WYŻSZA SZKOŁA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ZARZĄDZANIA

IM. LEONA KOŹMIŃSKIEGO

Rok Akademicki 2006/2007

Przedmiot: Zasady tworzenia prawa

SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA

1. Źródła prawa to obowiązujące normy prawne w danym systemie prawa; dokumenty urzędowe, zawierające reguły obowiązującego i wymagalnego zachowania ludzi, a także kompetencje instytucji publicznych.

2. System źródeł prawa - jako całość złożony jest z poszczególnych grup np. akty prawa międzynarodowego i wewnętrznego, akty prawa miejscowego i prawa obowiązującego na terytorium całego państwa, akty powszechnie obowiązujące i akty wewnętrznie obowiązujące. Zróżnicowany charakter poszczególnych kategorii źródeł prawa, zróżnicowana moc prawna, stwarza więzi między tymi aktami i buduje ich hierarchię. Zasada państwa prawnego wyrażona w art. 2 Konstytucji wymaga, aby w systemie źródeł prawa panowała jasność co do podmiotów wydających poszczególne akty prawne, co do warunków i procedur ich stanowienia, co do mocy prawnej, oraz aby system prawa był wewnętrznie zintegrowany (niesprzeczny). Ogromne znaczenie ma jawność i powszechność dostępu (art. 88 Konst. wprowadza wymóg ogłaszania aktów prawnych, traktując to jako niezbędny warunek ich wejścia w życie).

System źródeł prawa uregulowany został w konstytucji - rozdział III i niektóre postanowienia poza nim (np. art. 87 ust.2, art. 234). Przepisy konstytucyjne określają główne typy aktów normatywnych, ich zakres przedmiotowy, stosunki wzajemne między nimi oraz niektóre zasady trybu ich wydawania. W ten sposób konstytucja stworzyła "zamknięty" system źródeł prawa, cechujący się tym, że:

• formy, w jakich mogą być tworzone normy prawne, wymienione są wyczerpująco w Konstytucji,

• podmioty, wyposażone w kompetencje do wydawania określonych aktów, wskazane są jednoznacznie w Konstytucji,

• określony jest (w Konstytucji) zakres spraw jakie poszczególne rodzaje aktów mogą normować,

• ustalone są (w Konstytucji) relacje zachodzące między tymi aktami - hierarchia.

Konstytucja formułuje dwie zasady systemu źródeł prawa:

1. zasadę nadrzędności konstytucji,

2. zasadę hierarchicznej struktury systemu źródeł prawa.

Ad. 1) Konstytucja to akt prawny o najwyższej mocy prawnej w państwie określający zasady ustroju państwa, suwerena i sposób sprawowania przez niego władzy, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli. Nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją oraz nakaz wydawania aktów prawnych rozwijających postanowienia konstytucji.

Ad. 2) Istota hierarchicznego systemu prawa: polega na tym, że akty normatywne niższych szczebli (stopni) nie mogą naruszać postanowień aktów , które znajdują się na szczeblach wyższych. Akty wyższego szczebla mogą uchylać nie tylko wcześniejsze od nich akty tej samej mocy prawnej, lecz również akty o niższej mocy prawnej. Oczywiście akty hierarchicznie niższe muszą być zgodne nie tylko z aktami bezpośrednio wyższymi, ale także ze wszystkimi innymi aktami uplasowanymi na wyższych szczeblach hierarchii.

3. Skąd się biorą źródła prawa w polskim systemie prawnym.

• Prawo w Polsce jest prawem stanowionym (powoływane do życia w drodze decyzji kompetentnego prawodawcy) (od strony negatywnej - nie jest prawem zwyczajowym).

• Obowiązujące w Polsce prawo może zaistnieć w wyniku porozumień z innymi państwami, które to porozumienia zostaną wprowadzone do naszego systemu przez zawarcie odpowiedniej umowy międzynarodowej (z reguły ratyfikacje).

• Do polskiego systemu prawa mogą wchodzić normy pochodzące od władz organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem (od 1 maja 2004 r. obowiązują normy stanowione przez organy UE).

• W skład polskiego systemu wchodzą elementy składowe prawa międzynarodowego (art. 9 Konst. "Rzeczpospolita przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego"). Chodzi tu głównie o zasady współżycia państw i prawo międzynarodowe zwyczajowe które są uwzględniane przez ustawodawstwo krajowe i stosowane przez organy władzy publicznej, np. sądy.

