POLITYKA REGIONALNA

28-02-2003

Region jako część państwa będziemy rozpatrywać w różnych ujęciach:

1. Regiony geograficzno-fizyczne - rozpatrujemy je w kategorii geograficzno-fizycznej, wyróżniamy tu położenie geograficzne i mówimy np. o regionach górskich, nizinnych, nadmorskich itp.

2. Regiony historyczno-kulturowe - jako obszar posiadający wspólna kulturę, język, przeszłość np. Wielkopolska, Małopolska, Śląsk.

3. Regiony geograficzno-ekonomiczne - cechy gospodarki na danym obszarze np. przemysłowy, rolniczo-leśne, przemysłowo-rolnicze.

4. Regiony metropolitarne - obszar objęty przez duże aglomeracje miejskie, charakteryzuje je duża dynamika rozwoju. W Polsce w projekcie planu zagospodarowania przestrzennego przyjęto zasadę promowania dużych miast jako lokomotyw rozwoju regionu. Są jednak przykłady gdzie w krajach zachodnich duże miasta rozwijały się kosztem regionu-zaplecza, wysysały to, co najlepsze z terenu między innymi siłę roboczą, nie przyczyniając się do jego rozwoju. Miasta uważane były za motory regionalizacji, obecna sytuacja nie jest tu jednoznaczna, w nowej rzeczywistości w globalizacji gospodarczej, gdy postępuje naprzód komunikowanie, gdy wprowadzane są nowe techniki łączności, sytuacja idzie w tym kierunku, że miasta zaczynają utrzymywać większe więzi z podobnymi miastami w różnych częściach świata aniżeli ze swoim zapleczem wokół aglomeracji miejskiej.

5. Regiony administracyjne - wyodrębniamy tu regiony mające różny status prawny np.:

• Regiony rządowe, - gdy organem władzy w regionie jest przedstawiciel rządu w terenie

• Regiony rządowo - samorządowe, - gdy w regionie istnieje pochodząca z wyborów rada regionalna, czyli organ stanowiący, natomiast władza wykonawcza należy do przedstawiciela państwa w terenie. On wtedy jest podwójnie podporządkowany: odgórnie rządowi, oddolnie samorządowi.

• Regiony samorządowo - rządowe - gospodarzem na obszarze jest samorząd, ale równocześnie obok władz samorządowych istnieje przedstawiciel rządu w regionie, np. obecne województwa.

• Regiony posiadające kompetencje legislacyjne - zalążek powstania państwa złożonego /np. federalnego/; to rozwiązanie było dla 2 państw regionalnych we wspólnotach europejskich: dla Włoch i Hiszpanii.

Region może stanowić jednostkę podziału administracyjnego, ale nie koniecznie. Mogą być wyodrębniane wyłącznie do pełnienia określonych funkcji, najczęściej funkcji planistycznych. Wówczas mamy do czynienia z tzw. regionami funkcjonalnymi - to regiony wyodrębniane np. tylko dla potrzeb planowania regionalnego /np. portugalia/. W regionach funkcjonalnych istnieją agendy planistyczne rządu centralnego. W Polsce charakter regionów funkcjonalnych miały tzw. makroregiony planistyczne utworzone w połowie lat 70 po wprowadzeniu podziału na 49 województw. W stolicach makroregionów umieszczono biura planowania regionalnego związane z rządowym centrum studiów strategicznych.

Z punktu widzenia zasięgu przestrzennego często wyodrębnia się ponadto:

• Region podstawowy

• Makroregion - musi być złożony z przynajmniej 2 lub więcej regionów podstawowych

• Subregion /podregion/ - to część regionu podstawowego, 2 lub więcej powiatów

• Mikroregion - to gmina lub kilka gmin sąsiadujących

REGION - część większego organizmu, państwa czy ugrupowania państw /Unia Europejska/

Cechy regionu:

• Jest to obszar przestrzennie zwarty.

• Posiada, co najmniej jedną większą aglomerację miejską

• Charakteryzuje się pewną specyfiką /specjalizacją/ związaną ze szczególnym układem relacji między poszczególnymi sektorami na jego terenie; możemy mówić o regionach turystycznych, rolniczych, przemysłowych.

