Metafizyka Arystoteles
Pojęcie bytu.
Nazwa byt - byt - ens (esse - być), istniejący. Znaczenie czasownikowe (oznacza czynność - co robi? Jest istniejący.) lub rzeczownikowe (podmiot - kto to jest? Jest istniejący.)
Byt a nicość - nicość absolutna(całkowita) - zakres pojęcia byt nie podlega infinitacji (nie posiada swego dopełnienia) i względna (częściowa) - negacja istnienia jedynie pewnych cech bytu, bądź pewnych rodzajów bytu. W oparciu o pojęcie nicości możemy powiedzieć, że byt jest tym, co nie jest absolutną nicością.
Transcendentalność bytu. Znaczy że zakres pojęcia byt przekracza wszelkie gatunki i rodzaje, posiada zakres uniwersalny, ze względu na występujący w każdym bycie element istnienia. Do pojęcia bytu, wyróżnienia w nim istnienia dochodzimy na drodze separacji, nie abstrakcji.
Analogiczność bytu. Nazwa byt znajduje się pośrodku między jednoznacznością i wieloznacznością, czyli jest analogiczna.
Analogia atrybucji - gdy termin orzeka pewną cechę o wielu przedmiotach przez wzgląd na jej podmiot, któremu ona w podstawowym znaczeniu przysługuje. Np. zdrowy(analogon) człowiek(analogat główny); zdrowy(analogon) pokarm(analogat drugorzędny)
Analogia proporcjonalności - gdy termin orzeka jakąś cechę przysługującą wielu analogatom, lecz w różnych proporcjach. Np. mądry człowiek, mądry pies. Może być właściwa (gdy zachodzi rzeczywiście), lub metaforyczna (gdy podobieństwo jest rozumiane w znaczeniu przenośnym np. słońce się śmieje). Byt podpada pod analogię proporcjonalności właściwej, gdyż jest rzeczywistą jednością właściwej sobie istoty oraz właściwego sobie istnienia.
Rodzaje bytów.
Ze względu na sposób istnienia:
rzeczywisty (wszystko co składa się na rzeczywistość),
możliwy (plany, konstrukcje bytowe, nie posiadają realnego istnienia, lecz są w stanie je przyjąć; możliwości: logiczna, fizyczna, moralna),
myślny (przedmioty, które mogą istnieć tylko w umyśle np. wyobrażenia),
Ze względu na stopień doskonałości:
absolutnie doskonały (nie posiada braków - Bóg),
względnie doskonały (posiada właściwości wymagane jego naturą, lecz nie zawsze w najwyższym stopniu)
Ze względu na połączenie istoty z istnieniem:
konieczny (musi istnieć, gdyż istnienie należy do jego istoty),
przygodny (mogą powstawać lub znikać, istnienie nie jest ich istotą, są zależne od innych bytów)
Ze względu na podleganie złożeniu:
prosty (nie posiadają żadnych części)
złożony (zawierają w sobie wiele elementów; złożenie: fizyczne i metafizyczne)
Ze względu na możliwość przyjmowania zmian:
niezmienny (nie podlega żadnej zmianie, Bóg)
zmienny (ulega zmianom, przyjmuje nowe doskonałości lub traci posiadane)
Pierwsze zasady bytu
Zasada tożsamości - Każdy przedmiot posiada tę cechę, którą posiada. Każdy byt jest tym czym jest. Jest on czymś niepowtarzalnym. Spełnienie tej zasady jest warunkiem koniecznym istnienia każdego bytu.
Zasada niesprzeczności - nieprawda jest aby jakikolwiek przedmiot należał równocześnie do zakresów dwu sprzecznych względem siebie nazw. Interpretacje: logiczna, ontologiczna i psychologiczna.
Zasada wyłączonego środka - z dwu zdań sprzecznych jedno jest prawdziwe. Z dwu sprzecznych stanów rzeczy, jeden tylko istnieje. Byt i niebyt wzajemnie się wykluczają.
Zasada racji dostatecznej - dostateczną racją bytu jest to „bez czego dany byt nie jest tym czym jest”. Odróżnia się wewnętrzną dostateczną rację bytu (natura, istota bytu) i zewnętrzną (przyczyny zewnętrzne bytu)
Zasada przyczynowości - występuje w sformułowaniach: nic nie dzieje się bez przyczyny. Przyczyny zewnętrzne (sprawcza i celowa) i wewnętrzne (materialna i formalna)
Złożenia bytowe
Akt i możność
Dostrzeżenie tych dwu elementów bytu pomaga nam zrozumieć zmienność, czyli ruch. Byt zmieniając się przechodzi od możności do aktu, realizuje, aktualizuje swoje możliwości. Byt nie jest samą zmianą, musi istnieć podłoże zmiany.
Możność - zdolność bytu do wykonywania lub przyjmowania czegoś. Może być czynna (zdolność przedmiotu do działania) lub bierna (zdolność przedmiotu do przyjęcia określonej właściwości). Do potencjalności nie odnosi się zasada niesprzeczności.
Istnieją różne rodzaje aktu:
Ze względu na stopień doskonałości: akt czysty i mieszany.
Ze względu na to jakiej doskonałości udzielają poszczególne akty bytowi: akt istoty, istnienia, własności, przygodności.
Pomiędzy aktem i możnością istnieją różne relacje:
- o tyle byt działa o ile jest w akcie. O tyle byt jest w stanie czegoś doznać, na ile jest w możności.
- możność jest realizowana jedynie poprzez jakiś akt.
- doskonałość bytu zależy od tego na ile jest w akcie, niedoskonałość - na ile jest w możności.
- akt jest wcześniejszy w stosunku do możności zarówno w porządku istnienia jak i porządku poznania.
