Wykład 10
ZMIANA SPOŁECZNA, ROZWÓJ I POSTĘP
TRAUMA ZMIAN SPOŁECZNYCH
ZMIANA SPOŁECZNA - różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu
Różne aspekty zmiany:
ZMIANA SKŁADU SYSTEMU - np. migracje, rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna
ZMIANA STRUKTURY SYSTEMU - modyfikacja czworakich sieci powiązań między: interakcjami, interesami, normami i ideami
Wyłaniają się:
nowe struktury interakcyjne, przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty, wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy
nowe struktury interesów, przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowania lub popadają w zależność
nowe struktury normatywne, przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co innego niż dawniej
nowe struktury idealne, przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, widzieć samych siebie w nowym świetle
ZMIANA FUNKCJI - pełnionych przez elementy społeczeństwa - np. tradycyjna rodzina była grupą wielofunkcyjną: realizowała funkcje ekonomiczne, prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp. Z czasem niektóre z tych funkcji zostały przejęte przez wyspecjalizowane instytucje czy organizacje
ZMIANA GRANICY SYSTEMU - np. dwie partie polityczne łączą się w jedną, dwie korporacje przemysłowe dokonują fuzji
ZMIANY W OTOCZENIU SYSTEMU - np. urbanizacja pochłania podmiejskie wioski, podbój zmienia położenie geopolityczne społeczeństwa
PROCES SPOŁECZNY - ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami
PROCES KIERUNKOWY - taki, którego żaden etap nie powtarza się, a cała sekwencja przybliża stale do jakiegoś przyszłego stanu wyróżnionego - celu czy krańca procesu
Przykłady:
wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie się, śmierć
wzrost ludnościowy, industrializacja, urbanizacja, powstawanie państw, procesy cywilizacyjne, ekspansja nauki, racjonalizacja, biurokratyzacja, pauperyzacja, destrukcja środowiska, wzrost przestępczości itp.
PROCES CYKLICZNY - taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do swojego kształtu początkowego
Przykład z życia ekonomicznego - cykle koniunkturalne wzrostu i recesji
ROZWÓJ SPOŁECZNY - proces kierunkowy napędzany czynnikami endogennymi, w których poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący
Przykłady:
gdy rośnie liczba ludności - mówimy o rozwoju demograficznym
gdy zwiększa się produkt globalny społeczeństwa - mówimy o rozwoju gospodarczym
gdy rośnie liczba przestępstw - mówimy o rozwoju przestępczości
Czynniki endogenne - wewnątrzspołeczne, immanentne, zamknięte w ramach rozważanego systemu, w odróżnieniu od zewnętrznych (egzogennych) - jak zmiany klimatyczne, katastrofy przyrodnicze, epidemie chorób itp.
Odróżniamy:
ROZWÓJ JEDNOLINIOWY - taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii
(tak postrzegali historię ewolucjoniści: od Herberta Spencera do Talcotta Parsonsa)
ROZWÓJ WIELOLINIOWY - taki, w którym różne sekwencje zmian maja jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych danego społeczeństwa
ROZWÓJ SKOKOWY - taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa
Np. w dialektycznej koncepcji Karola Marksa - rozwój społeczeństwa biegnie od wspólnoty pierwotnej, przez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do komunizmu, a pomiędzy tymi fazami dochodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzeczności, co przez rewolucję - prowadzi do narodzenia się jakościowo nowej, kolejnej formacji społecznej
POSTĘP SPOŁECZNY - proces przybliżający nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, w którym realizują się jakieś ważne społeczne wartości; stanu uważanego za dobry, słuszny, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny itp.
