E. Obejmuje razem z wyspami Kanaryjskimi, Azorami i Maderą 10,776.000 Km.2, zaś jako jednostka fizyczna po Ural i Kaukaz wraz z wyspami arktycznymi — 10,050.000 Km.2, a bez tych ostatnich tylko 9,970.000 Km.2. Utarło się zaś przyjmowanie na określenie wielkości E. Okrągłej cyfry 10 mil. Km.2.
Wobec faktu, że kontynent E. Tylko na wsch. rozszerza się i nie posiada tam zatok, sięgających w głąb lądu, a zresztą występuje silne przenikanie się wzajemne lądów i mórz, kraje europejskie nie mają okolic zbyt oddalonych od morza. Największe oddalenie od morza wynosi tu tylko 1.200 Km. (w Azji — 2.500 Km.), tylko niecała 1/5 część lądu jest oddalona od morza więcej niż o 600 km., a już na 119 km.2 przypada 1 km. wybrzeża (w Afryce na 1.067 Km.2). 12 większych półwyspów E. (Kain, Kola, Skandynawia, Jutlandia, Płn. Holandia, Normandia, Bretania, Pirenejski, Apeniński, Istria, Bałkański i Krym) obejmuje 1/4 obszaru E. Wyspy zaś europejskie obejmują razem z Nową Ziemią, a bez wysp arktycznych i Azorów — 664.400 Km.2, a za wyjątkiem Islandii są oddzielone od kontynentu tylko wąskimi odnogami morskimi. Dzięki temu znakomitemu rozczłonkowaniu posiada E. Bardzo długą linię wybrzeży, znacznie dłuższą niż wybrzeża 3 razy większej Afryki. Z większych wysp europejskich trzeba wymienić, Wielką Brytanię, Irlandię, Islandię i Nową Ziemię (na płn.) oraz Sycylię, Sardynię i Korsykę (na płd.). Poza tłem wielkie skupienia wysp występują u brzegów Skandynawii, Finlandii, Danii, Anglii, Jugosławii, a zwłaszcza Grecji.
Od płn. oblewa E. Morze Lodowate Płn. ze swymi odnogami, od zach. zaś ocean Atlantycki, od którego oddzielają się 2 wielkie morza śródziemne, na płn. morze Północne z Bałtykiem (1 mil. Km.2), a na płd. morze Śródziemne z Czarnem (3 mil. Km.2). Ograniczające kontynent od płd. morze Śródziemne, nad któremu, lub pobliżu, którego leżały kraje o najstarszej cywilizacji, odegrało w starożytności i średniowieczu decydującą rolę w historii E., Umożliwiało, bowiem ludom europejskim, mieszkającym na jego wybrzeżach, przejęcie kultury od wsch. i płd. sąsiadów i rozszerzenie jej na resztę kontynentu. Wydoskonalenie żeglugi i odkrycia zamorskie w czasach nowszych przesunęły punkt ciężkości na Atlantyk, obecnie bezwątpienia najważniejszy ocean, wobec którego E. Jest położona wygodnie i korzystnie.
B u d o w a p i o n o w a.
Podobnie, jak ukształtowanie poziome, tak i ukształtowanie pionowe E. Jest bardzo urozmaicone, zwłaszcza w części zach. kontynentu, mimo iż średnie wzniesienie E. Nad poziom morza (ok. 300 m.) jest stosunkowo małe (Azji 950 m., Afryki 650 m.). Cały Wschód E., A więc 3/5 jej obszaru zajmują równiny, znajdujące się w bezpośrednim związku z niżami: Turańskim i Syberyjskim, a przedłużające się ku zach. po atlantyckie wybrzeża Francji. Wsch. europejska, wielka, równinna płyta rosyjska jest to obszar o spokojnym układzie poziomo leżących warstw, którego nie zaburzyły, poza rzadkimi wyjątkami (Ural, obszary nad Donem), ruchy górotwórcze. Wzniesienia wyżynowe, t. j. płyty: Nadwołżańska (do 405 m.), Środka. Rosyjska z wyżyną Władaj (do 351 m.), Ukraińsko Podolska i Doniecka (do 369 m.) nie są wysokie, ale ważne dla kierunku i pracy erozyjnej rzek.
