Sofiści Sofiści - V wiek p.n.e. - szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej; wędrowni nauczyciele przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Rola sofistów w życiu intelektualnym Grecji była doniosła. Badaniom naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo. Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu. Pisma filoz. sofistów nie zachowały się, a ich poglądy znane są z krytyk Platona, Arystotelesa. Byli oni krytykowani przez konserwatystów za to, że sprzedawali wiedzę (wiedza towarem), sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi wartości głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy a nie na szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego znaczenia ("pseudouczony").
Przedstawiciele Protagoras z Abdery (ok. 480 - 410 p.n.e.) - jeden z najsłynniejszych sofistów. Głosił relatywizm poznawczy - Człowiek jest miarą wszechrzeczy, to znaczy, że nie ma żadnej rzeczywistości samej w sobie, a wszystko co istnieje, jest zawsze rzeczywistością ze względu na jakąś istotę i dla niej; nauczał "sztuki przekonywania"; sensualista; agnostyk; "O bogach", "Rozprawa polemiczna o prawdzie i bycie", prace gramatyczne, etyczno-społeczne, techniczne Gorgiasz (ok. 483 - ok. 375 p.n.e.) - teoretyk wymowy, prekursor teorii sztuki. Uważał, że Nie ma nic. Gdyby nawet coś było, to byłoby to niepoznawalne. Ale, gdyby nawet było poznawalne, to i tak wiedzy o tym nie udałoby się przekazać. Dyskurs był dla niego jedynie środkiem służącym do wpływania na ludzi i ich namiętności, pozwalający osiągnąć zamierzony cel. Hippiasz (V-IV w. p.n.e.) - erudyta, poeta, polityk, technik i rzemieślnik, uważany za twórcę idei umowy społecznej, dzięki której powstaje prawo i sprawiedliwość. Głosił tezę, że prawo zmusza ludzi do postępowania wbrew naturze. Krycjasz wybitny sofista; głosił, że obowiązujące prawo jest wytworem słabych dla samoobrony przed silnymi, religia natomiast jest wytworem silnego władcy dla opanowania tłumu. Trazymach egoizm jest prawem.'
Poglądy filozoficzne sofistów sensualizm - wiarygodnym źródłem poznania są zmysły (empiryzm);
relatywizm poznawczy, subiektywizm - prawda jest inna dla każdego, nie ma prawdy powszechnej (obiektywnej);
pragmatyzm (praktycyzm) - ta prawda jest ważniejsza i prawdziwsza, która ma większą użyteczność; praktyka jest kryterium prawdziwości twierdzeń
konwencjonalizm - przekonanie, że niektóre prawdy obowiązują powszechnie, jest wynikiem umowy.
Poglądy społeczne Rozważania sofistów na temat prawa doprowadziły ich do rozróżnienia prawa naturalnego (physei) i prawa stanowionego (nomoi). Prawo stanowione może tyranizować ludzi, nie pozwalając im postępować zgodnie z naturą. Pochodzenie prawa stanowionego sofiści różnie tłumaczyli:
Trazymach uważał, że prawo stanowione jest narzędziem silnych i rządzących do uciskania słabych;
Kallikles sądził, że prawo pozytywne ustanowili słabi, aby bronić się przed silnymi.
Lykofron dowodził natomiast, że porządek prawny jest gwarancją ochrony życia i mienia zarówno silnych jak i słabych.
Sofiści uważali także moralność za w dużej częsci wynik umowy (thesei), która zmienia się z czasem (relatywizm etyczny, pluralizm etyczny).
Poglądy na temat religii Sofiści uważali religię za dzieło człowieka. Różnie natomiast objaśniali jej pochodzenie:
Kritiasz twierdził, że "strach przed bogami" został wymyślony, aby zmusić ludzi do moralnego postępowania także w ukryciu i kiedy ich czyny nie mogłyby być ukarane.
Prodikos uważał bogów za wyraz uczuć, zwłaszcza wdzięczności.
Diagoras uznawał, że przyczyną rozważań o "boskiej sprawiedliwości" jest niesprawiedliwość, jaka panuje w rzeczywistym świecie.
Nauka o wychowaniu Za Protagorasem sofiści przyjmowali następujące poglądy: nauczanie potrzebuje przyrodzonych zdolności i ćwiczenia; teoretyczne nauczanie powinno iść w parze z ćwiczeniem i na odwrót; kształcenie dziecka powinno rozpoczynać się w jak najwcześniejszym wieku; wcześnie rozpoczęte kształcenie trzeba prowadzić do późnych lat. Najpierw elementarne nauki, później specjalne - muzykę, matematykę, astronomię - a następnie ekonomię i politykę. Celem ma być doskonała indywidualność, której życie będzie zgodne z prawem i moralnością; tylko charakter moralny jednostek, czyli eubulia - jasność myśli i stałość woli - może zapewnić szczęście zbiorowości i jednostek.
Sofiści za nauczanie pobierali opłaty. Jako pierwsi opracowali metody wychowania polegające na bezpośrednim kontakcie z młodzieżą. Analizowali czynniki wychowania: zadatki wrodzone, środowisko, ćwiczenie, uczenie się, własna aktywność jednostki.