Dr Mariusz Czepczyński

Katedra Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Gdańskiego

Kulturoznawstwo
wykład, 30 godzin, I GP

Program wykładów

• Definicje kultury

• Główne pojęcia studiów kulturowych

• Podziały i trendy intelektualne w studiach kulturowych

• Metodologie badań kultury

• Ideologia w kulturze, władza i kultura, polityka kulturowa

• Kultura i znaczenie

• Biologia, ewolucja i kultura

• Zmieniające się konteksty studiów kulturowych

• Kody i wzorce kulturowe / cywilizacje

• Podmiotowość i tożsamość

• Etniczność i naród

• Płeć i podmiotowość

• Postmodernizm

• Media i rynek w kształtowaniu kultury

• Dziedzictwo kulturowe

• Przestrzeń kulturowa i miasto

• Zróżnicowanie i przemiany kulturowe współczesnego świata

Wykład kończy się zaliczeniem na ocenę w formie testu

Zalecana literatura

Baker, Ch., 2005. Studia kulturowe. Teoria i praktyka. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

During, S. (red.) 2001. The Cultural Studies Reader. Routledge, London - New York

Harrison, L. E., Huntington, S. P. (red.), 2003. Kultura ma znaczenie. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań

Inglis, F., 2007. Kultura. Sic!, Warszawa

Jencks, Ch., 1999. Kultura. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań

Nauki o kulturze

• Kulturoznawstwo (culture studies / cultural studies) czyli nauka o kulturze. Dyscyplina nauk społecznych zajmująca się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach; organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i różnorodność.

• Antropologia - nauka o człowieku jako jednostce i jako społeczności

• Społeczna lub kulturowa - bada organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur (w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury)

• Fizyczna lub biologiczna - bada zmienność cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni

• Językowa - badający istotę, budowę i rozwój systemów komunikacji

• Archeologia - odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie materialnych pozostałości działań ludzkich

• Etnografia - ludoznawstwo - nauka o narodach, ludach i grupach etnicznych

• Etnologia - tradycyjnie Völkerkunde (badania ludów pierwotnych); klasyfikuje ludy na podstawie cech środowiskowych i kulturowych oraz opisuje poszczególne kultury.

• Socjologia kultury. Jedna z podstawowych dziedzin socjologii, badająca głównie kulturą symboliczną. Do obszarów badań należą: wartości, symbolika, semiotyka, kultura elitarna (wysoka) i masowa (popularna), konsumpcjonizm, przekaz treści kulturowych.

Początki kariery pojęcia `kultura'

Kultura (z łac.) colere `uprawa, pielęgnować'. Pierwotnie z wiązany się z uprawą roli bądź hodowlą zwierząt - przekształcanie naturalnego stanu w stan użyteczny człowiekowi. Także dziś: marikultura, kultura rolna, kultura bakterii, monokultura.

Cyceron (106-43 p.n.e.) w Disputationes Tusculanae użył cultura animi (uprawa umysłu) w celu określenia pierwszej w literaturze koncepcji filozofii: "Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu."

Samuel Pufendorf (1688) w De iure naturae et gentium, gdzie cultura i cultura animi oznaczały wynalazków wprowadzonych przez człowieka (instytucje społeczne, ubranie, język, moralność kierowaną przez rozum i obyczaje).

Tradycje / korzenie badań kultury:

• John Locke (1690): teoria umysłu jako tabula rasa; dogmatyczne poparcie roli zmysłów;

• Giambattista Vica (1744): `właściwym przedmiotem badań ludzkości jest sam człowiek'; badanie świata symbolicznego, tego, co `osadziło się w ludzkości dzięki historii';

• Anne Robert Jacques Turgot (1750)

• Jeremy Bentham (1789): `ludzie pragną w życiu przyjemności, które są dla nich ważniejsze niż dobro świata'; kultura funkcjonalnej użyteczności;

• Samuel Taylor Coleridge (1837): zmierzanie do duchowej doskonałości; warunki społeczne jako podwalina ciągłości (kultury); indywidualny cel i zbiorowa manifestacja; sfera wewnętrzna i postęp;

• Thomas Carlyle (1829): dualizm kultury ludzkiej i postępu cywilizacyjnego; przewodnia rola elity

• Matthew Arnold (1869): kultura tylko wyższa; szczyty osiągnięć; celem jest doskonałość; polityczna elitarność; kultura vs. bezwartościowa anarchia

Co to jest kultura?

`Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura' Johann Gottfried von Herder (1784-91)

`Istotą wszelkiej definicji kultury jest to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju' Ralph Linton (1955).

Typy definicji kultury wg Kroebera i Kluckhohna

• Opisowo-wyliczający (nominalistyczny): podejście etnograficzne

• Historyczny: tradycja jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego.