Monotonii ukształtowania powierzchni „lądowej”, wsch. części E. Odpowiada niezwykłe bogactwo i różnorodność form na Zachodzie i Południu mimo braku wielkich łańcuchów górskich, potężnych wyżyn lub nizin. Jest to następstwem szczęśliwego rozmieszczenia gór, dzięki któremu E., W pierwszym rzędzie zach., jest ze względu na częstą zmienność obniżeń i wzniesień i dogodne ich rozmieszczenie, najlepiej pod tym względem uposażoną częścią ziemi. Dzięki ogromnemu bogactwu form posiada E. Mnóstwo różnych krajobrazów i krain geograficznych o odmiennych warunkach pracy i życia, co wywołało szybsze i częstsze zróżnicowanie się ludności pod względem kulturalnym i narodowym.
Osią budowy pionowej zach. E. Jest wielki niż, łączący się na wsch. z bezkresnymi nizinami Rosji i dzielący się na 3 duże niziny: Polską, Niemiecką i Francuską, a więc kończący się na płd. na Pirenejach. Z niżem zach. europejskim łączy się organicznie nizina Angielska. Od Bałtyku są te niziny odgrodzone wzgórzami Pojezierzy, a od kanału La Manche pogórzem Normandzko Bretańskiem.
Niż zach. europejski oddziela systemy górskie Skandynawii i Wielkiej Brytanii od gór środkowo i płd. europejskich. Skandynawię i Finlandię zajmuje wielka płyta archaiczna t. zw. Fennoskandji, wypiętrzona szczególnie na krawędzi zach. w wysokie, choć z biegiem czasu zniszczone grzbiety górskie (Glittertind 2.481 M.). Podobnemu losowi uległy również wysokie ongiś, kadłubowe góry Anglii, Szkocji i Irlandii, należące do Zach europejskich krain skibowych. Potężne niegdyś, a dziś zupełnie zniesione góry Armorykańskie Bretanii i Normandii stanowią wiązadło między górami Archipelagu, a resztą krain skibowych zach. E., Które rozciągają się na płd. od wielkich nizin nadmorskich od zatoki Liońskiej przez środek? Francję, środek. I płd. Niemcy i płd. zach. Polskę aż do Wisły, a poza tym zajmują jeszcze półwysep Pirenejski (z wyjątkiem krawędzi płn. i płd. wsch.). Są to obszary starych gór fałdowych i uskokowych, które uległy zniszczeniu, tak, że dziś wznoszą się tu tylko średniowysokie góry o kształtach złagodzonych, n. p. polskie góry Świętokrzyskie (Łysica 619 m,.).·Płd., E. Jest niemal w całości obszarem młodych, a więc jeszcze wysokich i ostrych gór fałdowych; o niedawnych procesach tektonicznych w tych stronach świadczą częste trzęsienia ziemi i obecność wulkanów. Najpotężniejsze ogniwo systemu górskiego płd. E. Stanowią Alpy z najwyższym szczytem E. Mont Blanc (4.807 M.). Przedłużeniem Alp ku Płn. wsch. są Karpaty (Garłuch 2.663 M.), opasujące łukiem zapadlinę nizinnej kotliny Węgierskiej. Przedłużeniem Karpat ku płd wsch. jest łańcuch Bakanu (Jumrukczal 2.375 M.). Nad dolnym Dunajem rozciąga się nizina Wołoska, obramiona od Płn. karpackimi Alpami Transylwańskimi, a od płd. Bakanem. System fałdowy płd. europejski nie urywa się na Bałkanach, gdyż dalsze jego ogniwo wyłania się na Krymie w postaci gór Jawiła (do 1.541 M.), a te wiążą się za pośrednictwem Kaukazu z młodemu górami płd. Azji. Z Alpami również wiążą się ściśle za pośrednictwem Krasu wypełniające całą zach. część półwyspu Bałkańskiego góry Dynarsko Greckie (Olimp. 2.985 M.), kończące się u płd. krańców Peloponezu i na wyspach morza Egejskiego. Wsch. część półwyspu zajmują oprócz Bakanu bryłowe, starokrystaliczne góry masywu Trackiego (Rumelskiego, do 2.930 M.). Jak Płn. wsch. przedłużenia Alp zaprowadziły nas do Azji, tak znów płd zach., t. j. Apeniny (do 2.914 M.), opasujące od płd. napływową nizinę Lombardzką i przebiegające wielkim łukiem przez cały półwysep Włoski, od zatoki Genueńskiej aż po zach. krańce Sycylii, prowadzą nas do Afryki, wiążą się, bowiem ściśle z łańcuchami Atlasu, którego przedłużenie, t. j. góry Andaluzyjskie (Mulahacen 3.481 m.) odnajdujemy znowu na półwyspie Pirenejskim. Drugie pasmo młodych gór fałdowych wznosi się na płn. krawędzi półwyspu Iberyjskiego, są to Pireneje (Maladetta 3.404) Na granicy Hiszpanii i Francji i ich zach. przedłużenie góry Kantabryjskie (do 2.678 M.). Środek półwyspu wypełnia wspomniana już wyżyna (meszta), zbudowana ze skał archaicznych i paleozoicznych, kraj bryłowy, potrzaskany na liczne wzniesienia i zręby górskie. Najważniejsze z nich są góry działowe Kastylijskie (do 2.660 M,.).·Jeśli chodzi o ogólną charakterystykę stosunków orograficznych E., To wystarczy nadmienić, że tylko 1% jej powierzchni wznosi się powyżej 2.000 M. nad poz. morza (w Azji 14%), a natomiast 57% leży poniżej 200 m. (w Azji tylko 25%).
