Opis struktury organizacyjnej placówki oraz jej podstawowych funkcji
Dom dziecka instytucją opieki całkowitej
Państwowy dom dziecka jest "placówką opieki całkowitej przeznaczoną dla dzieci i młodzieży pozostającej w normie rozwojowej, pozbawionych trwale lub okresowo opieki rodziny własnej" (Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania, 19 marzec 1980, s. 54). Placówka ta jest względnie trwałą formą zespołowego działania, gdyż "tworzy ją, jak każdą instytucję określona zbiorowość ludzka powiązana więzią społeczną, organizacją, środowiskiem kulturalno - społecznym, systemem norm wypracowanych (...). Ma jako całość określone zadania, składa się z wielu elementów w swoisty sposób współzależnych i powiązanych ze sobą" (J. Raczkowska, 1983, s. 29).
Jest to instytucja opieki całkowitej dla dzieci, których rodziny zwykle są niewydolne wychowawczo. Decyzje o umieszczeniu dziecka w placówce wiążą się z koniecznością zmiany dotychczasowego środowiska wychowawczego. Łączy się to często z nieuregulowaną sytuacją prawną dziecka, jego porzuceniem, brakiem troski o nie lub z niemożnością zapewnienia mu dostatecznej opieki. Na takową decyzję wpływa również okresowa dezorganizacja rodziny, niewydolność wychowawcza rodziców, demoralizacja dziecka oraz znęcanie się nad nim. Sąd może również orzec o umieszczeniu w domu dziecka, gdy dziecko popełni sądownie karalne wykroczenie (J. Raczkowska, 1983, s. 36).
Placówka ta ma statutowo określone zadania organiczne i ogólne, a także wyznaczone funkcje i miejsce wśród instytucji opieki nad dzieckiem, w systemie oświatowo - wychowawczym i w środowisku. Ponadto - realizując funkcje społeczne - utrzymuje wielostronne kontakty z rodziną własną, rodzinami zaprzyjaźnionymi, opiekunami (prawnymi i rzeczywistymi), z rówieśnikami spoza placówki, z przedszkolami, szkołami i różnymi instytucjami oświatowo - wychowawczymi, z urzędami i instytucjami środowiska lokalnego (służbą zdrowia, opiekunami społecznymi, kuratorami sądowymi), z organizacjami społecznymi oraz zakładami patronackimi. Obok zaspokojenia zapotrzebowania środowiska na opiekę i wychowanie dzieci i młodzieży nie posiadającej prawidłowo funkcjonujących rodzin własnych, musi w swych działaniach uwzględniać też potrzeby i charakter środowiska (Z. Dąbrowski, 1985, s. 50 -56).
Struktura organizacyjna tej instytucji (czyli wychowankowie, wychowawcy oraz zasoby materialne) umożliwia realizację rozmaitych zadań i funkcji. Natomiast charakter środowiska wychowawczego wynika ze wzajemnych powiązań i współzależności pomiędzy elementami strukturalno - funkcjonalnymi domu dziecka (J. Raczkowska, 1983, s. 7), do których zalicza się cechy i właściwości dzieci i ich opiekunów, jakości środków, jakimi dysponują, przyjęty system kierowania i organizacji. Instytucja ta powstała dla wychowanków, więc im ma służyć i stosownie do ich potrzeb się zmieniać. Dlatego ważna jest wiedza o ich właściwościach, "szczególnie zaś o tym, kiedy i jakie dzieci kierowane są do domu dziecka, jak się adaptują, jakim zmianom ulegają, kiedy i z jakich powodów opuszczają placówkę oraz jaka jest wówczas ich sytuacja losowa" (J. Raczkowska, 1983, s. 32).
Zgodnie z tym założeniem - sformułowane zostały i są realizowane rozmaite zadania i funkcje. Z racji specyfiki funkcjonowania - dom dziecka obok zadań charakterystycznych dla wszystkich instytucji wychowawczych (wychowania dzieci, wdrażania ich do życia społecznego, rozwoju zainteresowań i zdolności, itd.), realizuje funkcje swoiste dla tej placówki, a więc pełni funkcję opiekuńczo - wychowawczą, w szczególności zaś - "kompensuje i wyrównuje niedostatki w opiece i wychowaniu dzieci nie posiadających prawidłowo funkcjonującego środowiska rodzinnego" (J. Raczkowska, 1983, s. 11). Tę funkcję pełni wobec dzieci osieroconych lub z innych powodów pozbawionych naturalnego środowiska wychowawczego.