REGRES - proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwie wartości
Żadna zmiana nie jest postępem (ani regresem) sama w sobie
Może natomiast uzyskać kwalifikację postępu, gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w jakiejś zbiorowości pozytywnej oceny, dokonanej w myśl pewnych kryteriów aksjologicznych
Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regresem)
Po pierwsze, postępowość (regresywność) jest zrelatywizowana do jakiejś zbiorowości:
To, co za postępowe uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres
Odebranie ziemi wielkim właścicielom i uwłaszczenie chłopów było z pewnością postępowe z punktu widzenia mas wiejskich, ale nie z perspektywy arystokracji
Wprowadzenie progresywnych podatków i zmniejszenie tym samym różnic majątkowych jest postępowe z perspektywy najniżej zarabiających, ale nie z punktu widzenia dynamicznych przedsiębiorców
Po drugie, postępowość jest zrelatywizowana historycznie
Nowe wynalazki i urządzenia techniczne, upowszechnienie edukacji, swoboda obyczajów, odformalizowanie stosunków międzyludzkich, równouprawnienie kobiet - te zmiany społeczne, z naszej perspektywy oczywiście postepowe, wcale nie wydawały się takimi, kiedy je wprowadzano\
Po trzecie, postępowość jest zrelatywizowana do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości) - to, co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl kryterium konkurencyjnego, a nawet może z tej perspektywy stanowić regres
Uprzemysłowienie jest postępem, gdy za kryterium przyjmiemy wzrost produkcji, ale nie jest postępem, gdy za kryterium uznamy przetrwanie środowiska naturalnego
Urbanizacja jest postępem, jeśli za kryterium przyjmiemy bogate możliwości zatrudnienia, rozrywki, konsumpcji kulturalnej spotykane w miastach, ale jest regresem, jeśli za kryterium uznamy tradycyjne, wspólnotowe więzi międzyludzkie typowe dla środowiska wiejskiego
Oczywiście zrelatywizowanie idei postępu nie oznacza całkowitej dowolności na temat tego, czym jest postęp. Już samo wytworzenie się społecznego konsensusu wokół pewnych kryteriów postępu (wybór pewnych wartości jako podstawowych przez większość członków społeczeństwa) stanowi swoiste sito czy filtr eliminujący kryteria oderwane czy przypadkowe
Przykłady: sprawy, które są w interesie wszystkich ludzi i sprawy, które dotyczą interesów partykularnych (grupowych, klasowych, narodowych)
Np. to, co jedni uznają za sprawiedliwe, inni odrzucą jako niesłuszne; to, co jedni uznają za równość szans, inni potraktują jako niezasłużone przywileje; to, co jedni akceptują jako demokrację, inni nazwą tyranią motłochu itp.
Łatwiej na ogół zgodzić się na postępowość pewnych procesów, gdy kryteria postępu zdefiniowane są cząstkowo (jednowymiarowo), a znacznie trudniej, gdy są określone kompleksowo. Ten drugi przypadek jest bardzo częsty w historii myśli społecznej
UTOPIE SPOŁECZNE - wizje dobrego, szczęśliwego, doskonałego społeczeństwa przyszłości, na tyle wyidealizowane i skrajne, że całkowicie nierealistyczne
LOSY IDEI POSTĘPU
Idea postępu ma z górą 2500 lat
jej pierwsze sformułowanie przypisuje się Ksenofanesowi, a za ojca terminu uważa się Lukrecjusza
w Grecji rozważania o postępie - Ajschylos, Protagoras, Sokrates, Platon
w Rzymie - Seneka
w średniowiecznym chrześcijaństwie - św. Augustyn, Bernard z Chartres
w myśli renesansowej - N. Machiavelli, T. Morus, F. Bacon, Erazm z Rotterdamu
Oświecenie - Bodin, Vico, Leibniz
Prawdziwy triumf tej idei to wiek XIX, zwany wiekiem postępu - wiek optymizmu, wiary w rozum, naukę, technikę, produkcję, wzrost ekonomiczny, ekspansję terytorialną, rozmach cywilizacyjny. Rozwój zdaje się nie mieć żadnych barier, potencjał człowieka zdaje się nieograniczony, przyszłość - bezkresna, wspaniała i otwarta (ewolucjonizm, dialektyczna teoria dziejów itd.)