P o ł o ż e n i e i w i e l k o ś ć.
Pień lądowy Azji rozciąga się w kierunku południowym, od przylądka, Czeluskina, który jest w ogóle najbardziej ku płn. wysuniętym punktem stałego lądu na kuli ziemskiej, do przylądka Buru, południowego krańca indochińskiego półwyspu Malakka, t. j. od 771/2° szer., płn. do 1° 15' szer. płn. Archipelag Malajski rozciąga się również na płd. od równika, aż do 11° szer. płd. Tak, więc rozciągłość A. Z płd. na płn. wynosi, 881/2° czyli prawie 1/4, obwodu ziemi, w przybliżeniu ok. 10.000 km. Najdalej ku wsch. wysuniętym punktem Azji jest przylądek Wschodni, na półwyspie Czukczów, w cieśninie Beringa, na zach. zaś najdalej wysuniętym punktem jest przylądek Baba w płn. wsch. części Azji Mniejszej, nad morzem Egejskim. Przylądek Wsch. leży pod 190° dług. Wsch., przylądek Baba pod 26° dług. Wsch. od Greenwich. Odległość między niemi wynosi, zatem ok. 11.000 km. Obszar Azji wraz z wyspami wynosi 44,2 miliony km.2, t. j. tyle, ile mają razem Afryka, Europa i Australia.
G r a n i c e i u k s z t a ł t o w a n i e p o z i o m e.
Morskie granice Azji stanowią: morze Lodowate Północne, ocean Wielki lub Spokojny, ocean Indyjski, zapadliny mórz Czerwonego i Śródziemnego oraz morze Czarne. Łukowate łańcuchy wysp oddzielają od oceanu Wielkiego morza: Ochockie, Japońskie, Wschodniochińskie i Południowo Chińskie. Granica między A. A Australią biegnie na wsch. od wysp Moluków morzami: Arafura i Timor. Ocean Indyjski wdziera się głęboko w ląd, tworząc zatokę Bengalską, morze Arabskie, zatokę Oman i Perską, oraz zatokę Adeńską i morze Czerwone. Dalej biegnie granica morzem Śródziemnym, pomiędzy wyspami morza Egejskiego i morzem Marmara do morza Czarnego. Granicę lądową z Afryką stanowi Kanał Sueski, z Europą zaś góry Uralskie, a na płd. od nich dowolnie zakreślona linia graniczna aż do morza Kaspijskiego i Czarnego; jest ona zaś dowolną, gdyż nie można tu wskazać żadnego naturalnego rozgraniczenia między tymi dwoma siostrzanymi kontynentami.
