Teoria: wyuczona bezradność i style atrybucyjne - koncepcja Martina Seligmana.
Teoria M.Seligmana jest teorią poznawczą, a więc przyjmuje wszystkie założenia psychologii kognitywnej. Odwołuje się ona do dwóch rodzajów zjawisk: wewnętrznych procesów umysłowych oraz procesów uczenia się, kształtujących w oparciu o doświadczenia jednostki względnie trwałe schematy myślenia i zachowania. Na ich podłożu kształtują się czynniki decydujące zdaniem autora o zdrowiu psychicznym i fizycznym a także o powodzeniu w realizacji większości zadań życiowych. Dla koncepcji tej podstawowe są dwa pojęcia: wyuczona bezradność i styl atrybucyjny. Wyuczona bezradność to stan, w jaki popada jednostka poddana ciągłym niepowodzeniom ze strony zewnętrznych okoliczności, na które nie może ona w żaden sposób wpłynąć. Atrybucja w rozumieniu Seligmana oznacza wyjaśnianie przyczyn wydarzeń. Stała dyspozycja jednostki do dokonywania jednego typu atrubycji określana jest jako styl atrybucyjny.
1.Wyuczona bezradność.
Zjawisko wyuczonej bezradności zostało odkryte w serii ciekawych eksperymentów, które Seligman wraz ze współpracownikami przeprowadził na psach jeszcze w latach sześćdziesiątych. Zwierzęta zamknięte w klatkach podzielono ze względu na rodzaj oddziaływania, jakim je poddano na trzy grupy: 1.psy, które otrzymywały wstrząsy elektryczne i mogły wyłączyć je naciskając znajdującą się wewnątrz płytkę, 2.psy, które otrzymywały te same wstrząsy lecz nie miały możliwości wyłączenia prądu, 3.psy, które nie otrzymywały żadnych wstrząsów, stanowiące grupę kontrolną. Założono, że psy z grupy pierwszej mają możliwość wpływania na swoją sytuację, natomiast psy z grupy drugiej są tej możliwości pozbawione. Procedurze tej poddano osiem sprzężonych ze sobą trójek psów. W drugim etapie eksperymentu wszystkie psy były umieszczane w dwuczęściowej klatce, w której ponownie drażniono je prądem. Tym razem mogły go one jednak uniknąć przeskakując do drugiej części klatki. Seligman zaobserwował, że psy reagowały na tę nową sytuację w dwojaki sposób - psy z grupy drugiej oraz z grupy kontrolnej łatwo uczyły się, jak uniknąć wstrząsów i przechodziły do drugiej części klatki, natomiast psy z grupy pierwszej pozostawały bierne, nie starały się uciec pomimo bólu, jaki wywoływał prąd.
Podobny eksperyment został wykonany z udziałem ludzi przez Hiroto. Osoby badane były zamykane w pomieszczeniu, w którym odtwarzano głośny, nieprzyjemny dźwięk i polecano im znaleźć na specjalnej konsoli sposób jego wyłączenia. Badani z pierwszej grupy nie mieli żadnej możliwości wyłączenia hałasu, a tym samym kontrolowania sytuacji, w drugiej grupie natomiast taka możliwość istniała. Trzecią grupę tworzyli badani, którzy nie otrzymywali żadnego dźwięku. Następnie badani otrzymywali podobne zadanie polegające na uwolnieniu się od przykrego dźwięku, które tym razem było dla wszystkich wykonalne. Rezultaty tego eksperymentu okazały się identyczne jak w przypadku doświadczeń Seligmana z psami - większość badanych z pierwszej grupy okazywała się bierna, nie podejmowała żadnych starań aby wyłączyć dźwięk. Badani z grupy drugiej i z grupy kontrolnej radzili sobie z zadaniem bez większych trudności. Inne badania pokazały, że negatywny wpływ tego rodzaju sytuacji można ograniczyć dając ludziom możliwość jej poznawczego kontrolowania. Jeżeli człowiek jest w stanie przewidzieć, kiedy pojawi się awersyjny bodziec, to chociaż nie będzie mógł go uniknąć odczuje go jako znacznie mniej dokuczliwy niż osoba, dla której przykre bodźce są całkowicie poza kontrolą.
