonalnych, ale też subiektywny, świadomościowy
ortodoksyjność i prawowierność
ortodoksyjność prowadzi do skrajnych form fanatyzmu, gorliwości i najwyższego oddania zasadom wiary, jest to cecha wspólna większości sekt
konieczność obrony ortodoksyjnych, pierwotnych, głoszonych przez Boga zasad jest charakterystyczna dla większości sekt chrześcijańskich
odrębność i izolacja
silne przekonanie członków sekty o wyjątkowości ich i ich wiary
sekty prowadzą politykę dążącą do nadania im charakteru pierwotnych grup odniesienie
wszystko co znajduje się poza sektą jest niebezpieczne, skażone grzechem, zagraża stabilności grupy
są więc sekty „wspólnotami skierowanymi do wewnątrz”
dla podniesienia wrażenia atrakcyjności i wyłączności roli grupy-sekty dla jednostki dochodzi się często do dobrowolnego lub przymusowego odosobnieniawyraźne ustalenie granicy między sektą i szerszym kontekstem społecznym służy utrzymaniu solidaryzmu wewnątrzgrupowego i silnego poczucia wspólnoty
te granice mogą być wyznaczone poprzez stosowanie określonej symboliki, w tym ubioru, cech wyglądu zewnętrznego. Także poprzez wzory interakcji z ludźmi nie należącymi do grupy
charyzmatyczna rola przywódców
zasadą pozostaje na ogół nieomylność przywódców duchowych sekty, ich władza ma wymiar świecki i religijny, wsparta charyzmą władza prowadzi do autokratyzmu i teokratyzmu
autorytet przywódców nie bywa kwestionowany także dlatego, że ich przywództwo opiera się na akceptacji akcesu i dobrowolnej do sekty przynależności
kwestionowanie autorytetów , bezkompromisowość i radykalizm zachowań i postaw członków sekt wobec świata zewnętrznego i odrzuconych wartości
kontestacja hierarchii i autorytetów
w doborze negowanych zasad wiary - indywidualizm decyzji przywódcy duchowego, on określa przestrzeń sacrum i profanum
często lekceważenie prawa stanowionego, brak respektowania norm ustalonych przez państwo, odmowa pełnienia obowiązkowych czynności - np. służb wojskowej - priorytetem są zasady religijne i obowiązki wobec Boga
wielkość sekst i grup kultowych
jest to cecha istotna w sensie relacjonalnym - sekty przeważnie mają charakter grup mniejszościowych,
organizację swą opierają na zasadzie prymatu poczucia wspólnotowości i dominacji więzi bezpośrednich - dlatego przeważnie są to grupy małe
sekty są atrakcyjne dla jednostek wyalienowanych, odmieńców, buntowników - zapewnia komfort psychiczny, układ realnych stosunków pomiędzy osobami a nie pozycjami
sposobem podporządkowania jednostki grupie jest często uwspólnotowienie majątku, twierdzenie wieloosobowych związków rodzinnych i seksualnych - rozciągnięcie stosunku pokrewieństwa na jednostki niezwiązane więzami krwi
charakter członkostwa
członkostwo opiera się na dobrowolnym akcesie, świadomym wyborze, akceptacji wobec rygorów moralnych
często nie jest sprawą prostą, wiąże się z zasadą ekskluzywności i elitarności
wyjątkowość misji sekty powoduje wykształcenie się zabiegów inicjacyjnych, czasem stosuje się zasadę nowicjatu ,kandydatów wystawia na okres próbny, poddaje presji, poddaje treningom , powyższe zabiegi indoktrynacyjne są najczęstszym elementem działalności sekt krytykowanym przez opinię publiczną