WYKŁAD 4
Wody powierzchniowe - obiekty hydrograficzne, należące do lądowej części hydrosfery mogą występować w postaci obiektów punktowych, liniowych i obszarowych.
Punktowe obiekty hydrograficzne:
Genetycznie biorąc pierwszymi formami występowania wód na powierzchni lądów są obiekty punktowe. Stanowią one naturalne wypływy wód podziemnych i są przejawem krążenia wody na pograniczu retencji podziemnej i odpływu. Decydujący wpływ na występowanie punktowych obiektów hydrograficznych wywierają:
-budowa geologiczna
-rzeźba terenu
-klimat
Do obiektów punktowych zalicza się skoncentrowane i nie skoncentrowane wypływy wód podziemnych tj. źródła, młaki, wycieki, wysięki. Odgrywają one ważną rolę w zasilaniu sieci hydrograficznej.
Źródłem jest samoczynny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnię. Występują w tych miejscach gdzie powierzchnia topograficzna przecina warstwę wodonośną lub statyczne zwierciadło wody podziemnej.
Na występowanie źródeł decydujący wpływ mają warunki klimatyczne, występują w klimacie umiarkowanym, umiarkowanym-wilgotnym, subniwalnym. Brak na obszarach subpolarnych.
Ze względu na położenie i stosunek do morfologii terenu wyróżnia się źródła:
*zboczowe(skokowe)
*krawędziowe
*tarasowe
*przykorytowe
*korytowe
*grzbietowe
Ze względu na przyczynę powodującą podziemne piętrzenie i wypływ jej na powierzchnię terenu:
*zapolowe
*przelewowe
Ze względu na charakter litologiczny utworów w których występują:
*skalne
*rumoszowe
*zwietrzelinowe
*morenowe
*sandrowe
*osuwiskowe
*deluwialne
Z hydrologicznego punktu widzenia to jest ze względu na trwałość wypływu źródła dzielimy na:
*stałe ( ze stałym odpływem)
*okresowe ( drenują wody podziemne jedynie w okresach ich wysokich stanów)
*interminutujące (woda wypływa z przerwami trwającymi od kilku minut do kilku lat)
*pulsujące ( np. gejzery)
Nie skoncentrowane wypływy wód podziemnych:
*młaki - powierzchniowe rozlewne ( nie skoncentrowane) wypływy wody podziemnej zatorfione lub zabagnione dające na ogół odpływ. Często dają początek ciekom powierzchniowym.
*wyciek - nie skoncentrowany wypływ wód podziemnych, jest to bardzo słaby, przeważnie powierzchniowy, rzadziej liniowy wypływ wody podziemnej z odsłoniętej warstwy wodonośnej, w górach to wykap
*wysięk - najmniejsze lokalne nawilgocenie powierzchni Ziemi wodą podziemną bez odpływu nazywane jest wysiękiem
Liniowe obiekty hydrograficzne:
Liniowymi obiektami hydrograficznymi są cieki - ogólne kreślenie powierzchniowych wód płynących w formie skoncentrowanej pod wpływem siły ciężkości korytem naturalnym (cieki naturalne) lub sztucznym (cieki sztuczne) o określonym obszarze zasilania.
Do cieków naturalnych zaliczamy strugi, strumienie, potoki, rzeki. Do cieków sztucznych należą rowy i kanały otwarte.
Cieki naturalne:
Ilekroć w ustawie jest mowa o ciekach naturalnych rozumie się przez to rzeki, strugi, strumienie i potoki oraz inne wody płynące w sposób ciągły lub okresowy naturalnymi lub uregulowanymi korytami (wg ustawy Prawo Wodne)
Cieki naturalne:
1.Struga
2.Strumień
To określenie małych cieków naturalnych na terenach równinnych o obszarze zasilania od kilku do kilkudziesięciu km2
3.Potok - mały, naturalny ciek powierzchniowy wypływający z wydajnego źródła o wartkim nurcie płynący wąskim korytem o dnie kamienistym lub żwirowym (potok górski) bądź też piaszczystym rzadziej mulistym (p. nizinny)
4. Rzeka- jest to ciek naturalny powstały z połączenie potoku lub strumieni lub wypływający z czoła lodowca, jeziora, źródła, rzadziej z obszaru zabagnionego zasilany powierzchniowo i podziemnie wodą z opadów spadłych w jej dorzeczu mający ukształtowane koryto i płynący pod działaniem siły grawitacyjnej w łożysku i w dolinie wyżłobionych w wyniku działania jego siły erozyjnej
Elementy doliny rzecznej:
Podstawowymi elementami każdej doliny rzecznej są zbocza doliny i jej dno. W dnie doliny możemy wyróżnić koryto równiny zalewowe (tarasy zalewowe) i tarasy nadzalewowe. Koryto jest to najniższa część dna doliny wyżłobiona przez rzekę, którą płynie woda przez większą część roku. Koryta rzek ulegają zmianom w czasie, głównymi czynnikami tych przemian są klimat, warunki geologiczne i działalność człowieka.
Równina zalewowa- jest to część dna doliny zalewana podczas wysokich stanów wód, koryto łącznie z obszarem zalewowym stanowi łożysko rzeki.
Cieki naturalne płyną przeważnie zakolami, odcinki proste ich biegu występują rzadko i są przeważnie krótkie.
W korycie rzecznym rozróżnia się łuki i przejścia. Kształt zatoki i ich krzywizna zależą od charakteru rzeki i jej aktywności.
W zakolu rzeki rozróżniamy brzeg wklęsły, wypukły. W wyniku tego przekroje poprzeczne cieków naturalnych są nieregularne. Największą głębokość obserwuje się przy brzegu wklęsłym. Najmniej zróżnicowany jest przekrój na przejściu (między jednym zakolem a drugim).
W ukształtowaniu koryta cieku główną rolę odgrywa nurt rzeczny czyli strumień wody płynącej z największą prędkością. Prędkość ta zależy od spadku rzeki, wielkości przepływu czyli ilości wody, która przepływa przez dowolny przekrój poprzeczny cieku w jednostce czasu.
Woda płynie najszybciej w najgłębszych miejscach koryta.
W korycie rzeki rozróżnia się
*plosa ( wgłębie), czyli głębokie części koryta występujące pod stromym brzegiem wklęsłym;
*przemiały (przejścia, brody) - płytkie odcinki koryt uformowane przez ruchome ławice, odsypiska- tworzą się tam najczęściej plaże
*ławice- formy stanowiące nagromadzone rumowiska w środkowej części koryta.
Erozja boczna wywołana na zakolu koryta ruchem śrubowym wody prowadzi do powiększania zakoli i powstawania meandrów czyli zakoli o dużym kącie środkowym (powyżej 180 stopni). Meandry powstają wówczas gdy rzeka dąży do zmniejszenia spadku podłużnego a materiał budujący jej koryto łatwo ulega erozji bocznej. Powstałe w wyniku wezbrania rzeki odcięte meandry nazywamy starorzeczami. Są one stale lub okresowo zasilane wodą z rzeki albo też niekiedy tracą z nią połączenie i ulegają zamuleniu.