Eksperymenty te doprowadziły Seligmana do wniosku, że poddanie jednostki oddziaływaniu przykrych bodźców i jednocześnie pozbawienie jej możliwości wpływu na tę sytuację wywołuje u niej specyficzny stan bezradności. Na podstawie wywiadów z badanymi osobami oraz obserwacji ich zachowania się w trakcie eksperymentów określił on właściwe dla niego symptomy, tj:
- obniżenie nastroju, negatywna samoocena, oskarżanie się za niepowodzenia
- rezygnacja, utrata motywacji do działania, bierność
- spowolnienie reakcji motorycznych
- trudności w koncentracji, deficyty w zakresie uczenia się i myślenia.
Podobne objawy wystąpiły również u badanych zwierząt: spowolnienie ruchowe, brak zainteresowania zwykłymi czynnościami życiowymi, jak jedzenie, picie czy aktywność seksualna,, trudności w uczeniu się i wykonywaniu zdań, a także spadek wagi i zaburzenia snu.
Duże podobieństwo, jakie zachodzi między obserwowaną w laboratorium bezradnością a depresją (diagnozowaną w oparciu o DSM III-R) pozwoliło uznać bezradność za jej model eksperymentalny. Seligman uważa, że przyczyną wielu przypadków normalnej depresji jest doświadczanie ciągłych niepowodzeń, nad którymi nie można w żaden sposób panować. Człowiek postawiony w takiej sytuacji uczy się, że jego zachowania nie mają wpływu na to, co mu się przydarza i nie podejmuje prób zmiany swojego położenia - innymi słowy staje się bezradny.
2.Style atrybucyjne.
Przeprowadzone przez Seligmana badania pokazały także inną interesującą prawidłowość - nie wszystkie osoby poddane treningowi wyuczonej bezradności poddawały mu się. U około jednej trzeciej badanych nie zaobserwowano typowych dla tego stanu objawów. Zdaniem autora, istnieją dwa czynniki, które kształtują podatność na wyuczoną bezradność i depresję: styl atrybucyjny, czyli styl wyjaśniania przyczyn pomyślnych i niepomyślnych wydarzeń, oraz skłonność do tzw. ruminacji - uporczywego rozważania własnych niepowodzeń. Poniżej omówię szczegółowo jedynie pierwszy tych czynników.
W teorii Seligmana pojęcie atrybucji odnosi się do specyficznego rodzaju aktywności poznawczej, zmierzającej do wytłumaczenia przyczyn wydarzeń, którym jednostka przypisuje znaczenie sukcesu lub porażki. Na podstawie posiadanych informacji dokonuje ona interpretacji tak postrzeganej sytuacji, lub inaczej mówiąc, wnioskuje o pewnych jej właściwościach. Proces ten wykazuje u każdego człowieka pewną stałość, tzn. przebiega zgodnie z właściwym dla danej jednostki wzorcem, czyli stylem atrybucyjnym. Styl atrybucyjny jest wmontowany w sieć stałych dyspozycji poznawczych człowieka, dlatego można traktować go także jako cechę, którą różni się on od innych ludzi.
Według Seligmana istnieją dwa zasadnicze rodzaje stylów atrubucyjnych: optymistyczny i pesymistyczny, które różnią się właściwościami, jakie ludzie stale przypisują przyczynom swoich sukcesów i porażek. Atrybucje dokonywane są na trzech wymiarach:
- stałości - przyczyna ma charakter stały bądź przejściowy
- zasięgu - przyczyna wpływa na całe życie człowieka lub ogranicza się do tylko do tych sfer, które są z nią bezpośrednio związane
- personalizacji - przyczyną wydarzenia jest zachowanie lub właściwości podmiotu bądź zewnętrzna sytuacja.
Pesymistyczny styl atrybucyjny wyraża się w postaci tendencji do oceniania przyczyn niepowodzeń zawsze jako stałych, o dużym zasięgu i wynikających z wewnętrznych dyspozycji podmiotu. Przyczyny sukcesów interpretowane są odwrotnie, tj. jako przejściowe, o niewielkim zasięgu i uwarunkowane przez zewnętrzne okoliczności. Optymistyczny styl artybucyjny oznacza postrzeganie przyczyn niepowodzeń jako przejściowych, o małym zasięgu i będących konsekwencją sytuacji, natomiast przyczyn sukcesów - jako stałych, o dużym zasięgu i wynikających z wewnętrznych cech, czy dyspozycji jednostki.