• Normatywny: podporządkowanie się zachowań ludzkich normom i wartościom.

• Psychologiczny: psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury

• Strukturalny: struktury konkretnej kultury; jej elementy oraz ich wewnętrzne powiązania.

• Genetyczny: geneza kultury, wyjaśnianie jej pochodzenie.

Kategorie kultury wg Ch. Jenksa

• Uprawa umysłu i sposób myślenia. W nawiązaniu do koncepcji Cycerona, w podobnym przenośnym użyciu pojawiły się zapowiedzi późniejszych znaczeń tego terminu, pojmowanego jako uduchowiona aktywność wewnętrzna, bądź jako zespół wytworów i norm. Kultura stała się zrozumiała jako ogólny stan umysłu. Łączy się nierozerwalnie z ideą doskonałości, celem i aspiracjami indywidualnych osiągnięć człowieka lub emancypacją. W tej koncepcji kultury mieszczą się religia, metafizyka i światopogląd.

• Sposób życia. Kultura w ujęciu społecznym traktowana jest jako całościowy sposób życia ludzi. Ten pluralistyczny i potencjalnie demokratyczny sens pojęcia jest w takiej mierze przedmiotem zainteresowań socjologów i antropologów oraz, w nieco już węższym sensie, badaczy culture studies. W zakres kultury rozumianej jako sposób bycia wchodzą przede wszystkim elementy organizacji społeczeństw, a więc prawo, władza, obyczaje, tradycja i moralność.

• Dzieło i dorobek. Kultura jako kategoria opisowa i konkretna rozumiana może być jako kolektywny zespół umiejętności i dzieło intelektualne oraz dorobek materialny każdego społeczeństwa. Częstokroć pojęcie kultury jest utożsamiane z pojęciem instytucji, urządzeń i obiektów, służących do jej upowszechniania - infrastruktura kultury. Do tej kategorii można zaliczyć zarówno tak zwane opanowanie przyrody, a więc zdobycze techniki i gospodarki, a także twórczą ekspresję, z literaturą i sztuką, jak i działalność intelektualną, w tym poznanie i naukę.

• Cywilizacja. Słowo cywilizacja, wywodzące się z łacińskiego civis, jest terminem oznaczającym przynależność do zbiorowości o określonych właściwościach, które, odróżniały starożytnych od niższego stanu bytowania. Dominująca europejska konwencja językowa zrównuje szerokie pojęcie kultury i cywilizacji; są one traktowane jako synonimy. Obu ich można używać zamiennie w opozycji do tego, co pospolite, ciemne lub upadłe. W niemieckiej tradycji kultura określa szczytowe osiągnięcie człowieka. Jakościowe przekształcenia całokształtu dorobku ludzkości. Kultura zawiera wszystko to, co jest wybitne w twórczym dorobku ludzkim (sztuka, literatura, muzyka i jednostkowa osobista doskonałość).

• J. G. Herder: kultura historyczną formacją narodów, wydobywających się ze stanu barbarzyńskiego;

• I. Kant: kultura jako stan, który ludzkość ma osiągnąć w wyniku podejmowanej przez społeczeństwo działalności nieutylitarnej

• J. W. von Goethe i W. von Humboldt kładli nacisk na swoistość i autentyczność przeżywania i tworzenia kultury w narodach i jednostkach.

• Punkt wyjścia dla rozwoju teorii osobowości, jak i teorii kultury narodowej, ukształtowanej historycznie i według swoistego powołania danego narodu (J. G. Fichte i inni romantycy).

Wielu badaczy, w tym Jenks (1993), używa terminu kultura jako holistyczne ujęcie sposobów życia, wierzeń, rytuałów i obyczajów określonej zbiorowości, o wspólnym dorobku czy dziedzictwie. W najszerszym znaczeniu za kulturę można uważać sumę każdego z powyższych podejść, czyli zarówno kształcenie i wzrastanie, sposób bycia, dorobek cywilizacyjny. Dorobek ten, utrwalony, gromadzony i dziedziczony, obejmuje zarówno dziedzictwo duchowe, w tym stan wiedzy, formy współżycia społecznego i poziom rozwoju cywilizacyjnego, jak i materialne dziedzictwo pokoleń, z którymi dana grupa się utożsamia.

Różne kultury różnych dziedzin

• Archeologia: `zbiór rzeczy materialnych znalezionych na miejscu wykopalisk, wykonanych z kamienia, metalu, kości bądź drewna',

• Etnografia: przedmioty materialne oraz `zachowania ludzkie, takie jak pieśni, przysłowia, baśnie, mity, legendy, mody, obyczaje, zwyczaje czy obrzędy, występujące w danym regionie'

• Antropologia: `sfera przedmiotów materialnych, zachowań ludzkich, a także instytucje, działalność gospodarcza, zabawa, język i religia',

• Psychologia: `zbiór reguł i motywów postępowania, form ekspresji, nakazów i zakazów, ocen i sądów'.