Pochodne określenia od słowa region:

REGIONALIZACJA - jest aktem lub procesem podziału państwa na regiony, określenie to może także odnosić się do podziału czegoś między regiony np. środków finansowych. W zależności od tego, jaki efekt będziemy chcieli uzyskać może być np. regionalizacja ekonomiczna. Regionalizacja jest procedurą odgórną, może mieć czasami charakter asymetryczny tzn. wyodrębnienie postaci oddzielnego regionu administracyjnego czy autonomicznego obszaru posiadającego bardzo wyraźną specyfikę, istotnie różniącego się od pozostałej części kraju. Regionalizacja jest zazwyczaj efektem procesu decentralizacji. Decentralizacja to przekazywanie kompetencji szczebla centralnego pochodzącym z wyborów niższym szczeblom władz. Od decentralizacji należy odróżnić dekoncentrację /admin. /która oznacza przekazywanie kompetencji rządu jego przedstawicielom w terenie.

REGIONALIZM - słowo utworzone zostało w języku francuskim, w którym oznaczało ruch społeczny mający na celu ochronę kultury, języka i tożsamości regionalnej. W drugiej połowie IXX wieku w Prowansji powstała szkoła literacka, która postawiła sobie za cel ochronę języka prowansalskiego i wtedy powstało to pojęcie.

Regionalizm to tendencja oddolna stawiająca sobie jako cel ochronę interesów regionalnych.

Polityka regionalna - to działanie władz publicznych ukierunkowane przestrzennie czy regionalnie.

PARADYGMATY ROZWOJU REGIONALNEGO

Paradygmat - to koncepcja. Filozof T.Kuhn napisał książkę, w której analizuje ewolucję poglądów na przestrzeni pewnego okresu. Przez paradygmat rozumiemy consensus omnium /zgodę powszechną, /czyli zgodę większości środowiska naukowego z poglądem w danej dyscyplinie wiedzy.

Ewolucja poglądów na rozwój regionalny pozwala wyodrębnić trzy paradygmaty rozwoju regionalnego:

1. paradygmat egzogenicznego rozwoju regionalnego - stymulowany przez czynniki zewnętrzne

2. paradygmat endogenicznego rozwoju regionalnego

3. koncepcja mieszana łącząca niektóre cechy obu paradygmatów

Ad.1

Koncepcja egzogeniczna rozwoju regionalnego.

Paradygmat ten wywodzi się z 2 głównych nurtów ekonomii, a mianowicie szkoły neoklasycznej i keynesizmu. Jego podstawę stanowi przekonanie, że samoczynnie działające mechanizmy rynkowe uzupełnione regulującą rolą państwa są w stanie zapewnić sprawne i efektywne funkcjonowanie gospodarki. Wyrazem tego poglądu była tzw. synteza neoklasyczna dominująca w ekonomii do połowy lat 70 XX wieku. Z syntezą wiążą się nazwiska Paula Samuelsona czy Roberta Solow. Oznacza to, że w paradygmacie rozwoju egzogenicznego doszło do przeniesienia poglądów dominujących w ekonomii w odniesieniu do skali całej gospodarki na skalę regionalną.

Cechą charakterystyczną rozwoju egzogenicznego było ilościowe pojmowanie rozwoju /wzrost/ oraz założenie o decydującej roli popytu w ukierunkowywaniu wzrostu gospodarczego w regionie. Na wykształcenie tego paradygmatu miała wpływ:

1. Teoria korzyści skali i efektów zewnętrznych A.Marschalla /np. degradacja środowiska naturalnego /

2. Teoria 3 sektorów, którą sformułowano w oparciu o obserwację zmian w strukturze zatrudnienia w długich okresach. Podzielono gospodarkę na 3 sektory:

• Rolnictwo + przemysł wydobywczy /pozyskiwanie dóbr przyrody/

• Przemysł przetwórczy + budownictwo

• Szeroko rozumiane usługi, z których wyodrębnia się czwarty sektor, który obejmuje

• Usługi wyższego rzędu

Specyfikę tego paradygmatu oddają inne zamiennie stosowane jego określenia takie jak:

• Rozwój odgórny /top down/;

• Rozwój scentralizowany;

• Rozwój zstępujący;

• Rozwój skierowany na zewnątrz;

• Rozwój sektorowy.

Na wykształcenie się tego paradygmatu miały wpływ dwie doktryny „regionalne”, a mianowicie:

• Teoria bazy ekonomicznej /eksportowej/

• Doktryna biegunów wzrostu i rozwoju spolaryzowanego

Teoria to zespół poglądów opierających się na badaniach naukowych, natomiast doktryna ma elementy, które niekoniecznie muszą mieć uzasadnienie naukowe, może obejmować poglądy czy opinie formułowane przez wybitne osoby.