Pod względem ukształtowania poziomego jedna tylko Europa przewyższa i to bardzo znacznie A. Licząc, że powierzchnia wysp azjatyckich wynosi 23/4 mil. Km.2, a półwyspy mają 81/2 mil. Km.2 powierzchni, to razem, obszar ich jest większy od obszaru Europy, ale stanowi tylko 1/4 część całego lądu Azji. Natomiast ogromna część kontynentu jest bardzo oddalona od morza, prawie, bowiem 11 mil. Km.2 jest oddalone od morza więcej niż 1200 km. Potężne góry we wnętrzu lądu azjatyckiego przyczyniają się jeszcze bardziej do odosobnienia środkowej części kontynentu. Z półwyspów należy wymienić: Azję Mniejszą, Arabię, (która właściwie nie jest półwyspem, lecz tworzy człon, łączący A. Z Afryką, oddzielony od ostatniej tylko Wąskiem, wewnętrznemu morzem), dalej półwysep Hindostański, Indochiński z półwyspem Malakka, będącym jego południowemu przedłużeniem, Korea, półwysep Czukczów ze swojemu przedłużeniem Kamczatką. Azja ma, więc jak Europa, trzy duże południowe półwyspy: Arabię, Hindostan i Indochiny, ale są one poszczególnie 5, 11 i 4 razy tak wielkie, jak Pirenejski, Apeniński i Bałkański.
U k s z t a ł t o w a n i e p i o n o w e.
W budowie pionowej A. Uderza na pierwszy rzut oka podział na obszary zewnętrzne, posiadające odpływ do oceanów, oraz na środkową, bezodpływową masę lądową. Obszary bezodpływowe zajmują około 1/3 część powierzchni całego lądu i składają się z wielkich i suchych wyżyn, otoczonych zewsząd wysokimi górami. Są to: kotlina Trymu, Iran, Arabia, Azja Mniejsza, do nich należy też nizinna zapadlina Arabsko Kaspijska. Skrajne obszary to: Mezopotamia, niziny rzek Indusu i Gangesu, Indochiny, wschodniochiński obszar nadbrzeżny i nizina Syberyjska. Średnie wzniesienie A. Nad poziom morza wynosi przeszło 900 m., pod tym względem przewyższa ją tylko Antarktyda ze swojemu 2.000—2.500 M. wysokości średniej. Niziny zajmują tylko 1/4 część całego obszaru A. Cały kontynent A. Można będzie podzielić na A. Przednią (Zachodnią), Środkową, Południową, Wschodnią i Północną.
P o ł o ż e n i e, u k s z t a ł t o w a n i e p o z i o m e i w y s p y.
Australia, najmniejsza część świata, leży prawie w środku półkuli morskiej. Z Azją łączy Australię archipelag Malajski, na zach. zaś i płd. oblewają ją puste wody oceanu Indyjskiego. A. Leży między l0° 47´ a 39° 11´ szerokości płd. (nie licząc Tasmanii) i między 113° 5´ a 153° 16´ długości wsch. Jej odosobnione położenie sprawiło, że uszła uwagi żeglarzy hiszpańskich i portugalskich. Słaby rozwój linii brzegowej, przy braku pociągających wartości gospodarczych spowodował dalszą zwłokę w zdobyciu i opanowaniu Australii, wskutek czego stanowi jeszcze dziś najsłabiej zaludnioną część świata poza Antarktydą. A. Otaczają następujące morza: na zach. i płd. ocean Indyjski, na wsch. ocean Wielki z morzem Koralowym, a na płn. morza Alfurskie i Timorskie. Kształt kontynentu australijskiego jest podobny do kształtu Afryki i Ameryki Płd., Jeżeli uwzględnimy Tasmanię, oddzieloną od lądu stałego płytką cieśniną Basa. Ale kształt A. W porównaniu z tamtymi kontynentami jest więcej zwarty. Rozciągłość A. W kierunku wsch.