Skąd bierze się zdumiewająca trwałość i powszechność idei postępu?
Wynika to z fundamentalnych właściwości natury ludzkiej
z odwiecznego i nieprzezwyciężalnego rozziewu między tym, co jest, a tym, czego by się pragnęło - realiami i marzeniami, rzeczywistością i aspiracjami
z odwiecznej i powszechnej nadziei na lepszą przyszłość, na zmniejszenie tej przepaści, zbliżenie się do światów upragnionych
Wiek XX to czas rozdwojony - wspaniały i straszny, cudowny i tragiczny
Z jednej strony przynosi niebywałe przyśpieszenie idei postępu naukowego, technicznego, medycznego, podniesienie poziomu życia, wzrost dobrobytu
Z drugiej strony rodzi przeciwieństwa tego, co było upragnione - skutki działań ludzi wymykają się spod ich kontroli i obracają się przeciwko nim:
u początków stulecia rozkwitający kapitalizm przeżywa nagle krach ekonomiczny
demokracja zachodnia wydaje z siebie faszyzm
humanistyczna idea socjalizmu wyradza się w zbrodniczy system stalinowski
koncepcja państwa narodowego rodzi szowinizm, nacjonalizm, dwie wojny totalne i niezliczoną ilość wojen lokalnych
pod hasła humanistycznych religii podszywa się dogmatyzm, nietolerancja, rozkwitają fundamentalizmy, prowadzi się krwawe wojny wyznaniowe
pod sztandarem postępowych ideologii rodzi się terroryzm
nauka ustępuje nieraz irracjonalizmowi, obskurantyzmowi czy ignorancji
cywilizacja powoduje epidemie nowych chorób
technika i przemysł sprowadzają katastrofę ekologiczną, groźne zmiany klimatyczne i potencjalne zagrożenie nuklearne
Koniec XX wieku przynosi załamanie się idei postępu w powszechnej świadomości i w teoriach społecznych. Coraz częściej pojawia się słowo ,,kryzys''. Pisze się o końcu ideologii, o upadku religii, o końcu historii i o końcu człowieka
W świadomości potocznej znajduje to wyraz w postawach zwątpienia, rozczarowania, zagubienia, bezsilności, w zatracie sensu życia, zaniku myślenia perspektywicznego, zerwaniu poczucia ciągłości z tradycją, ignorowaniu spraw publicznych
W obszarze teorii społecznych - prowadzi do relatywizmu i subiektywizmu, zwątpienia w prawidłowości życia społecznego, podkreślania roli przypadku, emocji, zastępowania wartości etycznych przez powierzchowne przeżycia estetyczne
Skoro POSTĘP - to nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społecznego, nasuwają się trzy pytania:
kto jest sprawcą tego ruchu? (pytanie o podmiot postępu)
jak ruch przebiega? (pytanie o mechanizm postępu)
w jakim kierunku, ku czemu zmierza? (pytanie o kryterium postępu)
Cztery wizje postępu:
SAKRALNA - sprawcą i twórcą historii jest Bóg, dzieje przebiegają w sposób z góry przez Boga wyznaczony, w myśl pewnego schematu Opatrzności, nieuchronnego przeznaczenia i zmierzają ku królestwu bożemu (millenium), które jest ,,nie z tego świata''
MECHANISTYCZNA - sekularyzacja idei postępu nakazuje za sprawcę, podmiot postępu uznać sam ,,organizm społeczny'' czy ,,system społeczny'', który zmienia się i rozwija na mocy własnych wewnętrznych tendencji, niejako automatycznie, prawidłowo i nieuchronnie. Cel postępu zostaje sprowadzony na ziemię, a dystans czasowy dzielący od ideału ulega wielkiemu skróceniu
