Badaniem wartości zajmuje się nauka zwana aksjologią. Aksjologia
(z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości
i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych
i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania. Wyodrębnienie aksjologii jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume'a, I. Kanta, R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako pierwszy P. Lapie w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D. von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm). Faktycznie jednak tematyka aksjologiczna towarzyszyła człowiekowi od tysiącleci, znajdując wyraz
w refleksji religijnej i filozoficznej, działalności legislacyjnej, a także w rozważaniach
o sztuce. Przez niektórych aksjologia uważana bywa za samodzielną dziedzinę wiedzy
o charakterze interdyscyplinarnym; inni (np. tomiści) kwestionują potrzebę jej wyodrębniania, lokując właściwe jej problemy w obrębie metafizyki, antropologii i teorii poznania. „Aksjologia jest nauką, od której oczekuje się dostarczenia teoretycznych zasad systemu wartości, obowiązującego w dziedzinie procesów wychowawczych, a także zasad ideologii i polityki, mające z kolei uzasadnić wybór programu działania społecznego”

Wartość, jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, istotna zwłaszcza
w etyce, estetyce, antropologii, a poza filozofią np. w religii i teologii, psychologii, socjologii, etnologii, teorii kultury i prawa, ekonomii. Jak dotąd nie ma zgodności co do jednoznacznego rozumienia wartości. Wymienione powyżej dyscypliny naukowe mają odmienne stanowiska co do terminu pojmowania wartości. Wartość w filozofii oznacza coś, co - w sensie absolutnym lub na gruncie danego zespołu poglądów - jest cenne i godne pożądania i co stanowi (winno stanowić) przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka. W psychologii wartością jest głównie „zainteresowania, jakim obdarza się dany przedmiot” lub szacunek, jakim się darzy jakąś osobę”.Wartość w tym rozumieniu stanowi podstawę ludzkich dążeń a także jakość bądź własność stanowiącą o użyteczności. W socjologii przez wartość rozumie się „przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany,
w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”. Mówiąc ogólnie wartość w socjologii to przedmioty, stany, rzeczy, osoby itd., aprobowane lub odrzucane. W ekonomii mówi się o wartości w odniesieniu do zysku. Zysk ten jest mierzony za pomocą towarów lub pieniędzy. Wartość oznacza tu konkretną korzyść.

W teorii wychowania przez wartość rozumie się wszystko co cenne dla jednostki
i społeczeństwa oraz jest godne pożądania i stanowi cel dążeń ludzkich. Wartość stanowi również punkt odniesienia do uznania czegoś za dobre lub złe. „Dobór wartości, które zamierza się realizować, a także dobór tych wartości, które muszą się zjawić w treściach, celach i ideałach wychowania opierać się powinny na głębokim rozeznaniu aksjologicznym. Jeśli teoria wychowania ma opracować zadawalający program wychowawczy, powinna go uzasadnić aksjologicznym wglądem w naturę wartości
i zachodzące pomiędzy nimi związki”.

Według założenia Maxa Schelera wartościami nazywa się zarówno to co się nam podoba jak również to co nam się nie podoba. Twierdził, że wartości nie są wytworem człowieka i nie zależą od jego uznania. Wyróżnił cztery rodzaje wartości: 1) związane
z przyjemnościami, czyli hedoniczne, 2) witalne, 3) duchowe (w tym poznawcze, moralne i estetyczne),4) religijne.