Pesymistyczny lub optymistyczny styl atrybucyjny kształtuje się we wczesnym okresie życia, przede wszystkim na bazie procesów uczenia się, jakie zachodzą w trakcie relacji dziecka z osobami znaczącymi. Zdaniem Seligmana w powstawaniu tej dyspozycji kluczową rolę odgrywają trzy czynniki:
- styl atrybucyjny matki
- nadmierny krytycyzm dorosłych
- kryzysy życiowe okresu dzieciństwa.
Styl atrybucyjny matki. Jak pokazały badania, istnieje bardzo wyraźny związek między stylem atrybucyjnym dzieci i matek. Co ciekawe jednak, nie stwierdzono podobnej zbieżności między dziećmi i ojcami. Wyjaśnienie zaproponowane przez Seligmana nawiązuje do sformułowanej przez Bandurę teorii uczenia się przez modelowanie. Dzieci pozostają w silnych związkach emocjonalnych z osobami, które poświęcają im najwięcej czasu, a więc zazwyczaj z matkami. Są one dla nich źródłem podstawowej wiedzy o świecie i stosunkach międzyludzkich, poprzez swoje zachowanie dostarczają im modelu postępowania w różnych sytuacjach. Dzieci obserwują to, jak matki reagują na różne sytuacje, w tym jak wyjaśniają ich przyczyny, a następnie poprzez naśladowanie włączają spostrzegane wzorce do swojego systemu atrybucji.
Nadmierny krytycyzm dorosłych. Dzieci budują swoją samoocenę przede wszystkim w oparciu o to, co na ich temat mówią opiekunowie. Dotyczy to także oceniania skutków własnego postępowania. Dziecko, które jest bezustannie krytykowane łatwo dojdzie do przekonania, że wszystko, co robi jest złe i że nie można tego zmienić. Jego sposób wyjaśniania przyczyn swojego zachowania zostanie na trwałe zdominowany przez pesymistyczne atrybucje.
Kryzysy życiowe. Są to wydarzenia, w wyniku których sytuacja dziecka ulega nagle znacznemu pogorszeniu, na przykład kryzys ekonomiczny, wojna, emigracja czy rozbicie rodziny na skutek rozwodu bądź śmierci rodzica Wiele zależy od tego, czy trudna sytuacja zostanie zażegnana. Jeżeli pomimo wysiłków nie zakończy się ona pomyślnie i jej konsekwencje będą ciągnęły się przez wiele lat, dziecko najprawdopodobniej nauczy się, że takim kryzysowym wydarzeniom nie można przeciwdziałać. Doświadczenie z dzieciństwa zostanie zgeneralizowane na niepowodzenia w przyszłości, stając się jedną z przyczyn bierności i depresji w obliczu kryzysu życiowego.
Zarówno pesymistyczny styl atrybucyjny, jaki i bezradność nie są bezwzględnie trwałe. Poddając się oddziaływaniu terapeutycznemu można w stosunkowo krótkim czasie zmienić dysfunkcjonalne wzorce myślenia. Zakłada się bowiem, że jeżeli pesymistyczny styl atrybucyjny jest wyuczony, to można nauczyć się również alternatywnych sposobów wyjaśniania porażek i sukcesów. Liczne badania pokazują, że zmiana taka ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie osób cierpiących na depresję oraz ludzi chorych na schorzenia somatyczne, a także zwiększa szansę szeroko pojętego sukcesu życiowego (w szkole, pracy, sporcie działalności społecznej i politycznej).
TERAPIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI.