—zach. przewyższa znacznie długość z płn. napad., Wynosi ona prawie 4.100 Km., co odpowiada mniej więcej odległości z Londynu do gór Uralskich. Najmniejsza odległość z płn. na płd. (od zatoki australijskiej do zat., Karpentarji) wynosi 1700 km., czyli równa się odległości ze Szczecina do Sycylii, podczas gdy największa rozpiętość w tym samym kierunku osiąga 3200 km. (odległość Leningrad—Aleksandria). Linia brzegowa. A. Jest słabo rozwinięta. Tylko na płn. zatoka Karpentarji przyczynia się do silniejszego rozczłonkowania brzegów. Na wsch. od zatoki wybiega ku płn. w stronę Nowej Gwinei półwysep Jork, zakończony przylądkiem Jork, oddzielony od wyspy jedynie płytką cieśniną Torresa. Gdyby zwierciadło wody oceanu obniżyło się o 200 m., wtedy nastąpiłoby tak połączenie Nowej Gwinei, jak i Tasmanii z kontynentem A. Na zach. od zatoki ciągnie się ku płn. szeroki półwysep, Kraj Arnhem. Wielka Zatoka Australska na płd. Australii, która w porównaniu z Afryką odpowiadałaby zatoce Gwinejskiej, jest płytka. Nazwa ta odnosi się tylko do najbardziej płn. i płytkiej części słabo w ląd wcinającej się zatoki. Na wschód od niej leży ku płd. wysunięty półwysep Eyre'go. Prócz wymienionych, najważniejszych pod względem wielkości, posiada jeszcze A.: Na zach. zat. Rekina i Geografów, na płn. od przylądka Naturaliste, na płd. zat. Spencera i św. Wincentego, a naprzeciwko Tasmanii w cieśninie Basa zat. Port Philips. Małe w porównaniu do wyliczonych zatoki wsch. wybrzeża A. Zawdzięczają swoje znaczenie gospodarcze i geograficzne położonym w nich portom. Są to: Jackson, port miasta Sydney, zat. Mozeton z miastem Brisbane, następnie dalej na płn. zatoki Kepel Bai, Broad Sound, Halifax i Pr. Charlotte Bai. Na wybrzeżu płn. leżą prócz zatoki Karpentarji, zamkniętej półwyspem koburskim i wyspą Melville, zatoki: Ivan Niemen i bardziej ku zach. Cambridge, Admiralty, Jork i King Sound, który razem ze zatoką Roebuck odcina kraj Dampiera, jako półwysep. Jak już zaznaczono, wsch. wybrzeże jest stosunkowo bogate w dobre porty, szczególnie zaś odnosi się to do płd. wsch. części, podczas gdy mało portów znajduje się na Wysokiem i Skalitem wybrzeżu płd. Tutaj powstało w zat., św. Wincentego miasto portowe Adelaide, a przy porcie Filipa — Melbourne? Wybrzeże zach. wykazuje w swej płd. części także kilka portów. Następnie liczniejsze porty znajdują się dopiero w zach. części Płn. wybrzeża między krajami Dampiera i Arnhem. Obszar zatoki Karpentarji odznacza się wybrzeżem płaskiemu i niedostępnemu. Dostępność zaś australijskiego wybrzeża Płn. wsch. utrudnia Wielka Rafa Koralowa o długości około 2.000 Km., ciągnąca się wzdłuż wybrzeża od cieśniny Torresa, aż po 25° szerokości płd. Jest to najdłuższa rafa koralowa na świecie, występująca na powierzchni morza w postaci niezliczonych wysepek i skał koralowych. Pomiędzy rafą a lądem leży morze spokojne, lecz dla żeglugi zdradliwe. Całe to wybrzeże, równe długością wybrzeżu Norwegii, jest dostępne tylko przez poszczególne przejścia między rafami. Prócz licznych wysepek Wielkiej Rafy w najbliższemu sąsiedztwie lądu A. Znajdują się tylko dwie większe wyspy: Nowa Gwinea i Tasmania. Dopiero na wsch. od N. Gwinei pojawia się olbrzymia ilość wysp, zataczających łuk w coraz to większej odległości od kontynentu. Do wewnętrznego łańcucha wysp Australijskich należą wyspy Melanezji, składające się z Nowej Gwinei, archipelagu Bismarcka, wysp Salomońskich, Nowych Hebrydy, Nowej Kaledonii, Nowej Zelandii i wreszcie wysp Fidżi, zaliczonych tu ze względów etnograficznych. Zewnętrzne wyspy Oceanii rozpadają się na dwie grupy: Mikronezję, (t. Zn. małe wyspy) i na wsch. od niej położoną Polinezję, t. Zn. liczne wyspy. Najdalej na Płn. wysunięta grupa wysp Polinezji stanowi archipelag Hawaje. Wyspy łańcucha wewnętrznego i grupy zewnętrznej obejmuje się wspólną nazwą Oceanii.
U k s z t a ł t o w a n i e p i o n o w e.
