W ostatnich latach komputery stały się dla człowieka nieodzownym narzędziem pracy. Zastosowanie nawet do najprostszych prac usprawniają je znacznie , jednocześnie jednak uzależniają pracownika i przykuwają go do stanowiska pracy, którym w tym w tym przypadku jest stanowisko z komputerem , a często tylko z monitorem ekranowym.

Z szerokiego wykorzystania komputerów wynika zróżnicowanie pracy operatorów komputerowych zarówno co do jej charakteru , jak i stopnia obciążenia. Na różnice te wpływają , między innymi : wymiar czasu pracy przy komputerze , stopień trudności wykonywanych zadań , stopień zaangażowania i znajomości obsługi programów komputerowych. Ogólnie można wyróżnic pięć głównych rodzajów prac wykonywanych przez użytkowników sprzętu komputerowego * :

1. Wykonywanie danych ( data entry ) - najczęściej polega na przenoszeniu danych z dokumentu do komputera . Zwykle zadania są rutynowe , ich wykonanie wymaga szybkiego tempa , naprzemiennej obserwacji dokumentu i ekranu . Ponadto , pracę tę charakteryzuje znikoma możliwość podejmowania samodzielnych decyzji.

2. Uzyskanie danych ( data aguisition ) - polega na wyszukiwaniu informacji na ekranie.

3. Praca interakcyjna ( interactive communication ) - polega na dialogu z oprogramowaniem komputera lub komunikacji za pośrednictwem komputera z innymi osobami .

4. Przetwarzanie tekstów (word processing ) - jest to najczęstszy sposób wykorzystania komputera polegający na pracy w edytorze tekstowym ( pisanie i sprawdzanie tekstów) . Zawiera elementy wcześniej wymienionych prac i charakteryzuje się znacznym obciążeniem wzroku.

5. Programowanie i projektowanie wspomagane komputerowo(computer programming) - polega na tworzeniu nowych programów komputerowych , wykonywaniu projektów ( np. budowlanych) za pomocą odpowiedniego oprogramowania. Charakteryzuje się silną motywacją do pracy , zaangażowaniem w wykonywanie zadania , a także obciążeniem wzroku .

Wyniki wielu badań wskazują , że charakter zadań wykonywanych przez operatorów wpływa na rodzaj i nasilenie odczuwanych przez nich dolegliwości. Szczególne zainteresowanie użytkowników i organizatorów komputerowych stanowisk pracy budzi odpowiedz na pytanie , czy praca operatora komputerowego jest szkodliwa.

Z wieloletnich już badań epidemiologicznych jednoznacznie wynika , że praca z monitorami ekranowymi nie jest szkodliwa . Natomiast może być uciążliwa . Uciążliwość tą powodują : nadmierne obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego oraz wzroku , a także stres psychospołeczny , występujący u operatorów monitorów ekranowych.

1. Obciążenie narządu wzroku

Subiektywne objawy zmęczenia wzroku można podzielić na [ 7, 30 ] :

- wzrokowe : zamazywanie obrazu lub czytanego tekstu ; powstają wtedy, gdy do wyrównania nieprawidłowości w układzie optycznym lub mięśniowym oczu potrzebny jest wysiłek oczy i kiedy ta kompensacja nie jest możliwa ;

- oczne : pieczenie, zmęczenie i zaczerwienienie oczu ; prowadzą niekiedy do wystąpienia bólu oczu, są następstwem przeciążenia mięśni ocznych po dłuższym okresie pracy wzrokowej ;

- układowe : bóle i zawroty głowy, zaburzenia żołądkowe, skurcze mięśni ;

- czynnościowe : światłowstręt, niemożność długiego czytania, przy braku jakichkolwiek zmian organicznych i bez możliwości uzyskania poprawy po zastosowaniu korekcji okularowej ; te dolegliwości mają raczej podłoże psychogenne.

