Rozwój moralny i zawodowy pielęgniarki/położnej
Filozofia pielęgniarstwa
Etyka - to dyscyplina naukowa, zajmująca się moralnością, teoria, usystematyzowana wiedza dotycząca moralności.
Zamiennie używa się określeń "moralność" lub "etyka zawodowa"
Zasady etyczne - zespół mniej lub bardziej uświadomionych i uporządkowanych logicznie moralnych przekonań, kierujących postępowaniem człowieka. (Jedynak S. (red.). Mały słownik etyczny)
Zasady etyczne -[...] pewne wewnętrzne utrwalone sugestie, które mog¹ służące człowiekowi w kierowaniu swym postępowaniem. (I. Wrońska).
zasady etyczne są swego rodzaju
drogowskazami, które pomagają człowiekowi w dokonywaniu, słusznych pod względem moralnym, wyborów zarówno w pracy zawodowej, jak i w życiu osobistym.
W języku potocznym pojęcia "etyka" i "moralność" bywają utożsamiane i używane zamiennie. Zarówno przez etykę jak i przez moralność rozumie się przestrzeganie ustalonych i obowiązujących w danym społeczeństwie norm współżycia i powinności ludzi.
Wyraz "etyka" wywodzi się, bowiem od greckiego słowa ethos, który znaczy "obyczaj", "zwyczaj".
Wyraz "moralność" wywodzi się od łacińskiego mos, mores, które również znaczą tyle, co "obyczaj", "zwyczaj", "obyczaje".
Moralność - zespół poglądów, ocen, norm
i wzorów osobowych ukształtowanych historycznie i regulujących w danym społeczeństwie całokształt stosunków między jednostkami, między jednostkami a grupami oraz między grupami społecznymi z punktu widzenia dobra
i zła, słuszności i krzywdy, prawości
i podłości.
Moralność jest zjawiskiem złożonym, hybrydowym i trudno definiowalnym. Określa się ją raczej opisowo, jako formę życia duchowego, system regulacji i kontroli zachowań, a także wskazując na jej strukturę - elementy i funkcje.
Elementy - komponenty moralności, przejawiające się zarówno w myśleniu, jak i postępowaniu ludzi:
Wyobrażenia wartości moralnych, poglądy na to, co jest dobre, słuszne, a co złe, niegodne, niepożądane. Na ogół każda zbiorowość dysponuje określoną listą wartości moralnych oraz
Oceny moralne, wyrażające emocjonalny stosunek człowieka do zjawisk i ludzkich czynów, polegający bądź na ich akceptacji, bądź dezaprobacie, negacji, np.: godny - niegodny, ludzki - nieludzki, wzniosłe - podłe;
Normy moralne, odnoszące się do postępowania ludzi, określające ich powinności, z reguły względem innych ludzi, i wyrażane w postaci:
nakazów (np. "bądź sprawiedliwy", "dotrzymuj przyjętych zobowiązań", "szanuj starszych") lub
zakazów ("nie nadużywaj ludzkiego zaufania", "nie kradnij", "nie zabijaj" itp.).
Motywacja moralna, intencje czynów moralnych. Zawarta jest w niej odpowiedź na pytanie, dlaczego tak a nie inaczej, w imię czego pragniemy tak postąpić;
Wzory osobowe, synteza cech i wartości moralnych, upostaciowanie ich, zbiorcza eksplikacja na przykładzie idealnej postaci
Sankcje moralne - każda forma społecznej regulacji i kontroli dysponuje własnymi sankcjami zapewniającymi skuteczność swych norm. Sankcje moralne nie mają charakteru materialnego - wyrażają się w reakcjach wewnętrznych w postaci wyrzutów sumienia, autodezaprobaty, poczucia winy, niesmaku moralnego, oraz w zewnętrznych reakcjach środowiska: w jego dezaprobacie, potępieniu, przyganie, ostracyzmie.
Wewnętrznym fundamentem, w pewnym sensie wyznacznikiem oraz sędzią, arbitrem w sprawach moralnych, jest sumienie - świadomość moralna, zmysł moralny, zdolność wydawania ocen, wewnętrzny głos wywodzący się z rozumu, doświadczenia i uczuć, nakazujący określone postępowanie, powstrzymujący od innego, oceniający podjęte decyzje i czyny.
Moralność jest trwałym zjawiskiem w historii ludzkości - ulega wewnętrznym przemianom - ze względu na jej znaczenie, spełniane funkcje:
Daje ona ludziom respektującym wartości i zasady moralne poczucie satysfakcji, własnej wartości, człowieczeństwa, ludzkiej godności. Ta funkcja wiąże się z nurtem perfekcjonistycznym, doskonałości osobistej, choć prowadzić może do nadmiernych aspiracji, chęci świętości", wywyższania się nad innych, do hipokryzji.