• Socjologia: `wydzielony obszar życia i działalności grup ludzkich'.

• Ekonomia: działy gospodarki związane z produkcją kulturowa, przynoszące określone korzyści: przemysł kulturowy / kreatywny

• Kulturoznawstwo: `respektowane przez daną zbiorowość przekonania normatywne i przekonania dyrektywalne, które w trybie subiektywno-racjonalnym regulują praktykę społeczną'. (za: Jerzy Kmita, 1985, Kultura i poznanie, PWN, Warszawa).

Rozdział I 
 
 
 

    Zagadnienia ogólnoteoretyczne     
 
 

1.1.    Wyjaśnienie pojęć ogólnoteoretycznych 

1.1.1.  Kultura 

          Na wstępie chciałbym wyjaśnić pojęcie kultura. W języku polskim słowo  kultura często jest źle interpretowane. Nadaje się temu słowu znaczenia wysokiego stanu doskonałości. Ktoś, kto ma kulturę, znaczy, że jest dobrze wychowany, zna wszelkie tajniki bon tonu. W biologii kultura oznacza uprawę. Kulturą może też być pewna grupa mikroorganizmów, które posiadają życie. Posłużę się cytatem Mahatmy Gandhiego, który kulturę opisał w krótki, ale jakże wymowny sposób: 

"Kultury nie ma, jeśli próbuje być ekskluzywna."¹ 

            Słowo kultura pochodzi z łaciny. Znaczyło dokładnie "uprawa roli" i znane było od czasów starożytnych. Dopiero Cyceron (106-43 p.n.e.- rzymski  mówca, filozof, pisarz, mąż stanu, teoretyk wymowy)² użył tego słowa w połączeniu z rzeczownikiem "animi" - "dusza". "Cultura animi" oznaczała wewnętrzną aktywność człowieka, jego ducha. Pojęcie to funkcjonowało w luźnej formie do około XVIII wieku, kiedy to Johann Gottfried von Herder  oświadczył, że każdy lud, każdy człowiek posiada kulturę, a nie tylko niektórzy, jak sądzono wcześniej. Jednak znaczenie słowa kultura, takim jak znamy je dziś, nie zostało przyswojone w epoce Cycerona. Epoka średniowiecza w swoich założeniach niewiele uwagi poświęcała sprawom kultury. W  1430 roku jeden z pierwszych słowników angielskich (Oxford English Dictionary) nadal określał kulturę jako "kultywację", "uprawę". Dopiero w roku 1830  Oxford English Dictionary użył pojęcia kultura w podobnym znaczeniu, które ma to słowo dziś.

            E.B.Taylor w 1871 roku dokonał pierwszej próby naukowej definicji kultury, która brzmiała:

          "Kultura, czyli cywilizacja, w szerokim znaczeniu etnograficznym jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, zwyczaje i wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczności."³ Jednak takie rozumienie na długo jeszcze nie było przyswojone przez ludzi. W 1932 roku do spopularyzowania obecnego pojęcia kultury przyczynił się angielski uczony, Matthew Arnold. Opisał on w swojej książce "Kultura i anarchia"⁴ wypowiedź polityka Wrighta, który na spotkaniu publicznym powiedział swoim znajomym, przyjaciołom oraz badaczom kultury: "Ludzie, którzy mówią o tak zwanej kulturze, poprzez co rozumieją  pobieżne przemykanie przez dwa umarłe języki; grekę i łacinę". Dodał jeszcze, jak bardzo kultura jest nieprzydatna, i stwierdził, że polityk, mający kulturę, jest złym politykiem. M. Arnold w pierwszym rozdziale "Słodkość i światło" ostro skrytykował Wrighta, pisząc, że słowa te pochodzą z czystej próżności oraz ignorancji tego człowieka.⁵ "Próżność i światło" to powiedzenie wymyślone przez A.Arnolda. Czerpie on z Monteskiusza oraz biskupa Wilsona. Stwierdza, że głównymi motywami kultury powinno być dążenie do moralnej prawidłowości oraz  do intelektualnej siły i prawdy. Ktoś, kto pracuje w tym kierunku, spełnia wolę Boga."⁶

       Obecnie istnieje ponad sto różniących się między sobą definicji kultury. Uczeni postanowili zrobić klasyfikacje tych definicji ze względu na typologię.⁷ A.L. Kroeber oraz C.Kluckholm w XX wieku  podzielili definicje kultury następująco:

1) definicje opisowo-wyliczające

2) definicje historyczne

3) definicje normatywne

4) definicje psychologiczne

5) definicje strukturalistyczne

6) definicje genetyczne.