Substancja i przypadłość
10 rodzajów kategorii bytowych: substancja (najważniejsza), ilość, jakość, stosunek, działanie, doznawanie, miejsce, czas, położenie, stan. Wszystko co istnieje, może istnieć na dwa sposoby: bądź to samo w sobie jako substancja, bądź to w czymś innym, czyli niesamodzielnie jako przypadłość, właściwość czegoś.
Substancja - oznacza podłoże, substrat dla przypadłości bytu. O tym że jest realnym, obiektywnym elementem świadczą argumenty:
- doświadczenie wewnętrzne;
- doświadczenie zewnętrzne
- fakt dokonujących się zmian
Istnieją też różne rodzaje substancji:
- substancja pierwsza (indywidualna, konkretne przedmioty) i druga (gatunki i rodzaje)
- substancja materialna (zależna od materii) i duchowa (nie zależna od materii w swoim istnieniu)
- substancja zupełna (jest w stanie istnieć i działać niezależnie od innych substancji) i
niezupełna (może istnieć samodzielnie, ale do działania potrzebuje inną substancję)
Materia i forma
Materia pierwsza (czysta możność, dopiero dzięki formie staje się czymś określonym, bierny element bytu); Materia druga (materiał, uformowana przez swoistą dla siebie formę).
Forma jest czynnym elementem bytu, organizuje, formuje w sobie właściwy sposób materię.
Forma ma się tak do materii jak akt do możności.
Istota i istnienie
Arystoteles nie zajmował się istnieniem, lecz istotą, substancją bytu (ontologia substancji).
Istnieją różne rodzaje istot:
- indywidualna - zbiór cech koniecznych, przysługujących konkretnemu przedmiotowi;
- ogólna - zbiór cech koniecznych, właściwych danemu gatunkowi, rodzajowi;
- metafizyczna - zbiór cech koniecznych, które posiada każdy byt.
Transcendentalne właściwości bytu
Jedność bytu.
Każdy byt tworząc jakąś całość, jest tym samym czymś niepodzielonym, czymś jednym. Pomiędzy bytem a jednością zachodzi relacja zwrotna. Byt i jedno utożsamiają się. Istnieją różne rodzaje jedności bytu: jedność prostoty (byty duchowe) oraz jedność złożenia (byty złożone). Zaprzeczeniem jedności jest wielość. Jedność jest wcześniejsza od wielości.
Prawdziwość bytu.
Prawdy: logiczna, moralna, semantyczna, metafizyczna (rzeczy). Prawdziwość bytu, czyli prawda metafizyczna ukazuje nam dwie ważne jego właściwości:
Każda rzecz jest zgodna ze swoją własną ideą, według której została utworzona.
Każdy byt dzięki posiadaniu w sobie myśli, sensu, jest możliwy do poznania.
Byt jako dobro
Dobro jest celem wszystkiego dążenia. Samo dobro tkwi w doskonałości bytu. Im ta doskonałość jest wyższa, tym dany byt jest lepszy. Dobro bytu w znaczeniu metafizycznym polega na tym, że ze względu na swoją doskonałość jest przez kogoś lub coś pożądany. W znaczeniu fizycznym (dany byt jest dobrem w sobie samym); w znaczeniu moralnym (gdy zachowanie bytu jest zgodne z porządkiem moralnym)
Byt jako piękno
Piękno bytu może być analizowane od strony subiektywnej (co ujrzane wzbudza upodobanie; dwie cechy: oglądanie i upodobanie) i obiektywnej (ukazanie tych właściwości bytu dzięki czemu jest on piękny, warunki: tworzy pewną całość, złożony proporcjonalnie, promieniuje blaskiem doskonałości).
Arystotelesowska nauka o przyczynach
Przyczyna materialna - pierwotny element materii tkwiący w świecie. Wraz z formalną przyczyną tłumacza nam z czego i czym jest byt. Ujmują przedmiot w aspekcie statycznym.
Przyczyna sprawcza. Dwie przyczyny powodujące ruch: pierwszy poruszyciel ruchomy i nieruchomy. Czas jest wieczny. Dwa światy: podksiężycowy (składa się z wody, ziemi, powietrza i ognia) i nadksiężycowy (ruch kołowy, składa się z eteru).
Właściwości pierwszego poruszyciela: Przede wszystkim przysługuje wieczność. Musi być nieruchomy, niezmienny, jeden, czystym aktem, niematerialny, transcendentny, byt konieczny.
Przyczyna celowa. Pierwszy poruszyciel jest przyczyną celową, gdyż niema ruchu bez celu. Przyczyna celowa będąc zarazem dobrem dla każdego bytu budzi jego pożądanie. Pociąga swoim dobrem byty do siebie, czyli powoduje ich ruch, chociaż sama się nie porusza. Pierwszy poruszyciel jest nieruchomym celem.
Przyczyna formalna. Forma jest bytem w najmocniejszym znaczeniu, gdyż to właśnie niej byt staje się czymś, czyli konkretnym przedmiotem. Forma rzeczy znajduje swoje ostateczne wyjaśnienie w przyjęciu istnienia pierwszego poruszyciela, który jest czystą formą, samą doskonałością.
Opatrzność Boża (relacja między Bogiem a światem, człowiekiem).
Bóg dla Arystotelesa jest czystym intelektem, ponieważ najbardziej boską cechą jest rozumność. Myślenie Boga polega na kontemplowaniu przez całą wieczność samego siebie, dlatego relacja jest jednostronna, działalność w stosunku do świata prawie żadna, ogranicza się do tego, że swoją doskonałością przyciąga świat do siebie, świat go w ogóle nie interesuje. Nie ma sensu kult, miłowanie boga, człowiek może jedynie poznawać, kontemplować jego wspaniałość i w ten sposób doskonalić samego siebie.
4