Preparaty roślinne stosowane w chorobach przewodu pokarmowego.
Postępująca urbanizacja i industrializacja, tworzenie wielkich skupisk, wzrost bodźców stresowych, praca z ograniczeniem ruchu i wysiłku fizycznego prowadzą nieuchronnie do schorzeń przewodu pokarmowego.
Podstawowym czynnikiem prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego jest jakość pobieranego ze środowiska pokarmu. Zwiększenie magazynowania i transportu żywności , jej konserwacji oraz przetwórstwa, powoduje wyeliminowanie prostych i naturalnych pokarmów, do których przewód pokarmowy jest przystosowany. Prócz środków konserwujących, odkażających, przeciwpasożytniczych i często stosowanych środków poprawiających smak i zapach, w grę wchodzi jeszcze chemizacja produkcji rolnej. Czynniki te są podstawowymi przyczynami chorób przewodu pokarmowego i zaburzeń ustalonej przemiany materii.
Mimo, że układ pokarmowy ma duże możliwości adaptacyjne, to procesy te mogą ulec znacznym zaburzeniom z powodu zwiększającej się liczby schorzeń nerwicowych, związanych z intensywnym trybem życia, napięciem, niepokojem i stresem. Powtarzające się systematycznie zaburzenia motoryki, trawienia i metabolizmu prowadzą w efekcie do zmian narządowych.
Oprócz farmakologicznego leczenia, stosuje się leki roślinne w formie sporządzanych ex tempore prostych postaci takich jak: odwary, napary i maceraty. Obecnie stosuje się leki roślinne również w innych postaciach, jako gotowe preparaty. W ich skład wchodzą wyizolowane czyste substancje pochodzenia roślinnego lub też ich kompleksy.
W leczeniu schorzeń gastroenterologicznych wykorzystuje się wiele związków roślinnych, takich jak: alkaloidy, antrachinony, garbniki, glikozydy, gorycze, kwasy organiczne, oleje tłuste i olejki oraz polisacharydy. Z licznej grupy polisacharydów zastosowanie znalazły: pektyny, śluzy i środki pęczniejące.
W schorzeniach układu pokarmowego zastosowanie znalazły leki o różnym mechanizmie działania oraz różnym punkcie uchwytu. Z istniejących grup leków należy wymienić:
1. Spasmolytica - rozkurczające
2. Antidiarrhoica i obstipanti - przeciwbiegunkowe i zapierające
3. Laxantia - przeczyszczające
4. Carminativa - wiatropędne
5. Digestiva - pobudzające trawienie
6. Cholagoga, choleretica - żółciopędne, żółciotwórcze
7. Sedativa - uspokajające
8. Antihaemorrhoidalia - przeciwhemoroidom
9. Adsorbentia, antiacida, protectiva - adsorbujące, zobojętniające i powlekające.
Remedia spasmolytica - leki rozkurczające
Chelidoninum hydrochloricum, alkaloid chelidonium majus (Glistnik jaskółcze ziele) powoduje szybkie zmniejszenie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego i dróg żółciowych.
Wskazania:
Stany zapalne przewodu pokarmowego, skurcze jelit, kolka jelitowa, przewlekłe schorzenia dróg żółciowych z komponentem spastycznym, kamica żółciowa.
Preparatami zawierającymi ten alkaloid jest np. Artecholin, Enterosal, Chelicur, Cholitol.
Scopolan, substancją czynną jest tu półsyntetyczna pochodna hioscyny - sól sodowa bromu N-butylohioscyny. Związek silnie działa rozkurczająco, a punktem uchwytu są receptory muskarynowe układu przywspółczulnego. Scopolan zmniejsza ruchy perystaltyczne w całym przewodzie pokarmowym, a także w drogach moczowych. Niemiecki odpowiednikiem tego leku jest Buscopan.
Gastrochol, substancje czynne to wyciąg z glistnika, kocanki, krwawnika, tataraku, mniszka, drapacza lekarskiego, mięty i kminku. Preparat działa wielokierunkowo, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych.
Wskazania:
Zaburzenia wydzielania i przepływ żółci, stany skurczowe dróg żółciowych, nieżyt żołądka i jelit oraz skurcze i atonia jelit.
