Dwa bledy z perspektywy językoznawstwa:
Ekwiwokacja - dwuznaczność na płaszczyźnie sematycznej : był zarazem zwolennikiem jak i przeciwnikiem
Amfibolia - dwuznaczność na płaszczyźnie syntaktycznej: podporządkowanie filozofii psychologii
Umysl jest ucielesniony - chomsky - tzn. z kontaktu z doswiadczeniem zmysłowym ewolucyjnie wylaniaja się pojecia metaforyczne. Zjawiska metafizyczne rozumiemy w terminach zjawisk fizycznych. Wiele metonimii laczy się z uczuciami. Wszelkie nasze myslenie wyrastaz doswiadczenia fizycznego, przede wszystkim w odniesieniu do ciala. Wyjsce do metafory i metonimii. Z naszego doswiadczenia fizycznego czerpiemy wyjasnienia dla zjawisk abstrakcyjnych np. niektóre z naszych centralnych pojec opieraja się na sposobie w jaki funkcjonuje nasze ciało np. góra - dół, przód- tyl ; szczesliwy=gora, smutny=dol
Metafory i metonimie - tradycyjnie rozumiane były jako figury stylistyczne. Sa one narzedziami myslenia i dzialania. Nasze myslenie jest z gruntu metaforyczne. Naleza do istoty jezyka. Jezyk odzwierciedla nasze myslenie. Obie sa nieswiadomymi mechanizmami myslenia.
Metonimia - opiera się na bliskosci, sasiedztwie, stykaniu się pomiedzy tym do czego odsyla znaczenie doslowne a do czego odsyla znaczenie przenosne. Np. mieszkamy pod jednym dachem, calosc zamiast czesci, wypilem tylko 2 kieliszki, miejsce za instytujce - Kreml się nie zgadza. Dokonuje się w obrebie jednej całości, jej funkcja jest desygnowanie (ale tez sluszy rozumieniu)
Metafory - podobienstwo pomiedzy doslownym a przenosnym znaczeniem np. swiatlo nauki, prawdy. Metafory umozliwiaja rozumienie abstrakcji w terminach bardziej konkretnych, fizycznych, określonych. Jest przeniesieniem z jednej konkretnej dziedziny do drugiej abstrakcyjnej, jej funkcja jest rozumienie. Relacja która zachodzi miedzy doslowna a przenosna forma umozliwia zobrazowanie abstrakcyjnych pojec.
Metafory animizujace - ozywiajace - np. gniew oceanu, zabijac czas, inflacja zzera moje zarobki
Metafora personifikujaca - np. ta teoria niczego nie wyjasnia
Metafora syntetyzujaca - cieply kolor ( bodziec zamieniony na inny zmysl)
Przyjmowano teorie tzw martwych metafor. Zostaly tak zadomowione w gramatyce, ze teraz już sa to tylko drugie znaczenia. Zjawiska niefizyczne konceptualizujemy za pomoca fizycznych.
Przeniesienia - z dziedziny źródłowej do dziedziny docelowej np. wojna - argumentacja:nie atakuj mnie
Typy metafor:
Przestrzenne: (orientacyjne) poszczególnym pojeciom nadaja strukture przestrzenna np. pojecie szczescia - przygnębienie to dol, szczesliwy to gora, pozwalaja konceptualizowac nasze uczucia
Ontologiczne - doświadczenie przedmiotow fizycznych dostarcza……… , reifikuja(urzeczowowiaja)
Np. - inflacja wzrasta, umysl jako rzecz
Koherencja metafor - naświetlają rozne aspekty tego samego zjawiska
Szczególnym przykładem m. ontologicznych sa animizacje i personifikacje. Np. drapieżny kapitalizm, teoria nic nie mowi
Pojecia wyłaniające się z doświadczenia:
- schematy operacyjne (gora-dol, przod-tyl)
- pojecia metaforyczne (pojemniki, substancja)
M. strukturalne - jedno pojecie nadaje strukture metaforyki drugiemu, wykorzystuja metafory przestrzenne i ontologiczne
Np. poglady to pożywienie - latwo strawic czyjes poglady
Metafory wytwarzają rzeczywistość. Czas metafor przedstawiamy sobie jako surowiec - np. placimy korepetytorowi za godzine a nie za efekty
Gramatyka naturalna - jezyk jest odzwierciedleniem pewnych mechanizmow poznawczych (percepcja, konceptualizacja, gramatyka)
Obserwacje -
- synkretyczne - obserwacje w ktorej wszystkie właściwości danego przedmiotu ujmowane sa całościowo(dla rzeczownika)
- Sekwencja - koncentrujemy się na poszczególnych stadiach
Dla czasowników ujmuje procesy. U podstaw tej konceptualizacji leży obserwacja synkretyczna. Odrzucenie tezy o autonomiczności gramatyki czyli oderwaniu od znaczenia.