Teoria bazy ekonomicznej - została sformułowana przed II wojną światową w USA w odniesieniu do rozwoju miast, a potem przeniesiona na skalę regionalną. Opiera się ona na założeniu, że rozwój miast uzależniony jest od tworzonych w nich nowych miejsc pracy, przy czym warunkiem istnienia miasta są tzw. bazowe miejsca pracy znajdujące się w gałęziach wytwarzających na eksport /poza region/, czyli na zaspokojenie potrzeb zewnętrznych. Gałęzie te tworzą tzw. sektor bazowy, który przeciwstawiany jest sektorowi rezydencjonalnemu produkującemu na zaspokojenie potrzeb wewnętrznych, lokalnych. Nośnikiem wzrostu jednakże jest sektor bazowy, ponieważ zapewnia on przypływ dochodów z zewnątrz i w ten sposób pociąga za sobą /indukuje/ rozwój sektora rezydencjalnego. Sektor rezydencjonalny stanowi sferę działalności produkcyjnych, usługowych, których rozwój zależy głównie od dochodów lokalnych. Teoria bazy eksportowej rozwinięta została po II wojnie światowej w latach 50 w USA i stała się podstawą do sformułowania zasad rozwoju regionalnego. Zgodnie z tymi zasadami zacofanie regionów tłumaczone było brakiem lub słabością sektora bazowego w regionie. Laureat nagrody Nobla D.North podał przykład między innymi 2 stanów USA, Waszyngton i Kalifornia, jako przykład ich rozwoju ze skierowanym popytem zewnętrznym na jego zasoby. Ostateczne badania doprowadziły do sformułowania

hipotezy, że regionalny wzrost gospodarczy stanowi odpowiedź na skierowany spoza regionu popyt na jego zasoby. Stąd też warunkiem rozwoju regionu jest jego otwarcie na zewnątrz, za którym przemawiają także korzyści skali. Implikuje to równocześnie pewną określona wielkość każdego regionu, każdego organizmu gospodarczego, czyli miasta, przedsiębiorstwa. Natomiast w przypadku regionów zamkniętych brak zewnętrznego bodźca powoduje, iż możliwe jest jedynie reprodukowanie z okresu na okres tych samych wielkości.

Konkluzje: ostatecznie, zatem siłę merytoryczną rozwoju regionalnego stanowią czynniki zewnętrzne np. eksport, wydatki publiczne państwa w regionie, dochody z turystyki, transfery społeczne w ramach różnych systemów społecznych.

Wraz z kryzysem paradygmatu egzogenicznego w latach 70 teoria bazy została poddana krytyce. Skrytykowano przede wszystkim to, że uzależniała rozwój regionalny wyłącznie od czynników zewnętrznych. Wskazano również, że teoria bazy utożsamiała rozwój tylko z przemysłem, przesądzała o braku możliwości rozwoju małych jednostek.

Doktryna biegunów wzrostu i rozwoju spolaryzowanego- została stworzona przez szkołę francuskiej gospodarki przestrzennej. Jej twórcą był Francoise Perrou, wybitny ekonomista. W koncepcji tej siłę motoryczną rozwoju regionalnego stanowią tzw. bieguny wzrostu, którymi są przemysł lub przedsiębiorstwa „napędowe”. Istota tej doktryny sprowadza się do twierdzenia, że różnice w rozwoju regionalnym mogą zostać zmniejszone przez tworzenie biegunów wzrostu w regionach opóźnionych w rozwoju i przez mechanizmy polaryzacji oznaczające rozszerzenie się wzrostu z bieguna na obszary otaczające.

Doktryna ta zrobiła wielką karierę, dostarczała gotową receptę dla państwa, w jaki sposób zmniejszyć różnice w rozwoju regionalnym. Zalecała, iż w regionie opóźnionym w rozwoju należy zlokalizować ogromny zakład przemysłowy i wtedy dojdzie do rozwoju /koncepcja korzyści skali /, ta lokalizacja miała być albo w gestii państwa /to ono wznosiło ogromna inwestycję - fabrykę/ albo dawała szansę inwestorom prywatnym. Uzasadniała podstawową rolę państwa w rozwoju regionu i dużych przedsiębiorstw. Można jej zarzucić:

• Że eksponowała znaczenie skali

• Że eksponowała znaczenie przemysłu ciężkiego w rozwoju regionu

Doktryna ta w latach 70 poddana została szerokiej krytyce i kontrowersje wokół niej trwają do dnia dzisiejszego. Mianowicie niektórzy twierdzą, że doktryna ta zachowuje dalej swoją aktualność, jedynie zmianie uległa zawartość bieguna wzrostu, tzn. że obecnie takimi biegunami stają się przemysły wysokich technologii /HI-TECH/.

Polityka Regionalna - 5 -

Prof. dr. hab. Irena Pietrzyk

IV semestr studia zaoczne Wyższa Szkoła Administracji

---