HUMANISTYCZNA - za twórcę i sprawcę dziejów uznany zostaje człowiek. Takie podmioty kolektywne to czasem narody, czasem klasy społeczne (np. Marksowski proletariat), czasem ruchy społeczne, niekiedy państwo, a nawet partia polityczna. Dostrzega się także rolę podmiotów indywidualnych - wybitnych przywódców charyzmatycznych, polityków, proroków, bohaterów, wodzów oraz zwykłych ludzi. Mechanizm procesu to sumowanie się działań i kumulowanie ich skutków. Celem nie jest realizacja całościowej, utopijnej wizji idealnego społeczeństwa, lecz stopniowe doskonalenie jakiegoś wymiaru życia ludzkiego - emancypacja grup upośledzonych, zwiększanie wolności, autonomii, dobrobytu
AKTYWISTYCZNA (P. Sztompka) - umiejscowienie kryterium, miary postępowości nie w jakiejś wyobrażonej przyszłości, lecz w realnej teraźniejszości, nie w tym, do czego społeczeństwo zmierza, lecz w tym, czym aktualnie jest
Postępowość - to zdolność społeczeństwa do twórczego przekształcania się, przekraczania własnych granic, pokonywania przeszkód, samodoskonalenia się
TRAUMA ZMIAN SPOŁECZNYCH
W socjologii współczesnej pojawia się idea, że sama zmienność może podważać normalny przebieg życia społecznego, stanowiąc wstrząs dla członków społeczeństwa i rodząc stan swoistej traumy
W socjologii klasycznej XIX wieku panuje dyskurs postępu - zmienność uznana zostaje nie tylko za stan normalny, ale co więcej pożądany i prowadzący do ciągłego doskonalenia społeczeństwa. Panuje fetyszyzacja i idealizacja zmienności: nowość, oryginalność, innowacja traktowane są jako wartości autoteliczne.
Panuje optymizm historiozoficzny - świat idzie stale ku lepszemu
Pierwsze korektury do tego idyllicznego obrazu pojawiają się jeszcze w XIX wieku:
Karol Marks - zauważa, że ostateczny, długofalowy postęp dokonuje się poprzez powtarzające się kryzysy i regresy: sprzeczności, napięcia, konflikty, alienację
Ferdinand Toennies - ubolewa nad zatratą naturalnych wspólnot międzyludzkich i spontanicznych więzi społecznych
Emile Durkheim - dostrzega chaos normatywny, upadek standardów moralnych
Max Weber - ostrzega przed przekształceniem maksymalnie zracjonalizowanej i instrumentalnej organizacji społeczeństwa nowoczesnego w ,,żelazną klatkę'' biurokracji
W XX wieku pojawiają się rozmaite katastroficzne wizje przyszłości, odrzuca się sensowność idei postępu, przedmiotem krytyki jest treść zmian, jakie przynosi z sobą nowoczesność oraz jej negatywne skutki w różnych dziedzinach - ekonomii, polityki, ekologii, struktury społecznej, systemów wartości, mentalności zbiorowej, moralności i obyczajów, życia codziennego
W doświadczeniu codziennym pojawia się zniechęcenie tempem, zakresem i agresywnością zmian
Nie każda zmiana społeczna staje się powodem traumy. Charakter traumatogenny przybierają najczęściej zmiany o szczególnych właściwościach:
zmiany nagłe, szybkie, gwałtowne, dokonujące się w bardzo krótkim czasie
zmiany o szerokim zakresie, obejmujące różne dziedziny życia społecznego
zmiany głębokie, radykalne, dotykające centralnych dla zbiorowości wartości, reguł, przekonań
zmiana musi być niespodziewana, zaskakująca, szokująca (rewolucje, przewroty, przełomy ustrojowe)