Z badań epidemiologicznych wynika, że kobiety częściej niż mężczyźni zgłaszają skargi na zmęczenie wzroku spowodowane pracą przy monitorach ekranowych [ 3, 13 ], częściej podają je osoby stosujące korekcję okularową, szczególnie gdy dotyczy to astygmatyzmu [ 5, 23 ]. Rzeczywisty wydaje się być związek między czasem pracy spędzonym przy monitorach ekranowych a częstością występowania dolegliwości [ 13, 22 ]. Zwiększenie liczby godzin pracy z 3,5 do 6 powoduje wzrost liczby osób ze skargami na zmęczenie wzroku z 9 % do 45 %

Nie bez znaczenia jest rodzaj pracy wykonywanej z monitorami ekranowymi. Jak już wspomniano, najmniej liczną grupę osób skarżących się na trudność w tej pracy stanowią programiści traktujący monitory ekranowe jako podstawowe narzędzie ich działania [ 24 ].

Niemal wszyscy autorzy podkreślają, że dyskomfort wzroku występujący przy różnych rodzajach pracy z monitorami ekranowymi jest przemijający i nie powoduje trwałego uszkodzenia wzroku. Jednakże fakt utrzymywania się dolegliwości nawet od kilku godzin od zaprzestania pracy, nie pozwala bagatelizować skarg pracowników. Obserwacje własne z praktyki lekarskiej wskazują, iż dolegliwości oczne i wzrokowe pojawiają się podczas pracy z monitorami ekranowymi lub po jej zakończeniu, budzą niepokój głównie młodych pracowników, szczególnie kobiet.

2. Obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego

Praca operatora monitorów ekranowych jest przykładem bardzo obecnie rozpowszechnionej pracy siedzącej.

Obciążenie układu mięśni utrzymujących ciało w pozycji mięśniowo - szkieletowego operatorów komputerowych jest związane z równoczesnym wystąpieniem kilku czynników. Najistotniejsze z nich to :

• obciążenie mięśni utrzymujących ciało w pozycji siedzącej. Jest to zazwyczaj długo utrzymywane obciążenie typu statycznego dotyczące mięśni stabilizujących kręgosłup, charakterystyczne dla każdego rodzaju pracy siedzącej, a także wynikające ze specyfikacji pracy operatorów monitorów ekranowych obciążenie innych grup mięśni, a mianowicie:

• obciążenie statyczne mięśni obręczy barkowej i przedramion niezbędne do utrzymania kończyny górnej w pozycji umożliwiającej obsługę klawiatury

• obciążenie statyczne mięśni karku utrzymujących głowę w pozycji umożliwiającej obserwację dokumentu , klawiatury lub ekranu:

• jednostronne obciążenie mięśni bezpośrednio wykonujących czynność roboczą(mięśni rąk wystukujących tysiące znaków w ciągu zmiany roboczej). Są to obciążenia w wymiarze bezwzględnym nieznacznego stopnia, ale w stosunku do możliwości drobnych mięśni rąk stanowią znaczne obciążenie . Ponadto są to ruchy identyczne i powtarzalne z dużą częstotliwością (monotypowe);

• nadmierne ciśnienie w dyskach międzykręgowych wynikające z obciążenia kręgosłupa podczas długotrwale utrzymywanej pozycji siedzącej.

Wpływ warunków na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego

Istotna, a nawet decydująca rola nieodpowiednich warunków pracy w patomechanice dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego jest oczywista. Ponadto zapewnienie prawidłowych materialnych i organizacyjnych warunków pracy jest jeden z najprostszych środków zapobiegania problemom zdrowotnym pracowników. Wyniki badań potwierdzają, że poprawa materialnych warunków pracy, a więc wymiana krzeseł, opraw oświetleniowych, prawidłowe ustawienie elementów stanowiska pracy, wpływa na zmniejszenie obciążenia mięśni podczas pracy(rys.4). W rezultacie maleje liczba skarg na dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego operatorów monitorów ekranowych[7].

Typowe stanowisko operatora monitorów ekranowych składa się z wielu elementów, które można podzielić na wyposażenie:

• zasadnicze (stół, krzesło, monitor, klawiatura)

• dodatkowe (np. uchwyt na dokumenty, podnóżek).

Istnieje ogólna zasada, że wszystkie te elementy powinny mieć jak najwięcej możliwości regulacji wysokości , kątów pochylenia i wzajemnego położenia.

Umożliwia to właściwe ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb operatora, a nie - jak często bywa - operatora do stanowiska.