Kształt powierzchni A. Jest bardzo jednostajny i można go porównać z Dekanem lub płd. Afryką. Kontynent jest to stara równina wyżynna, posiadająca kształt lekko wklęsłej misy. Większe wzniesienia rozmieszczone są głównie po brzegach lądu. Najniższe miejsce nieckowato obniżającej się płyty nie znajduje się w środku, lecz jest nieco przesunięte na płd.—wsch. Tu zwierciadło wody w jeziorze Eyre leży 12 m. poniżej poziomu morza. Wzniesione brzegi australijskiej wyżyny tworzą tylko na wsch. nieprzerwany łańcuch gór, które się ciągną od półwyspu Jork wzdłuż całego wybrzeża aż do cieśniny Bassa. Najwyższą częścią tych gór są Alpy Australijskie napęd., Ze szczytem Townsend (2241 m.) w grupie Kościuszki. Zach. A. Zajmuje równina wyżynna, urozmaicona gdzie niegdzie łańcuchami górskimi, wsch. zaś A. Nieckowata wyżyna, na której rozwinęła się olbrzymia hodowla owiec australijskich. Góry na wybrzeżu wsch., Dla których brak jednej wspólnej nazwy, nie przedstawiają poważniejszej przeszkody dla komunikacji. Składają się one z licznych, oddzielnych łańcuchów, biegnących w różnych kierunkach, między którymi znajdują się mniej lub więcej szerokie przejścia. Płn. część gór jest stosunkowo niska i dopiero na płd. od zwrotnika Koziorożca występują wyższe wzniesienia. Nigdzie jednak nie mają te góry charakteru alpejskiego, nigdzie, zatem nie przyczyniają się do powstania lodowców, któryby mogły w okresie suszy zasilić wodą rzeki A. Z pomiędzy poszczególnych łańcuchów tych gór najważniejsze są Góry Błękitne, na zach. od Sydney, odkryte i nazwane przez Polaka, E. Strzeleckiego, które ku Płn. przechodzą w góry Liverpool i pogórze Queenslandu, a następnie wspomniane już poprzednio Alpy Australijskie, 2 razy prawie wyższe od gór Błękitnych. Nieco dalej na płd. skręcają góry na zach. i ciągną się wzdłuż wybrzeża Wiktorii (Dividing Range, Pireneje, Grampian, osiągając w Mt. William wysokość 1.200 M. Góry Tasmanii można również uważać za dalszy ciąg gór Australijskich. Najwyższy szczyt Tasmanii Mt. Crawle osiąga wysokość 1545 m. Na wsch. od zatoki św. Wincentego zaczyna się na płd. wybrzeżu łańcuch górski, który biegnie równolegle do gór wschodnich i osiąga ku Płn. poza 30° szer. płd. w górze Flindersa (945 m.). Na przestrzeni między górami Flindersa a Queenslandem ciągną się w kierunku Płn. lub Płn. wsch. góry Stanley i Greyh Range. W głębi lądu na granicy A. Płd. i terytorium A. Płn. leżą równoleżnikowe łańcuchy Mac Donnell'a, Jamesa i Musgrave'a. Ten ostatni wznosi się w Mt. Woodroffe do wysokości 1584 m. Na wybrzeżu zach. zasługuje na uwagę łańcuch Darling, otaczający port Pert. Dalej na Płn. mamy znów kilka mniejszych łańcuchów o kierunku wsch. zach. ze szczytami Mt. Bruce, LabouchLre i Augustus, przekraczającymi 1000 m. Prawdopodobnie aż do okresu węglowego była A. Częścią jednego olbrzymiego lądu, obejmującego prócz niej Azji, Afrykę i Antarktydę. Gdyby to połączenie trwało dłużej, musiałaby przedostać się do A. Fauna azjatycka, co jednakże nie miało miejsca. Zach. A. Pokrywają warstwy trzeciorzędowe, złożone przeważnie z płyt czerwonego piaskowca pustynnego, który dzięki słabej odporności na wietrzenie, dostarczył, zach. australijskim pustyniom kolosalnych ilości piasku. Do tego obszaru przytyka na wsch. wąska płyta mezozoiczna, sięgająca od zatoki Karpentarji do zatoki św. Wincentego na wybrzeżu płd. Wsch. skraj lądu tworzą góry australijskie. Które w swych starszych częściach sfałdowały się jeszcze w okresie paleozoicznym pod wpływem nacisku, idącego wodzach?, Jak na to wskazuje wygięcie ich łuku? Czynnych wulkanów, jak również młodych gór fałdowych niema na lądzie A.