„Wyodrębnia się dwa podzbiory wartości: pozytywne i negatywne, jak dobro i zło, prawda i fałsz, piękno i brzydota”. Interesujące z punktu widzenia pedagogicznego są wartości o wydźwięku pozytywnym oraz wartości które są uniwersalne i ponadczasowe. Istnieje obecnie potrzeba rozważenia istotnych wartości i znalezienia sposobu ich przełożenia na język praktyki edukacyjnej, postuluje się konieczność “edukacji aksjologicznej” prowadzącej do świadomego wybierania wartości i określania ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej. Koncepcje aksjologiczne wpływają na refleksje o celach edukacyjnych. Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie, rozwój, samorealizacja, tożsamość, wolność, podmiotowość. Wartości uruchamiają ludzką motywację, ukierunkowują ludzkie działania, są przedmiotem pragnień człowieka, stanowią czynnik regulujący jego postępowanie i nadoją jego życiu większy sens. Hierarchia uznawanych wartości stanowi jedno z podstawowych uwarunkowań, wpływających na ludzkie zachowania, wpływają na oceną innych ludzi, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów. Wszelki ideał czy model wychowawczy musi wyrastać ze zrozumienia aksjologicznej specyfiki natury ludzkiej. Wiedza o wychowaniu musi się zatem opierać na wiedzy o wartościach i wiedzy o człowieku. Ponadto chodzi też o stworzenie sytuacji wychowawczych umożliwiających uczniom rozpoznawanie, akceptowanie i przeżywanie wartości. W procesie wychowawczym wartości przejawiają się zarówno w treściach, metodach i celach.

Rozpatrując sposoby istnienia wartości mówi się o dwóch przeciwstawnych teoriach: obiektywistycznej i subiektywistycznej. Jeśli chodzi o pojęcie wartości, to najogólniejszy podział ich rozumienia przebiega między tymi, którzy utożsamiają wartości z przedmiotami lub cechami, a tymi, którzy traktują wartości jako zjawiska świadomości. Zwolennikiem pierwszego, obiektywistycznego stanowiska jest m.in. J. Szczepański, który wartością nazywa „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku . Zwolennicy drugiego, subiektywistycznego stanowiska widzą wartości jako zjawiska ze sfery świadomości, dla których jest specyficzne współwystępowanie elementu poznawczego, emocjonalnego i normatywnego.

W obiektywistycznej teorii, wartości są, czymś zupełnie niezależnym od wewnętrznych treści przeżyć człowieka, jego pragnień, potrzeb, uczuć. Wartości są w nas niezależnie od tego czy się nam one podobają czy nie np. dobro, prawda. Natomiast według myśli subiektywnej wartości są wytworem ocen, pojawiają się jako rezultat naszych subiektywnych doznań. Współcześnie przyjmuje się że wartościom przysługuje charakter obiektywno-subiektywny czyli przedmiotowo-podmiotowy zgodnie z teorią zwaną racjonalizmem.

„Oznacza to iż wartości istnieją obiektywnie w przedmiotach, ale są ujawniane tylko wtedy, gdy pozostają w relacji do podmiotu ludzkiego czyli, że warunkiem koniecznym zaistnienia wartości jest nie tylko realna właściwość przedmiotu, ale także stosunek do niej podmiotu ją oceniającego”.

Próby klasyfikacji wartości podejmowało już wielu naukowców i powstało wiele różnorodnych klasyfikacji. Pokrótce należałoby przyjrzeć się niektórym z nich aby zrozumieć doniosłość wartości. Edward Spranger wyróżnił następujące wartości:
1. Wartości teoretyczne, reprezentatywne dla ludzi którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy,