1. Podstawowe założenia.
Całość przedstawionych tu rozważań będzie się opierać na założeniu, że zmiana sposobu wyjaśniania przyczyn sukcesów i porażek jest możliwa. Innymi słowy, pesymistyczny styl atrybucyjny, w wyniku określonych oddziaływań terapeutycznych podlega modyfikacji w kierunku elastycznego optymizmu. Elastyczny optymizm można scharakteryzować jako zdolność do kontrolowania własnych procesów poznawczych w rozmaitych sytuacjach życiowych, w szczególności takich, w których spotykają nas niepowodzenia i trudności. Inaczej mówiąc, jednostka jest w stanie wybierać odpowiedni sposób wyjaśniania zdarzeń, w zależności od swoich potrzeb i wymagań otoczenia. Osoba, która potrafi kontrolować własne procesy atrybucyjne może dowolnie obierać pesymistyczny lub optymistyczny sposób wyjaśniania zdarzeń w zależności od tego, w jakiej znajduje się sytuacji. Optymizm wskazany jest wtedy gdy:
· stoimy przed ważnym zadaniem (egzamin, zawody sportowe, poszukiwanie pracy itp.)
· staramy się o przywództwo lub chcemy je utrzymać
· chcemy polepszyć sobie nastrój
· znajdujemy się w okolicznościach związanych z zagrożeniem zdrowia (operacja, długotrwała choroba, pobyt w szpitalu itp.)
Pesymizm sprawdza się natomiast wtedy gdy:
· sytuacja jest ryzykowna a koszty porażki duże
· udzielamy rad osobie znajdującej się w kłopotach
· chcemy okazać komuś współczucie.
2.Szkielet procesu terapeutycznego - model TPS Alberta Ellisa
W oryginalnym sformułowaniu ma on następującą postać:
A - Adversity (trudność)
B - Belief (przekonanie)
C - Consequence (skutek)
Poniższy schemat przedstawia model będący rozszerzoną interpretacją wersji pierwotnej. Należy w nim wyróżnić trzy podstawowe człony:
1. trudność: zdarzenie, które jednostka odbiera jako sukces lub porażkę
2. przekonanie: utrwalony schemat poznawczy, zdefiniowany zgodnie z teorią wyuczonej bezradności jako styl atrybucyjny, który jest uaktywniany na skutek określonych zdarze
3. skutek: triada symptomów stylu atrybycyjnego, czyli emocje, motywacja i zachowania, jakie jednostka przejawia w odpowiedzi na trudność.
ETAP I: PREZENTACJA TEORETYCZNYCH ZAŁOŻEŃ, CELÓW I METOD TERAPII.
Pierwszą czynnością terapeuty winno być krótkie i zrozumiałe dla pacjenta przedstawienie teoretycznych podstaw terapii, jej celów i metod, które posłużą do ich realizacji. Akceptacja terapii przez pacjenta jest warunkiem jej rozpoczęcia. Proces terapeutyczny, angażujący przede wszystkim poznawcze struktury jednostki, musi na każdym etapie zachodzić na poziomie świadomej refleksji.
ETAP II: OBSERWACJA I ANALIZA WŁASNYCH EPIZODÓW TPS.
Drugim etapem terapii pesymistycznego stylu wyjaśniania zdarzeń jest dostrzeżenie związku, jaki zachodzi między trudnościami, myślami i przeżyciami oraz zachowaniami. Innymi słowy, jednostka uczy się rozumieć ideę TPS a następnie stosować ją do konkretnych przypadków z własnego życia. Powinna ona przez 1 - 2 dni zapisywać tego rodzaju epizody (nazwiemy je epizodami TPS), co pozwoli poznać, jak ukształtowany jest jej styl atrybucyjny, czyli jakiego typy wyjaśnienia dominują w jej myśleniu. Dalsze oddziaływania terapeutyczne koncentrować się będą na członie P modelu - ich celem jest bowiem zmiana w obrębie schematów wnioskowania atrybucyjnego.
Przykład TPS:
T - Planujesz wyjazd na piknik poza miasto, jednak w przez cały weekend pada deszcz.
P - Nigdy niczego nie potrafię zorganizować.
S - Jest ci smutno i wpadasz w złość. Rezygnujesz z pikniku w ogóle.