(np. zasada - nikt nie może czerpać korzyści z własnego bezprawnego postępowania).

• Konstytucja uznaje również za obowiązujące prawo także pewne reguły powstałe w drodze umowy między organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi (układy zbiorowe pracy) - art. 59 - i nadaje im walor obowiązujący wszystkich zatrudnionych w sektorach, których dotyczy dany układ.

4. Konstytucyjny system źródeł prawa składa się z czterech gałęzi:

1. źródła prawa powszechnie obowiązującego:

• konstytucja

najwyższy stopień hierarchii, najwyższa moc prawna (art. 8 zasada konstytucjonalizmu), bezpośrednio stosowana (jednostka może powoływać się wprost na normy konstytucyjne); akt regulujący fundamentalne zagadnienia państwowe - kształtuje ustrój państwa, decyduje o systemie organów i zasadach ich funkcjonowania, o prawach i obowiązkach obywateli;

naczelne miejsce w systemie prawa wyraża się również najtrudniejszym trybie jej uchwalania i zmianie (uchwalana przez Zgromadzenie Narodowe większością 2/3)

• ustawy

akt prawny o najwyższej, po konstytucji, mocy prawnej, stanowiący podstawę wszystkich stosunków prawnych w państwie; akt normatywny typu pierwotnego tzn. może regulować zagadnienia dotychczas nie objęte regulacją normatywną, a także znosić dotychczasowe regulacje i podejmować nowe;

akt normatywny ustanawiający normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym (nie dotyczy więc konkretnych osób, przypadków lecz wskazuje ogólne wzorce zachowań). Przepisy konstytucji umocniły prymat ustawy w systemie prawa:

• przyjęły zasadę, że sfera praw, wolności i obowiązków obywatelskich, a także organizacja i kompetencje organów państwowych mogą być regulowane tylko w drodze ustawy,

• wprowadziły rozbudowany katalog spraw, dla uregulowania których wymagana jest ustawa (ok. 100 artykułów konstytucji),

• ustaliły szczególny tryb uchwalania (Sejm , Senat, Prezydent) - wyłączność ustawowa parlamentu.

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

umowy międzynarodowe, których ratyfikacja przez prezydenta nastąpiła na podstawie uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.

• rozporządzenia z mocą ustawy

w hierarchii źródeł prawa na tym samym poziomie co ustawy; są to rozporządzenia Prezydenta RP (art. 234 Konst.) ściśle powiązane z konstytucyjną regulacją stanów nadzwyczajnych (rozdz. XI Konst.) - mogą być wydawane jedynie w stanie wojennym, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie i na wyłączny wniosek Rady Ministrów; rozporządzenia podlegają zatwierdzeniu przez Sejm (bez udziału Senatu) na najbliższym posiedzeniu.

• rozporządzenia

akty stojące w hierarchii źródeł prawa poniżej ustaw (art. 87 ust. 1 Konst.) i mają wobec nich charakter wykonawczy (art. 92 ust. 1 Konst.); są to pochodne akty normatywne - mogą regulować wyłącznie zagadnienia poddane wcześniej regulacji ustawowej; podmioty wydające rozporządzenia nie mają swobody co do zakresu regulacji, są ograniczone do kwestii wskazanych w ustawie;

mogą być wydawane tylko przez podmioty wskazane w konstytucji (Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie kierujący działem administracji rządowej, przewodniczący komitetów określonych w ustawach, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji) i tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie;

warunkiem wejścia w życie rozporządzenia jest jego ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.

• akty prawa miejscowego

są to źródła prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów, które je ustanowiły; są to przepisy o charakterze wtórnym, podobnie jak rozporządzenia, - do ich wydania organy lokalne są powołane dopiero wtedy, kiedy ustawy zawierają tego rodzaju upoważnienia, adresowane do określonych organów terenowych.

Rozdział III konstytucji wymienia nazwy poszczególnych kategorii źródeł prawa i zajmuje się warunkami ich stanowienia.

Art. 8.

1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.

Art. 87.

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Art. 91.

1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Art. 234.

1. Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

2. Rozporządzenia, o których mowa w ust. 1, mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa.

"Powszechność obowiązywania" oznacza możliwość wiązania przepisami tych aktów wszystkich podmiotów funkcjonujących na terenie państwa polskiego. Obowiązywanie aktów zawierających przepisy powszechnie obowiązujące jest dodatkowo uwarunkowane koniecznością ich ogłoszenia (patrz art. 88 ust. 1 Konstytucji). Wśród aktów powszechnie obowiązujących są akty o zasięgu ogólnokrajowym i akty miejscowe.