Ułatwia współżycie ludzi, umożliwia je, czyni znośniejszym, harmonijnym. Przyrównuje się moralność do "spoiwa", "smaru", ułatwiającego działanie "maszyny społecznej". Ta funkcja moralności wiąże się z jej nurtem solidarnościowym, akcentującym wartości pokojowego współżycia, życzliwości, tolerancji, poszanowania ludzkiej godności. Sprzeniewierzanie się tym zasobom rodzi konflikty między ludźmi, sprawia, że "człowiek człowiekowi wilkiem toczy się walka wszystkich przeciw wszystkim" (T. Hobbes), "Piekłem dla człowieka są inni ludzie" (J. P. Sartre).
Umożliwia osiąganie celów praktycznych, współpracę i współdziałanie, integruje zbiorowość - pełni, więc funkcje pragmatyczne. Respektowanie np. zasad słowności, prawdomówności, terminowości, odpowiedzialności, rzetelności, dotrzymywania umów, jest warunkiem zaufania niezbędnego m.in. w zorganizowanej wytwórczości i wymianie, bankowości, w wykonywaniu usług i korzystaniu z nich, także w działalności politycznej, w życiu rodzinnym itp. Naruszanie tych zasad dezorganizuje życie zbiorowości, naraża ludzi na straty i niedogodności.
Pojęcie "moralności" jest używane w dwóch znaczeniach:
neutralnym, opisującym, oraz
wartościującym, oceniającym.
1. W znaczeniu neutralnym termin ten jest stosowany, gdy oznacza się nim wszelkie, jakiekolwiek zespoły wartości, norm i ocen przyjmowanych i regulujących współżycie w danym środowisku, nie oceniając ich, bez względu na to, jak pojmuje się w nich dobro i zło. Mówi się wówczas o moralności np. faszystowskiej, złodziei, itp. Tak pojmuje się moralność w badaniach teoretycznych, np. socjologicznych.
2. W znaczeniu wartościującym termin ten jest stosowany dla oznaczania wartości i norm aprobowanych, przy odrzucaniu innych - przy określonym rozumieniu dobra i zła. Z tego punktu widzenia moralność aprobowana jest traktowana i propagowana jako "prawdziwa", "słuszna. W tym znaczeniu posługujemy się tym terminem w życiu codziennym.
Szczególną przydatność ujawniają kodeksy w środowiskach zawodowych moralności (etyki) zawodowej, jako środek uzupełnienia przepisów prawnych i służbowych, nobilitacji zawodu, wpływania na niezbędne w nim
i społecznie oczekiwane zachowania profesjonalne. Z takich przeświadczeń wywodzi się wielość takich kodeksów.
KODEKSY stanowią werbalizację zasad postępowania wykształconych w danej zbiorowości, otwarty zbiór uznawanych w niej wartości, katalog zachowań ocenianych moralnie dodatnio. Nie wyczerpuje on spraw moralności - może jednak stanowić pomocniczy jej instrument, ułatwiający poznanie swych powinności moralnych, lepszą w nich orientację. Obok sytuacji złożonych i nieoczekiwanych, wymagających podjęcia własnej decyzji, istnieją też sytuacje proste i powtarzalne, wymagające zachowań opartych na znanych i uznanych regułach moralnych.
Reguły moralności pracy można ująć w trzy podstawowe grupy:
- dotyczące bezpośrednio stosunku człowieka do procesu pracy, domagają się one zwłaszcza obowiązkowości i odpowiedzialności pracowniczej, rzetelności i solidności, twórczego traktowania swych zadań, zdyscyplinowania, także doskonalenia kwalifikacji;
- dotyczące stosunków zachodzących w środowisku pracowniczym - współdziałania ludzi w procesie pracy. Określają one zarówno rówieśnicze stosunki pracownicze, jak i relacje pionowe: przełożeni - podwładni;
- dotyczące stosunku pracownika do zatrudniającej go firmy, przedsiębiorstwa, zakładu pracy- dbałości o jego dobro i prestiż, dobre imię i rozwój, uczciwość i lojalność wobec pracodawcy.
Najczęstsze zagadnienia występujące we współczesnych pielęgniarskich kodeksach etycznych dotyczą: relacji pielęgniarki ze współpracownikami, odpowiedzialności za zgłaszanie niekompetencji innych pracowników służby zdrowia, odpowiedzialności w stosunku do pacjenta, kompetencje zawodowe, szacunek dla życia i godności pacjenta, nie dyskryminowanie żadnego pacjenta, obowiązku chronienia prywatności pacjenta, równouprawnienie pacjentów oraz potrzeby chronienia pacjenta przed krzywdą.
ZAGADNIENIA PORUSZANE W KODEKSIE ETYKI ZAWODOWEJ
Zagadnienia zawodowe
Kompetencje zawodowe i stosunek do współpracowników
Warunki zatrudnienia
Cel zawodu pielęgniarskiego, a postępowanie pielęgniarki
Niekompetencje innych pracowników służby zdrowia
Odpowiedzialność pielęgniarki za pogłębianie swojej wiedzy i podwyższanie standardów praktyki zawodowej
Rola i odpowiedzialność pielęgniarki wtedy, gdy własne funkcje przekazuje innym.