Ten banalny przykład pokazuje, w jaki sposób niezależna od człowieka sytuacja (brzydka pogoda) może popsuć nastrój i zniweczyć plany nawet na daleką przyszłość. Osią problemu jest tu wyjaśnienie faktu, że piknik nie dojdzie do skutku. Nosi ono wszystkie trzy cechy pesymistycznego stylu atrybucyjnego, tzn. jednostka postrzega przyczynę niepowodzenia jako:
· stałą (nigdy)
· o dużym zasięgu (niczego)
· umiejscowioną wewnętrznie (ja nie potrafię)
Można założyć, że osoba taka w podobny sposób tłumaczy sobie przyczyny większości porażek i przeciwności losu. W terapii chodzi o to, by wyeliminować ten niepożądany schemat myślenia i zastąpić go bardziej elastycznym i lepiej odzwierciedlającym stan rzeczywisty.
3. Dialog wewnętrzny - dyskusja z samym sobą.
Poznanie sposobu działania sekwencji TPS w konkretnych sytuacjach życiowych możliwe jest dzięki temu, że, jak zakładamy, człowiek posiada świadomy wgląd w tzw. dialog wewnętrzny - rozmowę, którą w myślach prowadzi sam ze sobą, i której wynikiem są kreślone wnioski atrybucyjne. Ów dialog wewnętrzny jest także procesem, do którego odwołamy się przy opisie podstawowej metody terapii pesymizmu - kwestionowania własnych negatywnych myśli.
ETAP III: UCZENIE ODWRACANIA UWAGI OD NEGATYWNYCH MYŚLI
Ważne jest, aby wcześniej zapoznać się z innym sposobem zwalczania negatywnych myśli, tj. odwracaniem uwagi. Metoda ta, chociaż skuteczna, daje krótkotrwały efekt i sama nie może zapewnić sukcesu terapeutycznego. Jest jednak ważna, i to co najmniej z dwóch powodów:
1. nawet chwilowe uwolnienie się od przykrych myśli przynosi ulgę w smutku i cierpieniu
2. pomaga ono zastosować techniki oparte na kwestionowaniu negatywnych myśli
Odwrócenie uwagi jest prostą czynnością poznawczą polegającą na zmianie zewnętrznie lub wewnętrznie spostrzeganego obiektu. Chodzi oto aby skierować poznanie na treści, które są dla pacjenta emocjonalnie obojętne lub pozytywne. Oto przykład prostego ćwiczenia znanego jako technika szczegółowego opisu:
Terapeuta poleca pacjentowi, aby opisał możliwie dokładnie drogę, jaką przemierza z domu do pracy. Następnie wybiera jakiś element z opisu pacjenta i prosi go, by w określonej chwili skupił się na nim i równie szczegółowo go opisał. W między czasie pacjent i terapeuta rozmawiają o problemach pacjenta, stopniowo zbliżając się do najtrudniejszych dla niego zagadnień. Co jakiś czas przerywają rozmowę i pacjent otrzymuje polecenie opisania jakiegoś znanego sobie miejsca czy przedmiotu. Celem tego ćwiczenia jest wyuczenie pacjenta możliwie jak najbardziej nawykowego przerzucania uwagi na sprawy neutralne w momencie gdy w jego dialogu wewnętrznym (świadomości) pojawią się negatywne, pesymistyczne wyjaśnienia wydarzeń.
Umiejętność dowolnego odwracania uwagi pozwala w znacznej mierze sprawować kontrolę nad własnymi procesami poznawczymi, co jest pierwszym zasadniczym celem terapii.
Technika kwestionowania ma na celu dokonanie trwałej zmiany w poznawczej strukturze pacjenta, polegającej na wytworzeniu w pełni świadomego i krytycznego wglądu we własne procesy myślowe. Jeżeli potraktujemy ów wgląd jako pewnego rodzaju umiejętność ogólną, to możemy oczekiwać, że składać się na nią będą co najmniej trzy umiejętności podstawowe:
1. umiejętność odwracania uwagi od negatywnych myśli
2. umiejętność dystansowania się od nich
3. umiejętność ich kwestionowania
ETAP IV: UCZENIE DYSTANSOWANIA SIĘ OD WŁASNYCH SĄDÓW I INTERPRETACJI.
Dystansowanie się stanowi wstępny warunek dla umiejętności kwestionowania. Sprowadza się ono do zaakceptowania faktu, że nasze sądy na własny temat nie są prawdami absolutnym i że mogą być fałszywe.