2. Wartości ekonomiczne, dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne,

3. Wartości estetyczno - artystyczne, bliskie ludziom ceniącym przeżycia piękna
i harmonii,

4. Wartości społeczne - dla ludzi którzy cenią bezinteresowne działanie na rzecz innych,

5. Wartości polityczne, dla tych którzy cenią najwyżej władze i wpływ,

6. Wartości religijne, dla ludzi ceniących prawdę której źródłem jest religia.

Inaczej przedstawia się klasyfikacja M. Rokeacha wyodrębnił on wartości ostateczne
i instrumentalne. Ostateczne odnoszą się do najważniejszych celów w życiu ludzkim, oraz instrumentalne dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania. Do wartości ostatecznych zalicza się: bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo rodziny, dojrzałą miłość, dostatnie życie, mądrość, poczucie dokonania, poczucie własnej godności, pokój na świecie, prawdziwą przyjaźń, przyjemność, równowagę wewnętrzną, równość, szczęście, świat piękna, uznanie społeczne, wolność, zbawienie, życie pełne wrażeń. Do instrumentalnych: ambicje, szerokość horyzontów intelektualnych, zdolność, urok, czar osobisty, czystość, odwagę, umiejętność przebaczenia, opiekuńczość, uczciwość, twórczą wyobraźnię, niezależność, intelektualizm, logiczność, miłość, wrażliwość, posłuszeństwo, grzeczność, odpowiedzialność, samokontrolę. J. Homplewicz wyróżnił transcendentne
i naturalne wartości wychowania. Do transcendentnych zalicza:

1.powszechne unikanie czynienia zła, czynienie dobra,

2. Postawę wiary, nadziei i miłości,

3. Łączność z Bogiem.

Do naturalnych czyli opartych na humanizmie zalicza m.in.: szacunek dla człowieka, godność człowieka, dojrzałość intelektualną i emocjonalną oraz tolerancję.

Inny rodzaj klasyfikacji podejmuje R. Jedliński, przytacza on wartości na wzór k. Denka,
i są to:

1. Wartości transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie),

2. Uniwersalne (dobro, prawda),

3. Estetyczne (piękno),

4. Poznawcze (wiedza, mądrość, refleksyjność),

5. Moralne (bohaterstwo, mądrość, honor, przyjaźń, miłość, odpowiedzialność, sprawiedliwość, szczerość, uczciwość, wierność),

6. Społeczne (demokracja, partriotyzm, praworządność, solidarność, tolerancja, rodzina),

7. Witalne (siła zdrowie, życie),

8. Pragmatyczne (praca, spryt, talent, zaradność),

9. Prestiżowe (kariera, władza, majątek, pieniądze),

10. Hedonistyczne (radość, seks, zabawa).

Występują również inne klasyfikacje:

1. E.Staub - wartości indywidualne,

2. L. Żuk - Łapińska - wartości religijne, duchowe, witalne i hedonistyczne.

3. W. Pasterniak - wartości niesamoistne i samoistne,

4. J. Sztumski - wartości podstawowe, wtórne i indywidualne,

5. K. Kotłowski - wartości nienormatywne, normatywne i absolutne.

Chaos w sferze wartości jest zjawiskiem od dawna sygnalizowanym w pedagogice tym bardziej dlatego, że stanowi on "jedno z głównych źródeł kryzysu nauk pedagogicznych oraz związanego z nim kryzysu tożsamości zawodowej nauczyciela jako wychowawcy". Można zatem mówić o kryzysie samej nauki o wartościach, jaką jest aksjologia oraz o kryzysie, który rozciąga się na sam proces transmisji wartości tak pod względem sposobu ich przekazu jak i treści do przekazania.

Oblicza kryzysu Trzy oblicza wspomnianego kryzysu przedstawiają odpowiednio
J. Życiński, S. Sławiński oraz M. Nowak. J. Życiński sygnalizuje wprost stan "aksjologicznej pustki", S. Sławiński bije na alarm z powodu narastającej dezorientacji aksjologicznej społeczeństwa, a M. Nowak mówi o odwrocie od problematyki wartości zauważanym w Europie zwłaszcza od lat sześćdziesiątych. Kryzys ten odbija się negatywnie na całym procesie wychowania w szkole i rodzi pytanie o przyczyny, które do tej sytuacji mogły doprowadzić.

Jeśli chodzi o skutki niedoceniania i nieobecności wartości w edukacji szkolnej,
i wynikającej stąd nieobecności ich w życiu społeczności, to wymienię tylko dwa: coraz częściej pojawiające się dewiacje i patologie w relacjach międzyludzkich oraz wciskająca się wszędzie nijakość.