Zagadnienia dotyczące pacjenta
Ochrona życia i godności pacjenta
Zapewnienie poufności
• Równouprawnienie osób bez względu na narodowość, wyznanie, rasę, kolor skóry,
religię, status społeczno ekonomiczny, płeć czy poglądy polityczne
Bezpieczeństwo pacjenta.
Zagadnienia społeczne
Rozpoznawanie i rozwijanie potrzeb zdrowotnych i socjalnych społeczeństwa
Przewodniki etyczne w badaniach naukowych
Stosunek pielęgniarki do państwa, przestrzeganie prawa państwowego
Eutanazja
Według Ladd (1980) kodeks etyczny ma co najmniej pięć podstawowych celów:
1. Zachęcanie członków grupy zawodowej do postępowania etycznego,
uwrażliwianie członków grupy na moralne aspekty ich pracy,
umacnianie znajomości ustalonych zasad wśród członków grupy - dla jej integracji, aby podkreślić jedność grupy i chronić standardy etyczne praktyki zawodowej,
wspieranie radą w rozwiązywaniu konfliktów moralnych,
wskazywanie, czego opinia publiczna może oczekiwać od członka danej grupy zawodowej.
Etyka zawodowa (moralność zawodowa - określeń tych powszechnie używa się zamiennie) - oznacza system norm moralnych, związany z podziałem pracy i sposobem jej wykonywania.
Moralność zawodowa oznacza:
- rzeczywiste, stwierdzane empirycznie, postawy moralne, ujawniane w procesie wykonywania czynności pracowniczych przez przedstawicieli określonych zawodów;
- panujące w świadomości danej grupy zawodowej przekonania dotyczące jej powinności moralnych, zasad i norm jakie winny być przestrzegane przez jej członków;
- zwerbalizowane i ujęte w oficjalne dokumenty - kodeksy - zestawy zasad i norm moralnych dotyczące określonych grup.
Tradycje etyki zawodowej, przynajmniej w odniesieniu do niektórych zawodów, sięgają epoki starożytnej. Najwcześniej powstawały kodeksy etyki zawodowej lekarzy (tzw. przysięga Hipokratesa), wojowników, prawników.
Etyka - moralność - zawodowa, ujmując sprawę zasadniczo, nie jest czymś odmiennym, tym bardziej zaś sprzecznym w stosunku do owej moralności powszechnej, "ludzkiej". Stanowi ona przełożenie ogólnospołecznych wymogów moralnych na język konkretnych warunków, sytuacji i zadań związanych z pracą zawodową.
Swoistość etyki zawodowej polega również na tym, że w każdym jej systemie obiegowe społecznie postulaty moralne znajdują własną hierarchizację. W każdej etyce zawodowej istotne są sprawy dumy zawodowej, solidności, poczucia odpowiedzialności, solidarności grupowej.
O realności i doniosłości problematyki zawodowej świadczy też wielość komisji etycznych, mających stać na straży etyki poszczególnych zawodów, wypowiadać się w kwestiach spornych, a także stosować sankcje moralne wobec osób zachowujących się niezgodnie z wymogami moralnymi (Komisja Bioetyczna).
O konkretnej treści etyki zawodowej, o jej strukturze, układzie hierarchicznym, brzmieniu jej poszczególnych zasad decyduje wiele czynników. Należą do nich zwłaszcza:
- ewentualne tradycje danego zawodu, wartości moralne zrośnięte na trwałe z jego funkcjonowaniem, niezależnie od zmian zachodzących w strukturze społecznej czy w warunkach technicznych wykonywania zawodu;
- warunki zewnętrzne funkcjonowania danego zawodu: konkretne warunki życia i potrzeby danego społeczeństwa, a również warunki techniczne wykonywania zawodu; - charakter zadań danego zawodu i ich społeczna ranga, miejsce, jakie ten zawód zajmuje w społecznym podziale pracy;
uprawnienia danego zawodu, które są pochodnymi spełnianych funkcji. Te uprawnienia nakładają na przedstawicieli poszczególnych zawodów określone powinności moralne, ale mogą też stwarzać okazję do swoistych nadużyć;
struktura wewnętrzna danego zawodu, układ powiązań i zależności międzyludzkich.
Treść zasad etyki zawodowej jest - najogólniej mówiąc - wyznaczona przez treść roli społecznej przypisywanej osobom wykonującym określony zawód. Wyraźne artykułowanie zasad deontologicznych jest charakterystyczne jednak tylko dla niektórych zawodów, w szczególności tych, które cieszą się szczególnym prestiżem społecznym, których wykonywanie wymaga szczególnego zaufania.