Oto przykład dwóch stwierdzeń:
Znajomy mówi ci „Jesteś nieudacznikiem”.
Ty myślisz o sobie „Jestem nieudacznikiem”.
Dystansowanie się oznacza przyjęcie założenia, że oba te sądy są w równym stopniu fałszywe (lub prawdziwe). Innymi słowy, myśląc coś o sobie wcale nie jesteśmy bliżsi prawdy niż inne osoby myślące to samo o nas.
ETAP V: UCZENIE KWESTIONOWANIA NEGATYWNYCH MYŚLI.
Kwestionowanie negatywnych myśli możemy określić jako dyskusję z samym sobą, analogicznie do dyskusji, jaką moglibyśmy prowadzić z innym człowiekiem. Chodzi o to, aby stwierdzenie będące zarzutem, który sobie stawiamy poddać w wewnętrznym dialogu racjonalnej analizie. Analiza ta może przebiegać zgodnie z następującym schematem, obejmującym kolejno pięć zagadnień:
1. dowody: Jakie fakty świadczą o prawdziwości kwestionowanego sądu a jakie przemawiają za jego prawdziwością ?
2. alternatywy: Jakie istnieją inne możliwe przyczyny niekorzystnego zdarzenia. Które z nich są bardziej prawdopodobne niż inne?
3. implikacje: Jakie wnioski wynikają z uznania negatywnego sądu za prawdziwy. Czy rzeczywiście są one katastroficzne?
4. przydatność: Czy uznanie prawdziwości negatywnego sądu jest korzystne, tzn. czy może pomóc w rozwiązaniu problemu?
5. perspektywy: Jakie są realne sposoby wyeliminowania trudności?
Zastosowanie takiego algorytmu w sytuacji, gdy spotyka nas niepowodzenie nie jest łatwe i wymaga ćwiczenia. Negatywne myśli są w dużym stopniu automatyczne - pojawiają się i wywołują określone skutki w emocjach, motywacji i zachowaniu niejako odruchowo, poza wolą jednostki.
W nabyciu umiejętności kwestionowania negatywnych myśli pomóc mogą trzy następujące ćwiczenia:
1. Inna osoba (np. terapeuta) kieruje pod adresem pacjenta wymyślony przez siebie negatywny sąd, w rodzaju „Nie potrafisz się porządnie ubrać”. Zadanie pacjenta polega na tym, aby zakwestionować to stwierdzenie posługując się powyższym schematem, tj. rozważyć dowody, alternatywy, implikacje przydatność i perspektywy.
2. Ćwiczenie zwane uzewnętrznianiem głosów polega na tym, że terapeuta formułuje pod adresem pacjenta negatywne stwierdzenia wybrane z zapisu TPS, które ten ma zakwestionować, podobnie jak w poprzednim ćwiczeniu. Dialog wewnętrzny zostaje tu wyciągnięty na zewnątrz w sferę zwykłego kontaktu interpersonalnego, dzięki czemu może zostać poddany większej kontroli.
3. Wykonanie ostatniego ćwiczenia jest w zasadzie równoznaczne z osiągnięciem celu terapii. Chodzi w nim o to by pacjent sam rozważył negatywne sądy z własnego zapisu TPS, tzn. w dialogu wewnętrznym poddał je dyskusji, tak jak w dwóch poprzednich ćwiczeniach.
Podsumowując, przedstawiony tu program terapii ma na celu, zgodnie z intencją autora teorii, z jednej strony pomoc ludziom dotkniętym depresją i bezradnością, z drugiej - jak się to określa „uodpornienie” na te zaburzenia osób zdrowych. Jest możliwe dzięki wyuczeniu jednostki określonych umiejętności poznawczych, które skrótowo można określić jako:
1. wgląd w relacje zachodzące pomiędzy myśleniem, emocjami, motywacją i zachowaniem
2. dowolne sterowanie uwagą
3. formułowanie negatywnych myśli w postaci stwierdzeń dających się zweryfikować
4. racjonalna analiz zasadności tych stwierdzeń
Bibliografia
1. Martin Seligman „Optymizmu można się nauczyć”. Media Rodzina of Poznań, 1996
2. Albert Ellis „Terapia krótkoterminowa”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 1998