Klawiatura jest elementem stanowiska wpływającym zarówno na wydajność pracy (szybkość wykonania zadania , liczbę popełnionych błędów), jak i na jej komfort w szerokim rozumieniu , w tym również na zapobieganie dolegliwościom układu mięśniowo-szkieletowego. Z tego powodu klawiatura powinna być oddzielnym elementem stanowiska pracy usytuowanym pod operatorem, w linii pośrodkowej ciała operatora.

Prawidłowe ułożenie kończyn górnych podczas obsługi typowej klawiatury powinno być takie, aby kąt między ramieniem i przedramieniem opartym na podłokietniku wynosił około 90(. Ustawienie klawiatury powyżej położenia łokcia powoduje wzrost skarg operatorek na dolegliwości bólowe w obrębie ramion[37].

Wyniki badań własnych wykazały, że wsparcie przedramion na podłokietnikach podczas obsługi klawiatury w istotny sposób zmniejsza napięcie mięśnia czworobocznego prawego oraz dolegliwości bólowe operatorów[4,6]

Zalecaną pozycją rąk podczas obsługi klawiatury jest swobodne ich "fruwanie" nad klawiaturą, z możliwością okresowego wsparcia nadgarstka o podkładkę(w czasie krótkich przerw). Istotne jest, żeby ręka nie była nadmiernie wygięta grzbietowo w stawie nadgarstkowym oraz by nie opierała się o kant stołu na wysokości kanału nadgarstka. Obie te sytuacje powodują wzrost w kanale nadgarstka, co może być przyczyną rozwoju tzw. zespołu cieśni kanału nadgarstka [9,33,34].

Mysz jest także urządzeniem interakcyjnym komputera i w dobie windows występuje powszechnie na stanowiskach komputerowych. Szacuje się, że 2/3 czasu wykonywania operacji na komputerze stanowi obsługa myszy. Wyniki badań wykazują , że operatorzy stosujący mysz przeważnie skarżą się na bóle i przeciążenie mięśni głównych barków, przedramion i rąk, natomiast rzadziej zgłaszają bóle w okolicy nadgarstka i inne objawy zespołu cieśni kanału nadgarstka[12]. Jest to związane z innym zakresem ruchów ramiona i odchylenia ręki w stawie nadgarstkowym u osób posługujących się myszą komputerową i klawiaturą (rys.5),[14].

Monitor powinien być ustawiony przed operatorem, na właściwej wysokości. Najczęściej spotykaną nieprawidłowością jest umieszczenie monitora za wysoko, zwykle na jednostce centralnej. Sytuacja taka powoduje nadmierne obciążenie mięśni karku i szyi podczas obserwacji ekranu. Obciążenie to jest potęgowane przez częste ruchy głowy operatora w trakcie przenoszenia wzroku pomiędzy klawiaturą, ekranem i dokumentem. Berggvist i współpracownicy[4] badając operatorów pracujących z monitorami usytuowanymi powyżej zaleconej przez Grandjeana „linii widzenia” stwierdzili częstsze występowanie zespołów bólu i sztywności w okolicach karku i szyi.

Krzesło jest bardzo ważnym elementem stanowiska pracy operatora ze względu na siedzący charakter jego pracy. Prawidłowe krzesło powinno zapewniać:

• podparcie pod plecy ; zalecane jest wysokie podparcie z właściwie wyprofilowaną płytą w okolicy lędźwiowej, co umożliwia okresowe obciążenie mięśni utrzymujących siedzącą pozycję ciała

• uzyskanie właściwej wysokości płyty siedziska; wysokość ta powinna być indywidualnie dopasowana, tak aby uniknąć ucisku krawędzi przedniej na dół podkolanowy i znajdujące się tam naczynia krwionośne, nerwy i ścięgna, sytuację taką przedstawia rysunek 6;

• możliwość dostosowania położenia podłokietników.

Korzystne jest również stosowanie przenośnych podnóżków. Jest to szczególnie istotne, jeśli używa się krzeseł nie posiadających regulacji wysokości płyty siedziska oraz jeżeli operatorami sprzętu komputerowego są osoby o niskim wzroście.

---