Wiek XX nie bez powodu nazywany bywa ,,wiekiem zmian''. Zmiany społeczne uległy akceleracji i globalizacji na skalę wcześniej nie spotykaną. Biegną coraz szybciej, a równocześnie osiągają coraz większy zasięg przestrzenny
Zmiany negatywne - zatrucie i eksploatacja środowiska naturalnego, chaotyczna urbanizacja, wzrost skali wojen i eksterminacji, masowe przemieszczenia ludnościowe, wzrost przestępczości, totalitaryzm i inne
Zmiany pozytywne - rewolucja informatyczna i telekomunikacyjna, wzrost dobrobytu i opcji konsumpcyjnych, powszechna dostępność elitarnych dawniej dóbr, liberalizacja obyczajów, demokratyzacja w polityce, zrównanie płci, transformacja prorynkowa i prodemokratyczna w Europie Wschodniej
Najbardziej wrażliwa na zmianę jest dziedzina kultury (wartości, normy, reguły, wzory, obyczaje)
TRZY POZIOMY TRAUMY KULTUROWEJ
INDYWIDUALNY - typowych sytuacji traumatycznych doznajemy w rodzinie: choroba, śmierć kogoś bliskiego, urodziny dziecka, małżeństwo, rozwód; w sferze zawodowej: zmiana posady, utrata pracy, degradacja, niespodziewany i nagły awans, przejście na emeryturę; inne dziedziny: deportacja, emigracja, aresztowanie i wyrok sądowy itp.
MIKROSPOŁECZNY - bankructwo firmy, zabójstwo w szkole, akt terrorystyczny we wspólnocie lokalnej, rozpad drużyny piłkarskiej
MAKROSPOŁECZNY - traumie ulegają całe społeczeństwa - etniczne, narodowe, regiony, cywilizacje; przykłady: wojny, rewolucje, przełomy ustrojowe, kryzysy ekonomiczne, podbój, kolonizacja, masowe migracje itp.
Dezorganizacja i dezorientacja kulturowa to bezpośredni efekt inicjującej zmiany traumatogennej w obszarze kultury. Ale zmiana ta ma również inne konsekwencje - ekonomiczne, polityczne i strukturalno-społeczne
Zobaczmy to na przykładzie transformacji postkomunistycznej.
Proces reform instytucjonalnych, budowanie infrastruktury rynku i demokracji, dostosowywanie prawa do nowych warunków przyniosły jako skutki uboczne cztery rodzaje zjawisk istotnych dla znaczących segmentów życia społecznego:
1) POJAWIENIE SIĘ NOWYCH FORM RYZYKA I ZAGROŻEŃ
wzrost bezrobocia, obawa o pracę, utrata bezpieczeństwa socjalnego i redukcja opiekuńczych funkcji państwa, eksplozja przestępczości, w tym nowych form przestępczości zorganizowanej, kontakt z grupami obcymi etnicznie i kulturowo, a więc imigrantami, uchodźcami, robotnikami sezonowymi
2) POGORSZENIE WARUNKÓW ŻYCIA
obniżenie standardu życia znacznych grup (np. robotników wielkoprzemysłowych, chłopów), pojawienie się enklaw rzeczywistej biedy, relatywną degradację prestiżową niektórych środowisk (np. naukowców, nauczycieli, twórców), długo utrzymującą się inflację, niewydolność i utrudnioną dostępność służb publicznych - administracji, sądownictwa, służby zdrowia
3) NOWE POSTRZEGANIE PROBLEMÓW ISTNIEJĄCYCH WCZEŚNIEJ
pojawienie się ostrej świadomości zagrożeń ekologicznych, degradacji zdrowotnej społeczeństwa, spowodowanej wieloletnimi zaniedbaniami
4) AKTUALIZACJĘ I REWIZJĘ PAMIĘCI WYBRANYCH ZAGADNIEŃ Z PRZESZŁOŚCI
problem lustracji, dekomunizacji, odpowiedzialności za kolaborację z ówczesnym reżimem, współpracę ze służbami specjalnymi, kwestia zasadności stanu wojennego itp.