Przez zawody zaufania publicznego (professions - najbliższym polskim odpowiednikiem jest termin wolny zawód) rozumie się zawody, których uprawianie związane jest z kontraktem społecznym wynikającym ze szczególnej roli spełnianej w społeczeństwie przez profesjonalistów wykonujących dany zawód.
ATRYBUTY"zawodu zaufania publicznego" :
• powierzanie uprawiającym taki zawód informacji dotyczących życia prywatnego osób korzystających z ich usług,
• uznawanie tych informacji za "tajemnicę zawodową", która nie może być ujawniana;
• objęcie osób dysponujących taką tajemnicą -
w przypadku możliwości naruszenia istotnych dóbr jednostki w razie jej ujawnienia - immunitetem zwalniającym je od odpowiedzialności karnej za nieujawnienie informacji
zawodu zaufania publicznego
• korzystanie ze świadczeń tych zawodów następuje często w razie wystąpienia realnego albo chociażby potencjalnego niebezpieczeństwa dla dóbr jednostki o szczególnym charakterze (życie, zdrowie, wolność, godność, dobre imię) w związku z czym efekt działania tych zawodów ma szczególne znaczenie dla społeczeństwa ,
• reprezentowanie osób wykonujących zawód zaufania publicznego oraz sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem tego zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony;
• występowanie sformalizowanej deontologii zawodowej.
Zawodom społecznie kwalifikowanym jako "zawody zaufania publicznego" społeczeństwo stawia wymóg posiadania bardzo wysokich kwalifikacji fachowych, stałego doskonalenia poziomu umiejętności i zasobu wiedzy fachowej, a także bardzo wysokich, wyższych niż przeciętnie wymogów etycznych, nie narzucanych z zewnątrz, natomiast tradycyjnie kształtowanych przez samo środowisko korporacji zawodowej.
W wyborze bowiem zastosowania danej metody trzeba wziąć pod uwagę również jej aspekt etyczny. Ten wybór musi być odpowiedzialny, a więc rozważny i rozsądny, sposób zaś podjętych działań, zwłaszcza tych, które są nie tylko trudne do wykonania, ale także trudne ze względu na niepewność spodziewanych efektów ich zastosowania, powinien być precyzyjnie określony.
W ostatnim półwieczu nastąpiły bardzo głębokie zmiany w dziedzinie etyki zawodowej - rozwinęła się doktryna etyczna oparta na partnerstwie. Istotą tych zmian jest przede wszystkim wzrost znaczenia chorego, który staje się pełnoprawnym podmiotem, równorzędnym, świadomie podejmującym decyzje, dotyczące własnego zdrowia. Pielęgniarka staje się doradcą, pomagającym choremu wybierać właściwe kierunki postępowania. Można powiedzieć, że postęp wiedzy medycznej nauczył pokory wobec niezbadanej w pełni natury i własnej niedoskonałości. To wszystko znalazło też wyraz w treści nowoczesnych kodeksów etyki.
Dylematy etyczne najczęściej towarzyszą trosce medycznej tam, gdzie pojawiają się problemy życia i śmierci. Problemy moralne mogą powstawać jednak również w zwykłych czynnościach opieki medycznej.
Opieka medyczna dotyczy w ścisłym sensie tych, którzy są chorzy. Jednakże nawet zdrowy człowiek powinien być pewny, że w każdej chwili, a więc w domu, w pracy czy w szkole, będzie objęty tą opieką.
W trudnych zaś okolicznościach, kiedy powstaje naturalny konflikt lub wątpliwość, co powinno się zrobić, odwołanie się do zasad etycznych może i powinno pomagać szczególnie pielęgniarkom, oraz pacjentowi w podejmowaniu trudnych wyborów odpowiednich działań.
Dotyczy to:
działań związanych z danym sposobem leczenia, w których prawo dostrzega możliwość niewłaściwego ich wykorzystania i wskutek tego zaleca stosowne ich ograniczenie. Granice etyczności tych działań niełatwo określić, wynika to zarówno z natury etyki, jak i z subiektywnych trudności w rozstrzyganiu, co w danej sytuacji należy uczynić
Głównym zadaniem tak rozumianej etyki jest: opisanie znaczenia opieki, stwierdzenie, jak należy postępować z człowiekiem, a jak nie należy. Powinno się też określić, jakie moralne zadania pojawiają się w krytycznych sytuacjach medycznych i w stosunkach międzyludzkich, gdy trzeba powziąć decyzje mające na celu uszanowanie, obronę i ochronę życia ludzkiego
Etyka ukazuje wartości i ustala kryteria, którymi należy się kierować w wyborze podejmowanych działań służących szeroko pojętej służbie życia i zdrowia człowieka.
Kryteriami takimi są:
Godność osoby ludzkiej. Ochrony zdrowia i troski o nie domaga się integralność psychofizyczne-duchowa osoby. „Życie ludzkie jest równocześnie i nierozdzielnie cielesne i duchowe.