Strukturalizm - znaczenie nie wywiera wplywu na dane klasy wyrazow. Spor dotyczy tego jak definiowac wyrazy. Wazne sa kryteria formalne.
Glowne zalozenia semantyki kognitywnej:
Znaczenie = konceptualizacja
Większość wyrazen językowych jest polisemiczna (wieloznaczna)
Znaczenie wyrazen językowych - SA definiowalne przez domene kognitywna (pewne doświadczenie)
Znaczenie wyrazen językowych obok pewnych tresci konceptualnych obejmuje tez konwencjonalne obrazowanie
Językoznawstwo kognitywne postuluje na poziomie morfemow - jest arbitralna relacja , im bardziej znak zlozony tym mniejsza arbitralność. Metafory przestrzenne czy ontologiczne są arbitralne. Arbitralność jest kwestia stopnia. Metafory orientacyjne maja podstawe w doświadczeniu fizycznym.
Odrzucenie klasycznych teorii znaczenia - wszystkie nasze pojecia daja się rozłożyć na klocki (klockowa teoria znaczenia) kognitywisci podaja w wątpliwość, ze mamy pojecia rozkładalne, mowia ze mamy gestalty doswiadczeniowe ( czyli zbitki składników które organizuja cale nasze doświadczenie, nadając im okreslona strukture). Gestaltow nie da się poddac takiej analizie, gdzie daloby się poddac analizie konkurencyjnej.
Prototypowy gestalt przyczynowosci (najbardziej reprezentatywny)
Gestalty doświadczenia opisuje się w kategoriach podobieństwa rodzinnego. Przyczynowość nie jest rozkladalna w sposób jednoznaczny.
Filozoficzne implikacje teorii kognitywnej jezyka:
Przeciwko autonomii umysłu teza o ucieleśnieniu umysłu konieczne uwzględnienie psychologii, socjologii przy opisie jezyka
Ograniczona zostaje teza o arbitralności znaku językowego
Homonimia:
- mocna - w partii, w klotni, w rozpaczy
- slaba - miedzy tymi „w” jest jakies pokrewieństwo, ale nie sa wyprowadzane
Językoznawstwo kognitywne rezygnuje z przewidywalności aby generowac struktury, woli postulat przewidywalności statystycznej
Klasyczna teoria kategorii Arystotelesa:
Kategorie tworzone przez ludzki umysl odzwierciedlaja rzeczywistość pozajezykowa
Wewnętrznie definiowane bez odwolania się do kontekstu
Granice pomiedzy kategoriami sa ostre i niezmienne
O przynależności mowi zasada sprzeczności lub wylaczonego srodka
Wszystkie przedmioty do niej należące maja ten sam status
Idea prototypu:
Najbardziej reprezentatywny przedstawiciel danego gatunku (kategorii), zbior cech najbardziej charakterystycznych. Gestalt -zbior cech. Stol jest bardziej prototypowym meblem niz telefon komorkowy.
Poziomy konceptualizacji:
- podstawowy - pies - jednostki najbardziej uzywane, najbardziej potrzebne, chcemy pokazac jak najwięcej tresci, ekonomia komunikacji; poznawczo uprzywilejowany, odejście od ontologii na rzecz epistemologii, wazny jest opis swiata a nie sam swiat
- nadrzedny - ssak, zwierze
- podrzędny - jamnik, pudel - interesuje specjalistow
Kategoryzacja
- schemat - jeśli A jest schematem dla B to charakterystyka A jest B
- prototyp - B nie jest uszczegółowieniem ale roszczeniem? A. opieraja się na podobieństwie.
Dwa podejścia przez prototyp:
- kategoria radialna - Lakaff
- model sieciowy - Langacker
Prototypicentrum (glowne znaczenie, odchodza znaczenia peryferyjne)
Klucz:
- do koserw
- do zadan
- do serca
Klucz do konserw odchodzi od prototypu
Od centrum mamy roszczenia:
- metonimiczne - czesc wysunieta na pierwszy plan
- metaforyczne - to co abstrakcyjne - termin fizyczny
Kategoria radialna = wieloznaczność przyimkow.
Model sieciowy:
- pionowo; w gore, w dol, do poziomu podstawowego
- poziomo - roszczenia metaforyczne i metonimiczne trzeba uwzględnić
Diachronie czyli rozwoj jezyka
Ring - okragla rzecz
- bokserski - kwadratowy - to nie jest kategoryzacja przez schemat tylko przez prototyp
Domeny kognitywne:
- kazde wyrazenie językowe przywoluje jeden lub wiecej domen kognitywnych - czerwony przywoluje spektrum barwy
Nie istnieje dosłowne zdefiniowanie wyrażenia językowego.