Poszczególne jednostki, grupy bądź środowiska są w nierównym stopniu podatne na traumę, z uwagi na posiadane zasoby obronne, ,,znieczulające''.
Zależy to od posiadanego kapitału: finansowego, społecznego i kulturowego.
Pieniądz, kontakty i znajomości oraz wykształcenie i umiejętności - to zasoby uogólnione, wymienialne na rozmaite inne dobra, które zwiększają odporność na stany i sytuacje traumatogenne, dają szanse przystosowania się do nich lub nawet wykorzystania ich we własnym interesie
SYMPTOMY TRAUMY (występują w sferze orientacji i nastrojów społecznych):
syndrom braku zaufania - zarówno do instytucji publicznych, jak i do innych obywateli
apatia (poczucie bezsilności)
orientacja na dzień dzisiejszy i skrócenie perspektywy czasowej w odniesieniu do przyszłości
nostalgia za przeszłością
nastrój niepokoju, obaw, lęków, któremu towarzyszy podatność na plotki, fantazje, konfabulacje, mity
pojawienie się panik moralnych, gorących masowych dyskusji, sporów
STRATEGIE RADZENIA SOBIE Z TRAUMĄ:
1) STRATEGIE INDYWIDUALNE
polegają na możliwie najlepszej adaptacji do panujących warunków: skutecznym zabezpieczeniu się przed zagrożeniami, izolacji czy znieczuleniu na ich wpływ, znalezieniu dla siebie swoistej niszy, w której da się przeżyć, podjęciu akcji przeciwdziałających - np. budowanie murów, montowanie zamków i alarmów w domach, wynajmowanie ochraniarzy w obronie przed przestępczością
2) STRATEGIE MASOWE
polegają na spontanicznej ekspresji niezadowolenia czy sprzeciwu przez wielu ludzi równocześnie, ale niejako obok siebie, bez rozwiniętych interakcji czy komunikacji wzajemnej - np. wyjście ludzi na ulicę, zamieszki, akty zbiorowego wandalizmu, podpalanie i rabowanie sklepów czy samochodów itp.
3) STRATEGIE ZBIOROWE
polegają na podejmowaniu wspólnych, zorganizowanych i celowych działań, zaplanowanych i kierowanych przez przywódców - np. strajk, głodówka, marsz protestacyjny, blokada dróg publicznych, zbieranie podpisów pod petycją, akcje charytatywne itp.
PRZEZWYCIĘŻENIE TRAUMY
Na poziomie społecznym - oznacza wyłonienie się jednolitego i spoistego systemu wartości, norm, reguł, symboli, przekonań, a więc nowej kultury i zakodowanie jej w nowej tradycji przekazywanej następnym pokoleniom
Na poziomie indywidualnym - oznacza rozpowszechnienie się nowej kompetencji kulturowej, czyli znajomości, akceptacji i bezrefleksyjnego stosowania reguł i wzorów nowej kultury
Funkcja traumy kulturowej może być dwojaka: konstruktywna i destruktywna
FUNKCJA KONSTRUKTYWNA - polega na tym, że zmiana społeczna, rozbijając spoistość kultury zastanej i generując stany czy sytuacje traumatogenne, rodzi traumę kulturową, która mobilizuje społeczność do zastosowania różnorodnych strategii zaradczych. Gdy strategie te są efektywne, rezultatem jest przezwyciężenie traumy i konsolidacja nowej kultury
FUNKCJA DESTRUKTYWNA - ten scenariusz różni się tylko w końcowym etapie. Otóż mobilizacja społeczności może być zbyt mała, a zastosowane strategie niewystarczająco skuteczne. Wówczas trauma pogłębia się, narasta niekompetencja kulturowa, następuje paraliż aktywności społecznej, apatia, pesymizm i rezygnacja, a w efekcie zatrata tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Na dłuższą metę prowadzi to do destrukcji kultury i rozpadu społeczeństwa (np. historia wielkich imperiów starożytnych i nowoczesnych)