Wartość życia ludzkiego. W wymiarach egzystencji doczesnej życie ludzkie ma wartość szczególną.
Zachowanie życia i jego nietykalność stanowią pierwsze i fundamentalne prawo, korzeń i źródło innych praw człowieka. Zasada ta domaga się ochrony życia i jego rozwoju. Jest to podstawowe zadanie każdego człowieka, ale odnosi się szczególnie do lekarzy i personelu medycznego.
Dobro chorego. W kodeksie etyki pielęgniarskiej za najwyższy nakaz etyczny i najwyższe prawo uznaje się dobro pacjenta. Największym dobrem człowieka, zarówno zdrowego, jak i chorego, jest życie. W hierarchii zawodowych wartości medycznych na drugim miejscu wymienia się zdrowie.
Problem śmierci. Pielęgniarka ma służyć życiu aż do naturalnego jego końca. Ma być sługą życia, który towarzyszy człowiekowi powierzonemu jej trosce. Nigdy nie może decydować o śmierci.
Okres terminalny w życiu pacjenta wymaga od pielęgniarki takiej samej odpowiedzialności w procesie leczenia jak każda inna chwila życia ludzkiego.
Opieka w obliczu zbliżającej się śmierci pacjenta powinna zapewniać umierającemu pomoc, pozwalającą mu zaakceptować śmierć i właściwie ją przeżywać.
Cel - dobro pacjenta - wpisany jest w naturę medycyny, w relację leczenia. To właśnie ten cel wewnętrzny medycyny (dobro medyczne, dobro przeżywane przez pacjenta, dobro pacjenta jako osoby, dobro duchowe), a nie cele zewnętrzne stanowią moralność medyczną.
Cele zewnętrzne - takie jak sława, prestiż społeczny i polityczny, pieniądze i zyski - nie mogą decydować o relacji z pacjentem i realizacji tego, co pierwszorzędne.
Pielęgniarka wyposażona w odpowiednie dyspozycje moralne nie może przyjąć roli stratega realizującego politykę eugenicznej selekcji, współudziału aborcji czy eutanazji. Nie może zdradzić etosu swej profesji dla celów politycznych czy ekonomicznych.
Cnoty jakie powinna posiadać pielęgniarka:
1) wierność i stałość w zaufaniu oraz w dotrzymywaniu obietnic
2) trzymanie w ryzach swoich korzyści
3) intelektualna uczciwość
4) współczucie i troska
5) odwaga
6) sprawiedliwość
7) roztropność
Posiadane cnoty etyczne pomagają w pracy zawodowej. Uzasadniają to następująco:
pomagają nawiązać kontakt
uzyskać zaufanie chorego i zespołu terapeutycznego;
pozwalają zrozumieć chorego i lepiej współpracować z innymi;
pomagają podejmować właściwe decyzje;
wyznaczają etyczny sposób postępowania z chorymi;
pozwalają jak najlepiej wykonywać zawód;
Należy podkreślić, że reguły te nabierają szczególnego znaczenia w pracy pielęgniarki czy lekarza, a więc w tych zawodach, w których naczelną dewizą jest służba życiu
i zdrowiu ludzkiemu. Ten szczególny rodzaj służby, a więc towarzyszenie człowiekowi
w ciągu jego życia zarówno w zdrowiu, jak
i chorobie wymaga nie tylko wysokich kwalifikacji zawodowych, lecz także właściwych postaw i zachowań moralnych.
Stąd wypływa konieczność respektowania dyrektyw etycznych w wypełnianiu
codziennych obowiązków zawodowych. Ich przestrzeganie bowiem pozwala na ochronę podstawowych wartości i praw należnych pacjentom oraz wprowadza ład moralny w relacjach interpersonalnych.
Pierwowzór wspomnianych zasad stworzył w XVII św. Wincenty á Paulo, który wraz ze św. Ludwiką de Marillac (Le Gras) założył we Francji Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Służebnic Ubogich Chorych (szarytki) i zawarł je w regułach tego zgromadzenia. Zwracał on uwagę na takie reguły, jak:
sprawiedliwość,
odpowiedzialność,
punktualność,
roztropność
szacunek,
posłuszeństwo
lojalność wobec lekarzy.
Poglądy te rozwinęła Florencja Nightingale (1820- 1910) — twórczyni nowoczesnego pielęgniarstwa, a znalazły swój wyraz w przysiędze pielęgniarskiej. Jej postulaty stanowią istotne zobowiązania moralne pielęgniarek i mimo upływu lat nie uległy dewaluacji.
Postulaty moralne to:
zasada nieszkodzenia,
zachowania tajemnicy zawodowej,
prawdomówności,
punktualności
podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
Współcześnie, zasady etyczne są nie tylko istotnymi imperatywami postępowania w pracy pielęgniarek, lecz także stanowią kryteria oceny ich zachowań zawodowych.