Bellepan, substancją czynną jest tu alkaloid otrzymany z wyciąg pokrzyku wilczej jagody. Lek ten działa hamująco na zakończenia nerwowe układu przywspółczulnego. Alkaloidy pokrzyku wilczej jagody znoszą stany skurczowe i zmniejszają czynność wydzielniczą żołądka.
Wskazania:
Skurcze żołądka i jelit, nadmierne wydzielanie soku żołądkowego, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy oraz spastyczne zaparcia i kolka wątrobowa.
Spasticol , substancje czynne to suchy wyciąg z liścia pokrzyku i chlorowodorek papaweryny. Lek ten działa hamująco na zakończenia nerwowe układu przywspółczulnego. Alkaloidy pokrzyku wilczej jagody znoszą stany skurczowe i zmniejszają czynność wydzielniczą żołądka. Chlorowodorek papaweryny zmniejsza napięcie mięśni gładkich.
Wskazania:
Wszystkie stany skurczowe przewodu pokarmowego.
Guttae stomachicae, krople żołądkowe skład : Nalewka walerianowa, nalewka z mięty pieprzowej, nalewka gorzka, nalewka z dziurawca, pabialginum liq. Działają mi. przeciwskurczowo na żołądek wraz z częścią odźwiernikową i dwunastnicą , przeciwbólowo, pobudzają czynności wydzielnicze żołądka i wątroby.
Wskazania:
Stany skórczowe i bólowe w obrębie żołądka.
Remedia antidiarrhoica et obstipantia - leki przeciwbiegunkowe i zapierające
Biegunka ( diarrhoea ) - wywołują ją zatrucia pokarmowe, schorzenia przewodu pokarmowego, zakażenia bakteryjne.
Zioła przeciwbiegunkowe wywierają działanie wielokierunkowe na układ pokarmowy, bowiem zawierają wiele substancji aktywnych farmakologicznie. Praktycznie wszystkie rośliny przeciwwbiegunkowe są bogate w: flawonoidy, antocyjany, garbniki, glikozydy fenolowe, natomiast niektóre także posiadają alkaloidy, śluzy, pektyny, laktony, chinony, naftochinony, benzochinony, lignany, saponiny.
Roślinne surowce przeciwbiegunkowe można podzielić pod względem siły działania farmakologicznego:
- silnie i pewnie działające, np. Opium (papaweryna, morfina, kodeina), kłącze pięciornika Rhizoma Tormentillae, kłącze wężownika Rhizoma Bistortae, liść orzecha włoskiego - Folium Juglandis, galasy - Gallae.
Preparaty: Tinctura Tormentilla - kłącze pięciornika jest surowcem garbnikowym. Związek ten pokrywa warstwą ochronną ściany jelita, co nie dopuszcza do przenikania wody do jelit, a jednocześnie hamuje przenikanie z jelit - wchłanianie pokarmu.
Bistortae rhisomae - kłącze wężownika jest również surowcem garbnikowym. Stosowany w stanach zapalnych żołądka i jelita, zwłaszcza z towarzyszącą im biegunką.
- o umiarkowanej sile działania, np., liść herbaty - Folium Theae, liść szałwii - Folium Salviae, liść oczaru - Folium Hamamelidis, owoc i liść borówki - Fructus et Folium Myrtilli, ziele majeranku Herba Maioranae, kora dębu - Cortex Quercus, ziele świetlika - Herba Euphrasiae.
Preparaty: Tannosan - mieszanka zawiera garbniki, które działają ściągająco na błonę śluzową jelita i utrudniają przenikanie wody do ich zawartości.
- słabo i niepewnie działające przeciw biegunce, ale często zalecane, np. rumianek Anthodium Chamomillae, ziele lebiodki - Herba Origani, ziele krwawnika - Herba Millefolii, liść mięty - Folium Menthae.
Preparaty: Enterosol - stosuje się wspomagająco w schorzeniach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych żołądka i jelit, biegunkach, nieżycie jelita grubego, stanach skurczowych jelit.