Jeśli zaś chodzi o przyczyny kryzysu aksjologicznego w pedagogice, to M. Nowak podaje następujące przyczyny:

1) przyczyny typu metodologicznego (niechęć do zajmowania się wartościami wyrastająca na gruncie tendencji antyideologicznych);

2) pozytywistyczna koncepcja nauki i naukowości (pedagogika powinna zrezygnować
z problematyki wartości i pozostawić je innym dyscyplinom, które zajmowałyby się ustalaniem i uzasadnianiem wartości);

3) relatywizm wartości w wychowaniu;

4) indyferentyzm wobec wartości czyli odrzucenie autorytetu wartości;

5) kryzys współczesnej filozofii wartości wyrażające się w odrzucaniu celów i wartości oraz w błędnym czy niepełnym rozeznaniu co do natury celu8.

Wydaje się, że do przyczyn ogólnie rozszerzającego się kryzysu w dziedzinie wartości należałoby zaliczyć także: uwikłanie się edukacji aksjologicznej w przemiany kulturowe, mentalność konsumpcyjną oraz niedocenienie i nieobecność wartości
w edukacji szkolnej i w konsekwencji ich nieobecność w życiu społecznym.

Z obserwowanym kryzysem wartości łączy się również zjawisko anomii czyli "stanu załamania podstawowych wartości i norm społecznych, dający się opisać
w kategoriach dezintegracji, dezorganizacji, rozregulowania, chaosu, entropii". Po prostu daje się zauważyć, tak w wymiarze społecznym, jak i indywidualnym, że odmawia się zasadności zintemalizowanym wcześniej wartościom i normom z tendencją do dewiacji. K. Szafraniec podkreśla, że "zwiększone zainteresowanie kategorią anomii
w Polsce w ostatnim okresie wynika (...) ze specyficznych problemów, jakie rodzi skory do ustanawiania chaosu i swoistego beznormia okres transformacji".

Spośród wartości uniwersalnych o jakie należało by zabiegać w procesie wychowania na szczególną uwagę zasługują m.in.: altruizm, tolerancja, odpowiedzialność, wolność czy sprawiedliwość. W tejże kolejności wymienia wartości M. Łobodzki. Prze altruizm rozumie się troskę o dobro konkretnej osoby lub grupy, troska ta polega zazwyczaj na wyświadczeniu komuś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny
i dobrowolny. Tolerancja polega na skłonności do zgody, na myślenie, działanie i uczucia inne niż nasze. Odpowiedzialność czyli postawa będąca wyrazem odpowiadania za swoje czyny i postępowanie oraz za swoje postawy i zachowania, jak również odpowiedzialność brana na siebie za innych oraz poddawanie się sankcją w przypadku naruszenia tejże postawy. Wolność z punktu pedagogiczne rozpatruje pedagogika z punktu widzenia ”wolności do czegoś” i „wolności do czegoś”. W pierwszym wypadku jest to wolność negatywna, druga zaś wolnością pozytywną. Sprawiedliwość czyli gotowość oddania każdemu tego co mu się należy.

Wydaje się, że dziś o wartościach mówi się w przeważającej mierze ogólnikowo, hasłowo i niekonsekwentnie, chociaż dostrzega się wyraźne ożywienie teoretyków
i praktyków wychowania w tej dziedzinie. Pozytywnym skutkiem owego zainteresowania się rolą i znaczeniem wartości w edukacji i wychowaniu jest powolne wyzwalanie się
z "obojętności aksjologicznej". Natomiast od strony negatywnej dostrzega się "relatywizm
i znaczną dowolność interpretacyjną, które cechują autorów operujących pojęciem wartości. Inną cechą charakterystyczną mówienia o wartościach jest swego rodzaju "brak głębi". Takie zwroty jak: "wychowanie do wartości", "urzeczywistnianie wartości", "wybieranie wartości", hierarchizacja wartości", to bardzo często tylko powierzchowne sformułowania sugerujące, że eksponuje się coś ważnego i pożądanego. Nie zawsze też do końca wiadomo, co mają na myśli ci autorzy, którzy odwołują się bądź ogólnie do wartości ogólnoludzkich albo uniwersalnych, bądź przywołując konkretnie prawdę, dobro, miłość, piękno, itp.