Zadania, które powinny być podjęte przez kierowniczą kadrę pielęgniarską:
włączenie zagadnień etycznych do tematyki szkoleń wewnątrzzakładowych;
czuwanie kadry kierowniczej nad rozwojem moralnym pielęgniarek.
DEHUMANIZACJA W MEDYCYNIE
Rozwój nauk medycznych i technizacja służby zdrowia poza niewątpliwymi korzyściami niosą ze sobą również pewne zagrożenia, a wśród nich uprzedmiotowienie pacjenta, który stał się obiektem różnego rodzaju procedur diagnostycznych, terapeutycznych, pielęgnacyjnych i rehabilitacyjnych.
Nowe technologie w medycynie wymagają wysokiej klasy specjalistów, także w pielęgniarstwie, którzy mogliby im sprostać. Stąd też między innymi więcej uwagi przywiązuje się w procesie kształcenia i doskonalenia zawodowego do strony instrumentalnej niż moralnej kadr medycznych.
Dehumanizacja w medycynie oznacza zniszczenie rdzenia samego procesu leczenia - stwierdził prof. Alfredo Anzani z Włoch
Technologia często redukuje połączenie między ciałem a myśleniem o dobru całego człowieka. W takim paradygmacie lekarz staje się tylko wykonawcą usług, który ma na celu zadowolenie klienta. - Kiedy pacjent się zgłasza, medycyna musi coś zrobić z ciałem - relacjonował prof. Anzani. Dochodzi do paradoksów. Nie jest to dla lekarza komfortowa sytuacja, jeśli po zbadaniu mówi: "Nie mam tu nic do zrobienia". - Stąd technologie pędzą do przodu - ironizował. Zdaniem Anzaniego, trzeba przywrócić pacjentom ich człowieczeństwo. - Medycyna musi stać się sztuką uświęconą, dlatego że uświęcony jest człowiek, stworzony na obraz Boga - podkreślił uczony .
Gwałtowny postęp w medycynie, obok niewątpliwych korzyści w zwalczaniu chorób, paradoksalnie wyzwolił też zjawiska
negatywne. Wśród nich - symptomy dehumanizacji medycyny.
Niestety dzieje się tak, że wspaniałości medycznej techniki, paradoksalnie
przyczyniają się do dehumanizacji medycyny.
W takiej sytuacji szalenie łatwo sprowadzić pacjenta do roli kolejnej pozycji statystycznej, czy też bezosobowego obiektu procesu diagnostyczno-terapeutycznego. Człowiek ciężko chory otoczony najnowszą aparaturą medyczną jest monitorowany w sensie biologicznym i w tym zakresie może czuć
się względnie bezpieczny.
Obok tej aparatury nie może jednak zabraknąć żywego człowieka (lekarza, pielęgniarki), bo wtedy bardzo zagrożone byłoby poczucie bezpieczeństwa w sensie psychologicznym.
Pielęgniarka jest takim partnerem zespołu terapeutycznego, który przypomina i dba o podmiotowy charakter chorego człowieka.
Dylematy etyczne
Rozróżnia się dwie kategorie problemów etycznych :
przemoc etyczna, charakteryzująca się naruszaniem zasad moralnych. Np. pielęgniarka, która swoim zachowaniem daje dowód braku kompetencji i zaniedbuje obowiązki wobec pacjenta nie udzielając mu dostatecznej opieki, popełnia wykroczenie.
dylemat etyczny powstający wobec konieczności dokonania wyboru najwłaściwszej metody, gdy jest możliwość znalezienia różnych motywów i kierunków pielęgniarskiego działania, np. pielęgniarka znajduje się w sytuacji, gdy pacjent odmawia wykonania pewnych zabiegów pielęgnacyjnych. Kodeks stara się podać jasne wskazówki dla zapobieżenia stosowania przemocy etycznej. Kodeks nie nadaje się do stosowania we wszystkich dylematach etycznych. W zawodzie pielęgniarki/położnej ważną rolę odgrywa osobista sumienność. Rozwiązanie problemów etycznych zależy często od konkretnych okoliczności. Należy podkreślić, że nie ma rozwiązania doskonałego, które należałoby przyjąć w określonej sytuacji.