Carbo medicinalis jest surowcem farmaceutycznym wykorzystywanym w praktyce receptury aptecznej, posiada on silne właściwości absorbujące, które mogą być wykorzystane jako antidotum w przypadkach zatruć. Węgiel leczniczy wykazuje ponadto właściwości przeciwbiegunkowe oraz przeciwwzdęciowe.
Preparaty: Carbo Activ, Raphacholin AC.
Remedia laxantia - leki przeczyszczające
Przyczyny zaparcia:
- zaburzenia przemiany materii i gruczołów wydzielania wewnętrznego
- choroby żołądkowo-jelitowe,
- zjawiska neurogenne
- niekorzystne działanie innych leków.
Preparaty przeczyszczające pochodzenia roślinnego oparte są w większości na antrazwiązkach aloesu, kruszyny, rzewienia i senesu.
Alax, antrazwiązki zawarte w alonie i w wyciągu rzewieniowym wzmagają perystaltykę i napięcie ścian jelita grubego. Powoduje wzmożenie ruchów perystaltycznych jelita i przesunięcie zalegających mas kałowych. Alkaloidy tropowe pokrzyku obniżają napięcie mięśni gładkich jelit, co umożliwia bezbolesne wypróżnianie.
Altra, substancjami czynnymi w preparacie są antrazwiązki (frangulina i glikofrangulina) zawarte w wyciągu z kruszyny . Mechanizm działania taki sam jak alaxu.
Rhelax, zasadnicze działanie preparat zawdzięcza antrazwiązkom korzenia rzewienia oraz kory kruszyny. Dodatkowym efektem działania tego leku jest działanie rozkurczające na przewód pokarmowy, spowodowany obecnością anetolu (fructus anisi) i karwonu (fructus carva) . poza tym inne substancje czynne owoców anyżu i kminku.
Neonormacol, preparat przede wszystkim działa przeczyszczająco, co jest spowodowane trzema różnymi mechanizmami. Agar chłonąc wodę zwiększa swoją objętość, co pobudza ruchy robaczkowe jelit. Antrazwiązki kory kruszyny działają drażniąco na ściany jelita grubego wywołując odruch defekacji. Mannitol zawarty w korzeniu selera trudno wchłania się z jelit i dlatego działa osmotycznie, chłonąc wodę i rozpuszczając się w przewodzie pokarmowym.
Inne preparaty to: Boldaloid, Cholesol, Normogram, Normosan, preparaty z oleju rycynowego.
Remedia carminatia - leki wiatropędne
Digestosan, działa tonizująco na czynności wydzielnicze żołądka, jelita cienkiego, trzustki i wątroby. Działanie to preparat zawdzięcza obecności goryczy oraz olejków. Działa on rozkurczająco i wiatropędnie.
Wskazania: atonia mięśni gładkich przewodu pokarmowego i związane z tym utrudnione odprowadzanie gazów.
Remedia digestiva ( Amara stomachica ) - leki pobudzające łaknienie ( gorzkie żołądkowe )
Degrosan, swoje działanie zawdzięcza głównie obecności związków jodu,
otrzymywanych z plechy morszczyna. Jod ten pobudza tarczycę, działając pośrednio na niektóre funkcje organizmu, zwłaszcza metabolizmi. Pozostałe substancje czynne preparatu to takie jak gorycze, antrachinony oraz flawonoidy działają rozkurczowo na przewód pokarmowy i drogi żółciowe, regulując perystaltykę jelit oraz przepływ żółciowy do dwunastnicy. Nieznaczne ilości rutyny zawarte w zielu fiołka trójbarwnego, chronią ściany naczyń krwionośnych oraz hamują eliminację jodu z organizmu.
Wskazania: zmniejszone łaknienie, zaparcia spowodowane zwłaszcza atonią jelit oraz w zaburzeniach procesu trawienia.
Herbagastrin, preparat działa tonizująco na przewód pokarmowy. Działanie rozkurczowe preparatu zawdzięcza substancją czynnym zawartym w kwiatach rumianku oraz flawonoidom ziela dziurawca, i korzeni lukrecji. Działanie żółciopędne jest wynikiem działania flawonoidów z ziela dziurawca oraz olejku z liści mięty pieprzowej. Związki goryczkowe z ziela dziurawca, liści szałwii i kłącza tataraku oraz olejki z rumianku i mięty pieprzowej pobudzają wydzielanie kwasu żołądkowego.