Literatura:

1. W. Cichoń „Wartość, człowiek, wychowanie” Kraków 1996

2. N. Sillany „Słownik psychologii” Katowice 1995

3. J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” Warszawa 1972

4. P. Tyrała „Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia” Toruń 2001

5. M. Łobodzki „Teoria wychowania w zarysie” Kraków 2003

6. M. Rokeach „The nature of human values” New York 1973

7. J. Homplewicz „Etyka pedagogiczna. Podręcznik dla wychowawców” Warszawa 1996

8. E. Staub „Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania” Wrocław 1990

9. L. Żuk - Łapińska „Problemy tolerancji” Warszawa 1991

10. W. Pasterniak „Piękno i sacrum. U podstaw pedagogiki teonomicznej” Poznań 1998

11. J. Sztumski „Społeczeństwo i wartość” Katowice 1992

12. K. Kotłowski „ Filozofia wartości a zadania pedagogiki” Wrocław 1968

13. E. Ozimek „Wychowanie - potrzeba dziecka - zadanie domu i szkoły”, Poznań 1999

14. J. Życiński „Wychowanie do wartości”, Nowy Sącz 1993

15. S. Sławiński „Wobec wyzwań wychowawczych przełomu tysiącleci” Lublin 1998

16. M. Nowak „Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej” Lublin 2000

17. K. Szafraniec, „Anomia - przesilenie tożsamości. Jednostka i społeczeństwo wobec zmian” Toruń 1986

18. Encyklopedia socjologii, T. 1, Warszawa 1998

19. W. Szczęsny „Edukacja moralna”

20. S.Kunowski „Podstawy współczesnej pedagogiki”

W. Cichoń „Wartość, człowiek, wychowanie” Kraków 1996

N. Sillany „Słownik psychologii” Katowice 1995

J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” Warszawa 1972

P. Tyrała „Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia” Toruń 2001

M. Łobodzki „Teoria wychowania w zarysie” Kraków 2003

J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” Warszawa 1972

M. Łobodzki „Teoria wychowania w zarysie” Kraków 2003

M. Łobodzki „Teoria wychowania w zarysie” Kraków 2003

M. Rokeach „The nature of human values” New York 1973

J. Homplewicz „Etyka pedagogiczna. Podręcznik dla wychowawców” Warszawa 1996

E. Staub „Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania” Wrocław 1990

L. Żuk - Łapińska „Problemy tolerancji” Warszawa 1991

W. Pasterniak „Piękno i sacrum. U podstaw pedagogiki teonomicznej” Poznań 1998

J. Sztumski „Społeczeństwo i wartość” Katowice 1992

K. Kotłowski „ Filozofia wartości a zadania pedagogiki” Wrocław 1968

E. Ozimek, Wstęp, w: E Ozimek (red.), „Wychowanie - potrzeba dziecka - zadanie domu i szkoły”, Poznań 1999

J. Życiński, Troska o Wartości w obliczu współczesnych zagrożeń aksjologicznych, w: „Wychowanie do wartości”, Nowy Sącz 1993

S. Sławiński, Wychowanie ku wartościom w perspektywie reformy edukacji szkolnej, w: „Wobec wyzwań wychowawczych przełomu tysiącleci” Lublin 1998

M. Nowak „Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej” Lublin 2000

K. Szafraniec, „Anomia - przesilenie tożsamości. Jednostka i społeczeństwo wobec zmian” Toruń 1986

Encyklopedia socjologii, T. 1, Warszawa 1998

1

7

---