wyuczona bezradność - ograniczona zdolność lub brak zdolności odpowiedniego reagowania w nowych sytuacjach, w zmieniających się warunkach, jedna z negatywnych konsekwencji zjawiska biurokracji i procesu biurokratyzacji. Termin \"wyuczona bezradność\" (trained incapacity) został wprowadzony przez Thorsteina Veblena. Ludzie zatrudnieni w organizacji biurokratycznej, w ramach niekiedy bardzo ścisłego zaawansowanego i wciąż postępującego podziału czynności, uczą się \"rozwiązywać problemy\" prawie wyłącznie na podstawie tych samych przepisów i regulaminów, które stosują w sposób mechaniczny, bezwzględny i pozbawiony wyobraźni w bardzo nieraz odmiennych, wymagających indywidualnego potraktowania sprawach. Powoduje to, po pierwsze spadek efektywności całej organizacji biurokratycznej, szczególnie w czasach szybszych przemian społecznych. Postępująca specjalizacja jest i przyczyną, i wynikiem rozpowszechniania się postaw asekuranckich, ucieczki od odpowiedzialności, co może w rezultacie przyczynić się do coraz większego braku kontaktu między organizacją biurokratyczną a rzeczywistością - organizacja zamiast realizować cele zewnętrzne, do których została powołana, coraz bardziej ześrodkowuje działania na samej sobie. Po drugie, pracownicy wyuczeni tego sposobu działania mają poważne trudności w przystosowaniu się do jakiegokolwiek innego miejsca pracy w przypadku konieczności zmiany zatrudnienia.
samospełniające się przepowiednie - (ang. self-fulfilling prophecies), pojęcie wprowadzone do socjologii przez Roberta K.Mertona, oznaczające jedną z osobliwości zjawisk społecznych, polegającą na tym, że prognozy, przepowiednie lub proroctwa na temat przyszłych zdarzeń stając się elementem świadomości członków jakiejś zbiorowości, wpływają na podejmowane przez poszczególne jednostki działania, a przez to przyczyniają się do urzeczywistnienia tej prognozy, nawet, gdy pierwotnie była ona błędna. Przykładowo, pojawienie się pogłoski o niewypłacalności jakiegoś banku może doprowadzić do jego faktycznego bankructwa, gdyż, jeśli w płotkę tę uwierzy dostateczna liczba osób, które - w jej efekcie - zaczną wycofywać swoje wkłady, to w rezultacie bank stanie się niewypłacalny. Działanie mechanizmu samospełniających się przepowiedni obserwować można również w zachowaniach ludzi na rynku - pojawienie się przekonania o mającym nastąpić braku jakiegoś towaru może doprowadzić do jego wykupienia i spełnienia się prognozy; pogłoska o podwyższeniu cen może spowodować podwyżkę cen w wyniku wzmożonego popytu. Brak wiary w skuteczność działań reformatorskich może prowadzić do działań zorientowanych na uzyskanie doraźnych korzyści, które - w następstwie - uniemożliwiają powodzenie zamierzonych przedsięwzięć reorganizacyjnych.
Mechanizm samospełniających się przepowiedni ukazuje wagę czynników subiektywnych (uznawanych opinii, przekonań, postaw) w kształtowaniu realnych procesów społeczno-ekonomicznych. To, co jest \"tylko\" subiektywne, wpływając na ludzkie działania, doprowadza do obiektywnych następstw. Jak wskazywał William I.Thomas, działania społeczne zależą w znacznej mierze od przyjętej przez podmiot definicji sytuacji. Nawet, jeśli przyjęta definicja sytuacji jest błędna, to działanie, które z niej wynika, prowadzi do realnych konsekwencji. Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi.
Na podobnej zasadzie opierają się tzw. przepowiednie samounicestwiające się - są to prognozy ostrzegawcze, wskazujące na pewne negatywnie oceniane stany lub procesy, które mogą zaistnieć, jeżeli nie zostaną podjęte żadne przeciwdziałania. Celem formułowania prognoz ostrzegawczych (samounicestwiających się) jest zwrócenie uwagi na pojawiające się zagrożenia, aby nie dopuścić do ich zajścia. Jeśli prognoza taka stanie się elementem definicji sytuacji dostatecznej liczny osób, to doprowadzi do własnej falsyfikacji. Uwidacznia się tutaj wpływ rezultatów badań na badaną rzeczywistość, stanowiący wg Stanisława Ossowskiego jedną z osobliwości nauk społecznych.