Wskazania: nadmierna fermentacja, wzdęcia, zaburzenia trawienne spowodowane błędami w żywieniu.
Tinctura Absinthi, zalewka z piołunu jest typowym preparatem goryczkowym zer względu na obecność goryczy absyntyny. W jej skład poza tym wchodzą olejek, garbniki i flawonoidy. Działanie preparatu polega na odruchowym wzmożeniu wydzielania soku żołądkowego.
Wskazania: bezsoczność i bezkawaśność żołądka, jako pobudzający łaknienie, a także w niestrawnościach.
Tinctura Amara, składa się z nalewki z piołunu, nalewki z owocni pomarańczy gorzkiej oraz nalewki z tataraku. Zawiera ona głównie gorycze (absentyna, triterpeny typu limonity, meniatyna, poganina, akoryna) wywołujące na drodze odruchowej, pobudzenie wydzielania soku żołądkowego.
Czosnek, oprócz działania przeciwmiażdżycowego i szerokiego zakresu działania przeciwdrobnoustrojowego, lotne i nielotne związki siarki występujące w czosnku pobudzają motorykę żołądka i jelit. Działają też na wątrobę, zwiększając przepływ żółci.
Remedia chologoga, cholecystolytica - leki żółciopędne, leki żółciotwórcze
Roślinne leki dróg żółciowych wzmagają przepływ żółci oraz wykazują wyraźny wpływ na wydzielanie żołądka i funkcję trzustki. Żółć wytwarzane przez hepatocyty, już w drogach żółciowych ulega zmianom, zwłaszcza przy przeciążeniu funkcji odtruwającej komórek wątroby. Wątroba i wytwarzana przez nią żółć odgrywa zatem ważną rolę w procesie przemiany materii. Najczęstszym zaburzeniem funkcjonalnym jest dyskineza pęcherza żółciowego i dróg żółciowych, które powodują zwolniony lub niedostateczny odpływ żółci, co jest przyczyną zaburzeń trawienia. Długotrwałe zatrzymanie żółci jest przyczyną uszkodzenia miąższu wątroby. Środki pobudzające, zwiększające i przyspieszające wytwarzanie i wydzielanie żółci, ułatwiają również, poprzez zamianę właściwości żółci. Wzmożone wydzielanie żółci oczyszcza drogi żółciowe z drobnoustrojów i usuwa mechanicznie złuszczony nabłonek oraz niewielkie osady. Środki pobudzające odpływ żółci dzieli się w zależności od ich działania na pobudzające wytwarzanie żółci Choleretica i pobudzające wydzielanie żółci Cholekintica.
Species Cholagogae nr I , olejek zawarty w owocach jałowca pobudza czynność wydzielniczą wątroby, a zwłaszcza pęcherza żółciowego. Substancje czynne ziela dziurawca (flawonoidy i olejki), oprócz działania rozkurczowego przewodu pokarmowego, wywołują równocześnie zwiększony przepływ do dwunastnicy. Flawonoidy ziela rdestu ptasiego wykazują także właściwości usuwania z organizmu toksycznych produktów przemiany materii rozpuszczalnych w wodzie, odciążając uszkodzoną wątrobę. Wyróżniamu także Species Cholagogae nr II, ma ona wzbogacony skład.
Cholegran, składniki preparatu przede wszystkim stymulują czynności wydzielnicze wątroby, trzustki i żołądka. Działanie żółciopędne zależy od obecności olejków z ziela szanty oraz antrazwiązków korzenia kruszyny i kłącza rzewienia. Równocześnie dochodzi do przyspieszenia przepływu żółci do dwunastnicy w skutek działania flawonoidów z kwiatostanu kocanki i olejku z mięty pieprzowej. Preparat ten działa również rozkurczowo, co jest spowodowane prze triterpeny ziela serdecznika o9ra diterpenów ziela szantany.