Akty prawa miejscowego (np. rady gminy), tak jak rozporządzenia wykonawcze, są przepisami o charakterze wtórnym (musi być w ustawie upoważnienie do ich wydania).

2. źródła prawa o charakterze wewnętrznym (przepisy mające charakter wewnętrzny):

• uchwały Rady Ministrów

• zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów

Art. 93.

1. Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.

2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.

3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Art. 93 nie taktuje się jako wyczerpującego ustalenia wszystkich organów, którym przysługuje prawo stanowienia przepisów mających charakter wewnętrzny.

Potwierdza to :

• art. 142 ust. 1 (Art. 142. 1. Prezydent Rzeczypospolitej wydaje rozporządzenia i zarządzenia na zasadach określonych w art. 92 i art. 93.)

• także przepisami o charakterze wewnętrznym są umowy międzynarodowe zatwierdzane przez Radę Ministrów, nieratyfikowane (np. umowa z Austrią o dobrowolnym przyznaniu świadczeń dla pracowników przymusowych) - art. 89 ust. 2

• oraz akty prawa miejscowego o charakterze wewnętrznym.

Art. 93 nie wyklucza więc wydawania tego rodzaju przepisów przez inne organy niż tam wymienione (np. przez prezesa NBP, prezesa NIK) oraz wydawania innych aktów niż uchwały i zarządzenia ( np. wytyczne, instrukcje).

Co więcej , zgodnie z orzeczeniem TK (wyrok z 1 XII 98 r. Syg.akt. K 21/98) uzupełnienie konstytucyjnego katalogu źródeł prawa o charakterze wewnętrznym może się odbyć w drodze ustawy.

Przepisy prawa wewnętrznego są kierowane do jednostek organizacyjnie podporządkowanych (podległych) i w sposób bezpośredni mogą ustanawiać określone prawa i obowiązki jedynie tych jednostek ; czasem ich oddziaływanie, pośrednio, może wpływać na pozycję dalszych podmiotów, w tym również obywateli.

3. przepisy regulaminowe i statutowe

- ta grupa nie jest wymieniona w rozdziale III Konstytucji, podstawą jej wyodrębnienia są szczegółowe przepisy z dalszych rozdziałów konstytucji:

• art. 112 i 124 (regulaminy Sejmu i Senatu);

• art. 114 ust. 2 (regulamin Zgromadzenia Narodowego);

• art. 143 (statut Kancelarii Prezydenta);

• art. 146 ust.4 pkt 12 (regulamin określający organizację i tryb pracy Rady Ministrów);

• art. 169 ust. 4 (statuty jednostek samorządu terytorialnego);

wszystkie te przepisy mają charakter wewnętrzny (w innym znaczeniu niż wymienione w pkt 2) - kształtują wewnętrzna organizację organów, sposób postępowania i nie są kierowane do organów podległych. Jedynymi wyjątkami są regulaminy Sejmu i Senatu, które dodatkowo mogą nakładać obowiązki na organy państwowe.

4. układy zbiorowe pracy

• specyficzna grupa przepisów prawnych, ograniczona do regulowania rozmaitych relacji powstających na tle świadczenia pracy. Powstają w wyniku rokowań. Zasady reguluje Kodeks pracy. Odnoszą się do zamkniętego kręgu osób.

Art. 59.

2. Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.

5. Akty prawa międzynarodowego jako źródła prawa konstytucyjnego

drugi szczebel hierarchii (po konstytucji) w podsystemie aktów (przepisów) powszechnie obowiązujących zajmują :

• powszechnie uznawane (ogólne) zasady prawa międzynarodowego

• zwyczajowe tj. nieumowne normy prawa międzynarodowego

Art. 9.

Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego.

6. Przepisy prawne organizacji międzynarodowych

trzecie miejsce w podsystemie aktów powszechnie obowiązujących zajmują:

• przepisy prawne stanowione przez władze organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem (art. 91 ust. 3)

Art. 91.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Encyklopedia prawa, Wydawnictwo C.H.Beck Warszawa 1999, s. 980

Paweł Sarnecki, System źródeł prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002.

- 8 -

---