Podstawowe domeny kognitywne - sa do niczego sprowadzalne np. domena barw, czas, przestrzen
Konwencjonalne obrazowanie - zdolność do ujmowania tej samej sytuacji na rozne sposoby
Piotr i ja to zrobiliśmy - ja i Piotr to zrobiliśmy
Aspekty kognitywnego obrazowania:
Schematyczność - polega na stopniu uszczegółowienia wyrazistości, co do detali, z jaka opisujemy rzeczywistość - np. cos - zwierze, ktos- student, cos ktos robi
Tlo - „Krysia nazwala marka komunista i on tez ja obrazil”
Wyrazenie i profilowanie tj. koncentrowanie się na czyms , naświetlanie pewnego aspektu domeny kognitywnej. Wszystkie wyrażenia językowe przywołują pewna domene kogni. Os, szprycha, felga - przywołują domene jaka jest kolo, w obrebie tej domeny jest podświetlony jakis element
Maja te sama tresc konceptualna roznia się tym co uwypuklaja, w przypadku give profiluja agensa, receive - profiluja patiensa
After i before - tresc konceptualna, ta sama co innego profiluja
Trajektor - landmark - wyrażenia relacyjne (do czynienia z uczestnikami tej relacji)
Rzeczowniki to wyrażenia językowe, które profiluja „rzecz”. Zaimki tez profiluja „rzecz”
Czasowniki profiluja relacje temporalna, procesy (zdania).
Przymiotniki, przysłówki, przyimki profiluja relacje atemporalne. Czas nie jest momentem istotnym.
In, into, enter
In - prosta - trajektor w obrebie land marka, chlopiec jest w klasie
Into - zlozona - profiluje relacje trajektora w obrebie land marka
Sekwencja, obserwacja, calosciowa, synkretyczna, nie interesuje nas rozwoj w czasie
„enter” - relacja temporalna, obserwacja, sekwencja, rozwoj tej czynności w czasie
Podstawowe doświadczenie - swiat rozpada się na rzeczy i relacje
Rzecz-> przestrzen -> trwałość->autonomiczne
Relacja->czas->procesualność->zalezne
U podstaw tej opozycji jest wytworzenie się gramatyki, punktem wyjscia jest to co najbardziej fizyczne:
„najbliższy sex-shop jest za rogiem” - odnosi do przestrzeni
Lancuch akcji - wyjasnia strukture zdania (narzedzie)w obrebie lancucha akcji/zdania wyróżniamy:
- poczatek - head - cos co przekazuje energie
- ogon lancucha - tail - ostatnie ogniwo któremu zostaje przekazana energia
Archetyp - najbardziej fundamentalne ludzkie doświadczenia
Funkcja dzierzawcza -
- posiadanie
- przynależność
- całość
Proces(zd. Schematyczne desygnuje proces)
Archetypy
Agens
Patiens
Instrument
Np. Pawel kroi chleb
(Archetyp) prototyp
Pawel kroi chleb nozem(instrument) - w takim zdaniu profilowany jest caly proces
Ostry noz latwo kroil chleb - profiluje cos innego - profiluje narzedzie (ostry noz)
Pawel przekonal Piotra do wyjscia - lancuch akcji, sa zdania które pod ten sam schemat nie podpadaja
Obrazowanie - to zdolność do konstruowania tej samej sceny na rozne sposoby
Wg langackera nauczanie jest tożsame z obrazowaniem
Break - złamać - proces
Broken - zlamany - koncowe stadium - tresc konceptualna ta sama ale roznia się profilem
Obrazowanie/portretowanie - zdolność do alternatywnego ujmowania tresci:
Schematyczność vs. Szczegółowość
Stopien abstrakcji z jakim dana scena może być konstruowana
„pawel zbil ukochana skarbonke Zosi drewniana deska”
„ktos cos zbil”
Zakres - to jest ogol tresci konceptualnych które dane wyrazenie przywoluje
Np. skaleczyl się w palec i kostka jest opuchnieta - reka - kostka?, ramie- kostka?
„To jablko to reneta, twarda skorke trzeba obrac”
„To jest sad. Twarda skorke trzeba obrac” - takie nieprawidłowości tłumaczone sa zakresem
Wyroznienie obejmuje profilowanie (koncentrowanie się na danym elemencie z bazy) i reakcje trajektor-landmark
Os, opona, felga - zakres:kolo - nacisk na poszczególne elementy to profilowanie
Np. dawac i otrzymywać
Co decyduje o tym ze element stanowi profil?