Raphacholin, składniki preparatu wywierają bezpośredni wpływ na wątrobę. Działanie ich polega na pobudzeniu czynności wydzielania, a więc zwiększeniu się ilości wytwarzanej żółci i równocześnie ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy. W skład tego leku wchodzi: ekstrakt z czarnej rzodkwi, kwas dehydrolowy, węgiel medyczny i olejek miętowy.
Succus Betulae, sok z liści brzozy ma bogaty skład chemiczny. Najistotniejsze działanie wykazują flawonoidy, triterpeny, saponiny oraz niewielkie ilości olejku.
Succus Taraxaci, sok ze Świerzych korzenia mieszka swoej działanie zawdzięcza obecności frakcji triterpenowej (beta-amaryna, tarakserol).związki te mają bardzo gorzki smak, oprócz działania obkurczającego błonę śluzową żołądka, działają silnie żółciopędnie.
Remedia antihaemorrhoidalia - leki przeciw żylakom odbytu
Aesculan, preparat zawoera eskulinę, która działa podobnie jak wit. P. zmniejsz ona przepuszczalność naczyń włosowatych oraz większa ich odporność na mikrourazy. Kolejną substancją w preparacie jest tanina, działając garbująco na błonę śluzową tworzy ochronny kompleks białkowo-garbnikowy i w ten sposób również zmniejsza jej przepuszczalność. Olejek rumiankowy warunkuje działanie przeciwzapalne preparatu, a dodatek chlorowodorku lignokainy wzbogaca aesculan działanie miejscowo znieczulające. Zawarta w niej saponina zmniejsz napięcie powierzchniowe w końcowym odcinku jelita grubego, co ułatwia przenikanie składników preparatu do głębszych warstw błony śluzowej.
Hemorol, preparat ma działanie przeciwzapalne dzięki zawartości garbników z koszyczka rumianku. Posiada także działanie przeciwobrzękowe dzięki eskulinie i escynie, znajdujących się w ekstrakcie z kasztanowca. Przeciwbakteryjne działanie uwarunkowane jest obecnością garbników oraz rozkurczająco dzięki obecności alkaloidów tropinowych w ekstrakcie z pokrzyku. Dodatek anestyny wpływa na szybsze ustępowanie bólów, uczuci pieczenia i świądu odbytu.
Inne preparaty: Venescin, Rutoven, Intractum Hippocastani.
Remedia adsorbentia, antiacida, protectiva - środki adsorbujące, zobojętniające, powlekające
Preparaty: Roter, Gastrin, Gastro, głównymi składnikami tych preparatów są związki mineralne - bizmutowy azotan zasadowy i węglan magnezowy osłaniają błonę śluzową przewodu pokarmowego, wykazuje przy tym działanie przeciwzapalne i ściągające, a węglan magnezowy i wodorowęglan sodowy zobojętniają kwaśną treść żołądka. Dodatek do preparatu kory kruszyny i kłącza tataraku wpływa pobudzająco na procesy trawienia.
Wskazania: nadkwaśność treści żołądka, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, przewlekłe nieżyty przewodu pokarmowego.
Wiklina, mineralne składniki preparatu działają osłaniająco i ściągająco oraz neutralizują nadkwaśność soku żołądkowego. Substancje czynne składników roślinnych preparatu działają rozkurczowo oraz słabo uspokajająco i tonizująco, co zwiększa motorykę jelit ( kłącze tataraku ).
Gastripan, preparat ma wielostronne i złożone działanie. Podobnie jak w poprzednich preparatach, składniki mineralne działają ochronnie i ściągająco. Roślinne substancje czynne pobudzają trawienie trawienie , a zarazem działają ochronnie na błonę śluzową i spazmolitycznie. Ponadto preparat zawiera papainę o działaniu pobudzającym trawienie oraz meprobamat, który oddziałuje na dolegliwości uwarunkowane przez układ autonomiczny. Benzokaina działa stosunkowo długo znieczulająco i przeciwbólowo.
Literatura
Lutomski J., Alkiewicz J., „Leki roślinne w profilaktyce i terapii”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993
Ożarowski A., Jarniewski W., „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987