Czym jest dylemat etyczny? to:
o problem tak trudny, że nie można go rozwiązać w sposób zadawalający,
o sytuacja, w której zachodzi konieczność wyboru pomiędzy dwoma
niezadowalającymi wyborami (np. ograniczona ilość leków; powiedzieć, czy nie
powiedzieć ciężko choremu człowiekowi lub jego rodzinie o bardzo złym
rokowaniu?). Dylemat etyczny to sytuacja sprzecznych moralnych żądań, wymagających ustosunkowania się do nich i wyboru. Podejmując działania zgodnie z jedną zasadą naruszamy drugą. Powstawanie dylematów etycznych wiąże się
z trudnością jednoczesnego ustalenia hierarchii trzech podstawowych powinności moralnych pracowników służby zdrowia czyli:
czynienia tego, co najlepsze dla danego pacjenta;
uwzględniania potrzeb pozostałych pacjentów;
poszanowania autonomii - które mogą wchodzić w konflikt. (Wrońska, 2004)
Istnieją też inne problemy w pracy zawodowej pielęgniarki/położnej:
Problemy natury poznawczej dotyczą braku wiedzy, nieumiejętności nawiązania kontaktu z pacjentem/rodziną (nie wiem jak to wykonać, jak to zrobić). - mogą być rozwiązywane poprzez odwołanie się do rady koleżanek, bądź poprzez wzbogacanie wiedzy w drodze samokształcenia lub zorganizowanego procesu doskonalenia.
Problemy natury praktycznej mogą wynikać z lenistwa, zbyt dużej pewności siebie, niedbalstwa, rutyny, braku umiejętności technicznych lub sytuacji utrudniających postępowanie zgodnie z zasadami etycznymi pielęgniarek,
Problemy natury etycznej Podważanie autorytetu - co powoduje brak zaufania pacjenta do danej osoby (np. pielęgniarka pielęgniarce), błędy jatrogenne, niedochowanie tajemnicy zawodowej, nieposzanowanie godności osobistej pacjenta - subiektywizm, etykietowanie; brak poczucia odpowiedzialności pielęgniarek i lekarzy; brak rzetelności w wypełnianiu obowiązków przez pielęgniarki bądź lekceważenie zleceń. Przykłady:
Pielęgniarka środowiskowa, podawała chorym sól fizjologiczną w iniekcjach domięśniowych, a zaoszczędzone w ten sposób leki zatrzymywała dla siebie. (H.P.).
Pielęgniarka rok przed emeryturą lekceważy zlecenia lekarza, sama zmniejsza dawki leków lub ich nie podaje w czasie swojego dyżuru, twierdząc, że chory ma zlecone zbyt duże dawki leków, które mu szkodzą (B.J.).
Lekarz przychodząc na konsultacje do pacjenta nie bada go, nawet nie wchodzi na salę w której leży pacjent. Zlecenia opiera na danych z historii choroby (odpowiedzialność zawodowa - wystąpienie konferencyjne)
Problemy natury praktycznej mogą być spowodowane:
warunkami organizacyjno-materialnymi ich pracy (zagęszczenie sal chorych, dostawki na korytarzach, brak sprzętu jednorazowego użycia.),
wynikiem uwarunkowań społecznych - niezdrowa atmosfera pracy na oddziale i stosunków międzyludzkich wśród pielęgniarek,
rażącym uchybieniem natury moralnej, bywają niekiedy procesy adaptacyjne, w toku których młode pielęgniarki / położne nie są wdrażane do pracy w duchu kodeksu etycznego.
Do sytuacji utrudniających postępowanie etyczne zalicza się: ograniczenia prawne, niedobory kadrowe, wielość zadań, brak odpowiedzialności, rytuał szpitalny, wypalenie zawodowe, zła organizacja pracy, niewłaściwa / zła dokumentacja, lub nie korzystanie z dokumentacji, brak selekcji kadry, brak samooceny, brak szkoleń.
Dylematy etyczne mogą powstawać na podłożu określonych sytuacji, właściwych dla:
- specjalności pielęgniarskich - pielęgniarstwo kliniczne, społeczne, pediatryczne, psychiatryczne, operacyjne, intensywnej terapii, geriatryczne itp.,
- zajmowanego stanowiska w strukturze organizacyjnej pielęgniarstwa - pielęgniarki odcinkowej, oddziałowej, przełożonej, naczelnej,
- atmosfery panującej na w określonej jednostce organizacyjnej służby zdrowia.
Do najtrudniejszych dylematów etycznych według Rybki (2004) należą:
prośba ze strony chorego lub jego rodziny o przyspieszenie śmierci (eutanazja),
prośba rodziny o odłączenie respiratora i aparatów wspomagających,
czy też zapada decyzja o niepodejmowaniu reanimacji.
Zdolność do podejmowania decyzji etycznych stanowi istotę jakości praktyki profesjonalnej pielęgniarki. Decyzja jest rodzajem czynności intelektualnej, jaką człowiek podejmuje dla wyboru właściwego w danej sytuacji, celu działania i sposobów jego realizacji. Decyzje zawodowe opierają się na wiedzy i doświadczeniu zawodowym. Umiejętność podejmowania decyzji ma szczególne znaczenie w sytuacjach trudnych, z którymi pielęgniarka bardzo często spotyka się w swojej praktyce zawodowej. Do najważniejszych elementów podejmowania decyzji etycznych należą:
osobiste wartości i wierzenia ze znajomością koncepcji etycznych w praktyce pielęgniarskiej,
standardy zachowań etycznych
Natomiast do czynników warunkujących procesy decyzyjne pielęgniarek zalicza się:
Czynniki merytoryczne związane ze stanem zdrowotnym podopiecznych - sytuacje i potrzeby człowieka jako jednostki, w związku z zachowaniem zdrowia i życia.