Co gwarantuje pierwszoplanowość?
Czy element jest w ruchu?
Czy ma wyraziste kontury
Pragnanz:
- figura - to co jest wyróżnione
- tlo
Trajektor i landmark to relacja w ktorej wyróżnione sa dwa elementy - T. bardziej, L. mniej
Dawanie - T agens, L - odbiorca
Branie - L agens, T- odbiorca
Za pomoca T i L wyjasnia przejscie ze strony czynnej na bierna jako zmiane trajektoria
Schematy idealizacyjne to zaczerpniete z naszego codziennego dosw. struktury np. gora-dol, wewnątrz-zewnatrz, te schematy sa pierwotne, wylaniaja się z wielokrotnych interakcji
Polisemia przyimkow - dane uzycie przyimka jest albo uszczegolowieniem albo rozszerzeniem
Cechy charakterystyczne tego schematu:
- trajektor porusza się pewna sciezka
- ta sciezka znajduje się nad landmarkiem
Centralne znaczenie - uszczegółowienie i rozszerzenie
4.tlo to pojmowanie jednej struktury w poqiazaniu z druga, jest podstawa rozumienia metafor (m. zrodlowa, docelowa), tlo jest warunkiem zrozumienia wypowiedzi dyskursywnych
Sciezka kompozycyjna - to abstrakcyjna droga która przemierza użytkownik gdy analizuje wyraz
Rozkładalnośc - to zdolność do rozłożenia wyrazu na czesci składowe,ma konsekwencje semantyczne - może wyakcentowac poszczególne komponenty
Kwadrat
Czworokat - roznia się sciezka kompozycyjna i rozkładalnością
czworobok
perspektywa - składają się na nia mniejsze warianty:
- punkt widzenia: drzewo jest za skala, możliwe jest przeniesienie mentalne czyli przyjecie perspektywy odbiorcy
- mentalne skanowanie - wzgorze opada ku rzece - nie mamy do czynienia z rzeczywistym ruchem, ale z ruchem fikcyjnym
- układ postrzegania - siedze w aucie i ogladam pędzący krajobraz - subiektyfikacja i obiektywizacja dotycza roli jaka odgrywaja podmiot i przedmiot:
Piszacy niniejsze zdanie nie rozumie.
Ja nie rozumiem.
Nie rozumiem.
- Zakres wyrazu - to wszystkie tresci konceptualne jakie dane wyrazenie przywoluje.
Wybic okno - dotyczy szyby
Pomalowac okno - dotyczy ramy
Jeśli podmiot nie umieszcza siebie na scenie, to jest to subiektywizacja. Jeśli podmiot obserwując sytuacje wlacza siebie do oglądu to jest to obiektywizacja.
Zakotwiczenie - zaznaczenie obecności mówiącego np. trudno się z Toba zgodzic/ja się z Toba nie zgadzam
- sceneria=ogol okolicznosci w których wystepuje wydarzenie, okoliczniki - uczestnik =podmioty i dopelnienia(lancuch akcji)
Jeśli mamy zdania w których podmiotem jest uczestnik lancucha akcji - zdanie podlega pasywizacji.
Jeśli podmiotem jest sceneria -zdanie nie polega pasywizacji
Wszystkie elementy gramatyki maja znaczenie
- konturowanie - wyróżnianie odmiennych rzeczownikow (generalizacja i ich reguly), tworzenie rzeczownikow (zamykanie); wydzielanie danego ojecia z otoczenia zamknietego, jeśli cos z natury posiada kontur to jest policzalne i posiada liczbe mnoga.
Kamien - ma kontur
Piasek - nie ma
Policzalność i niepoliczalność jest zwiazana z leksemem. Policzalnosc leksemu kamien zawiera się w jego definicji.
Sa rzeczowniki które sa naturalnie zamkniete.
Rzeczowniki takie jak woda, mleko, piasek nie posiadaja konturu wiec nie sa policzalne
Posiadanie konturu jest relacja skalarna (gradacyjna=stopniowalna)ludzki umysl ma możliwość narzucania konturu) te zależności odnosza się do rzeczownikow abstrakcyjnych. Możemy narzucac kontur lub go znosic.
Rok miłości/ cala klatka smierdzacakotem
Opozycja policzalny/niepoliczalny rzeczownikow odpowiada opozycji dokananych/niedokonanych czasownikow.
Kognityw. - jezyk jest w pewnym sensie tożsamy z mysleniem
Uczyl się /nauczyl się - profiluje rezultat - dok umieszcza w ogladzie, niedokonane wychodza poza oglad
5