        Już dziś wiadomo, że trudno jest jakąkolwiek definicję określić jako przynależącą tylko do jednego działu.

        "Słownik etnologiczny" kulturę określa jako "ogół wytworów człowieka społecznego, ustrukturowanych w odrębny aspekt życia społecznego zarówno gatunku ludzkiego jako całości, jak i poszczególnych społeczeństw, grup etnicznych i lokalnych, warstw i klas społecznych w ich historycznie rozmaitych i zmieniających zależnościach od środowiska".⁸

         W kształtowaniu się definicji kultury w Polsce należy także wymienić polskiego uczonego, Stefana Czarnowskiego, który kulturę określał jako "całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie."⁹

           Najnowsza definicja kultury (ogólnoteoretyczna) pochodzi  ze statusu organizacji UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ) i brzmi: "Grupa odrębnych duchowych, materialnych, intelektualnych i emocjonalnych cech danej grupy społecznej, uzewnętrznianych poprzez sztukę, literaturę, styl  życia, styl  życia w grupie, tradycje i wierzenia".¹⁰

          
 
 
 
 

1. Kategorie kultury

 

    Kultura dzieli się na trzy części, które nawzajem się dopełniają. Czasami trudno mówić o jakichś sztywnych granicach między tymi działami. A. Kłoskowska kulturę dzieli na: kulturę bytu, kulturę społeczną i kulturę symboliczną. ¹¹ 

1. Kultura bytu - nazywana jest częściej kulturą materialną. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne związane z produkcją, dystrybucją i usługami, które służą zaspokajaniu naturalnych i bytowych potrzeb człowieka.

 

1. Kultura społeczna - charakteryzuje się tym, że podmiotem  oraz przedmiotem kulturalnie określonych działań są sami ludzie. Regulujący wpływ kultury odnosi się do stosunków, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach. W  jej skład wchodzi komunikowanie służące organizacji ludzkich stosunków. Porządek społeczny wyraża się również w "twardych faktach" podziału władzy, dostępu do dóbr, funkcji oraz pozycji społecznych.

 

1. Kultura symboliczna - to sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych, które nie są związane z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej oraz jako członka społeczeństwa. Czynności autoteliczne są działaniami, których wykonywanie jest źródłem zadowolenia dla jednostki. Czynności te ktoś lubi wykonywać ze względu na nie same, a nie z uwagi na uzyskiwane rezultaty czy związane z nimi korzyści. Do sfery związanej z kulturą symboliczną należą te zjawiska kultury, które są powiązane ze sztuką, nauką, zabawą, religią, spełniają funkcje estetyczne, poznawcze, ludyczne. ¹²

 
 
 
 

1.1.2. Kultura ludowa 

              Kultura ludowa to "niezawodowa twórczość oraz bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. Kultura ludowa jest spontaniczna i wolna od alienacji. Jest dostępna wszystkim członkom społeczności bez ograniczeń. Twórca i odbiorca są przeniknięci tą samą, wspólną tradycją kulturową, dlatego też treści w niej zawarte są dla członków danej społeczności zgodne z ich filozofią i hierarchią wartości.¹³ Termin ten został wprowadzony w Europie w XIX wieku dla określenia kultury warstw "niższych".¹⁴

                Józef Burszta dodaje, że "kulturę ludową pojmowano przeważnie jako w całej swej złożoności i w swym bogactwie ukształtowaną, przez całe wieki raczej niezmienną, samoistną i zamkniętą, jako więc oryginalny wytwór ludu i jako jego własną tradycję."¹⁵

            Powstanie kultury ludowej związane jest z ukształtowaniem się stanowego ustroju feudalnego. Jej nosicielami był najniższy stan, lud, chłopstwo, a jego sytuacja, warunki bytowe wpływały na kształtowanie się tej kultury. O jej charakterze zdecydowały trzy podstawowe źródła: własne, oryginalne, a także ogólnoetniczne, przejęte z kultury warstw wyższych, oraz interetniczne wpływy. Dwa ostatnie źródła, jako wpływy obce, były adaptowane zgodnie z wewnętrzną gramatyką tej kultury, decydującą o jej specyfice. Wraz ze zmianami ustroju i warunków bytowych nosicieli zmieniła się cała kultura.¹⁶

                   W Japonii pojęcie to jest doskonale znane większości społeczeństwa. Co ciekawe, obchodzony jest "Dzień Kultury", który jest świętem państwowym, wolnym od pracy (dodam, że takich dni w japońskim kalendarzu jest niewiele). Wtedy też Cesarz wręcza ordery ludziom zasłużonym w dziedzinie kultury. Uroczystości mają podniosły charakter i odbywają się w pałacu cesarza. 

---