Czynniki osobowe związane z orientacją moralną.
poziom wiedzy i umiejętności
wartości i orientacje moralne, które kierują życiem osobistym i zawodowym pielęgniarek;
Podejmowanie decyzji etycznych zależne jest od poziomu etycznej wrażliwości oraz umiejętności moralnego rozumowania. Stopień rozwoju w/w czynników zależy od odpowiedniej wiedzy i doświadczenia.
Natomiast wrażliwość etyczna jest to zdolność do rozpoznawania etycznego wymiaru każdej sytuacji, czyli jej wpływu na dobro jednostki. Polega ona:
umiejętności interpretowania słów i zachowań osoby,
rozpoznawania jej życzeń i potrzeb
właściwego odpowiadania na nie
Wrażliwość etyczną kształtują: czynniki kulturowe, religijne, edukacyjne oraz doświadczenie życiowe.
Pierwszym krokiem w procesie podejmowania decyzji etycznych jest rozpatrzenie wartości zarówno z punktu widzenia pielęgniarek, jak i pacjentów. Każda pielęgniarka ma własną hierarchię wartości ukształtowaną przez wykształcenie, kulturę, religię i doświadczenia życiowe. Pacjenci również mają własne systemy wartości, które mogą różnić się od wartości pielęgniarki.
Znajomość kodeksów i standardów etycznych w praktyce zawodowej pielęgniarek/położnych, poznawanie koncepcji etycznych oraz kształtowanie wartości pomagają pielęgniarce rozwinąć wrażliwość etyczną i sposób rozumowania zgodny z normami moralnymi oraz łączyć te zdolności z umiejętnościami rozwiązywania problemów.
Aktualnie podejmowane są różne działania zmierzające do zapewnienia pielęgniarkom pomocy w rozwiązywaniu trudnych dylematów moralnych. Opracowywane są modele pomocne w podejmowaniu decyzji moralnych. Dylematy moralne cechują się wielką złożonością, a w związku z zachodzącymi przemianami
w opiece nad zdrowiem powstają nowe, które wymagają różnego podejścia do ich rozwiązywania. Niemożliwe jest opracowanie jednego modelu, który mógłby być przydatny w sytuacji problemowej.
FILOZOFIA W PIELĘGNIARSTWIE
Filozofia to słowo pochodzenia greckiego, oznaczające umiłowanie mądrości. Stanowi ona bardzo szeroką dziedzinę najogólniejszych rozważań dotyczących natury/istoty oraz struktury rzeczywistości (ontologia), a także źródeł i możliwości ludzkiego poznania (epistemologia). Rozważania filozoficzne skupiają się również wokół wartości, sensu życia oraz sposobów jego godnego przeżywania (etyka).
W toku filozoficznych rozważań pielęgniarskich należy odpowiedzieć na kilka pytań, aby właściwie ukierunkować rozwój pielęgniarstwa:
Jakiej filozofii potrzebuje pielęgniarstwo?
Jak powinna być natura pielęgniarstwa?
W jaki sposób ustalić wspólną podstawę dla wielkiej różnorodności praktyki pielęgniarskiej?
Jaka filozofia może najlepiej służyć celom praktyki pielęgniarskiej, edukacji pielęgniarek, administracji i pielęgniarskim badaniom naukowym?
Pewna i trafna filozofia pielęgniarstwa wymaga odpowiedzi na wiele trudnych pytań, np.:
Co stanowi podstawowe składowe tej filozofii?;
Co stanowi podstawy relacji zachodzących pomiędzy różnymi koncepcjami filozoficznymi pielęgniarstwa a filozofią pielęgniarstwa?;
Jakie kryteria można zastosować, aby ocenić adekwatność filozofii pielęgniarstwa?
Filozofia taka musi mieć charakter dynamiczny, a nie statyczny, gdyż w pielęgniarstwie będą się pojawiać coraz to nowe i trudne problemy. Winna koncentrować się wokół tego wszystkiego, co ludzi łączy i wzbogaca. Powinna dawać odpowiedzi na pytania, co w pielęgniarstwie jest dobre i uwzględniać zarówno dobro indywidualne, jak i społeczne
Filozofia pielęgniarska powinna tworzyć szerokie ramy pielęgniarstwa i ukierunkowywać rozwój pielęgniarstwa jako dyscypliny naukowej wyraźnie specyficznej i wyraźnie różnej od innych dyscyplin podejmujących także wyjaśnianie złożonej problematyki związanej ze zdrowiem człowieka.
Rozwój pielęgniarstwa winien prowadzić do kształtowania :ego, co ludzi łączy, inspirować do wzajemnego dzielenia się oraz do ciągłego wzbogacania siebie.