Zajęcia 1.
16. Teoria osobowości Karen Horney.
Teoria neopsychoanalityczna - rozwój człowieka jest wynikiem przede wszystkim oddziaływań i interakcji społecznych, zwłaszcza rodzinnych.
Zdaniem Horney, rozwój osobowości w znacznie większym stopniu uzależniony jest od czynników społeczno-kulturowych niż instynktowych.
Znaczenie popędów i kompleksu Edypa Horney zastąpiła koncepcją lęku podstawowego i wczesnodziecięcych uwarunkowań rozwoju osobowości.
Lęk podstawowy jest wynikiem odczuwanego przez dziecko poczucia izolacji i bezradności w świecie, który jest potencjalnie wrogi, zwłaszcza, gdy dziecko doświadcza zbyt mało ciepła i opieki ze strony rodziców. Dziecko zaniedbywane lub zastraszane czuje się bezradne i zagrożone, co wywołuje w nim uczucia wrogości w stosunku do rodziców.
Uczucia te nie mogą być wyrażone wprost, ponieważ rodzice postrzegani są jako wielcy i potężni, a dziecko jest całkowicie uzależnione od miłości i opieki z ich strony. Toteż nasilającym się impulsom wrogości towarzyszy coraz większy lęk. W rezultacie obraz może być dokładnie taki, jak w opisywanym przez Freuda kompleksie Edypa: silne przywiązanie do jednego z rodziców i zazdrość skierowana ku drugiemu lub wobec innej postaci, która zdaje się zagrażać posiadaniu matki tylko dla siebie.
Według Horney nie są to zjawiska o charakterze seksualnym, ale raczej manifestacja neurotycznych konfliktów, wywodzących się z nieprawidłowości w relacjach interpersonalnych, gdzie nasilony lęk doprowadza jednostkę do zagubienia jej autentycznego „Ja".
Zmagając się z lękiem oraz poczuciem osamotnienia lub odrzucenia, jednostka może przyjąć jedną z trzech postaw wobec otoczenia:
„ku ludziom",
„przeciwko ludziom", albo
„od ludzi".
Właściwa opieka nad dzieckiem jest warunkiem rozwoju jego zdrowej osobowości. Redukuje lęk podstawowy, z którym jednostka radzi sobie poprzez giętkie i dostosowane do realiów łączenie trzech postaw, nabierających wówczas znaczenia adaptacyjnego. Postawa „przeciw ludziom" umożliwia podejmowanie energicznych, ekspansywnych działań, rywalizację, samoobronę, ogólnie - zdolność do stosowania agresji. Dzięki niej uczymy się, jak pokonywać trudności i walczyć o przetrwanie w społeczeństwie, w którym panuje zasada konkurencji. Postawa „od ludzi" daje możliwość zdystansowania się wobec innych i niezależności, jest podstawą refleksji i krytycznego stosunku do świata i siebie samego; dzięki niej osiągamy wewnętrzną harmonię i spokój. Postawa „ku ludziom" umożliwia nawiązywanie serdecznych kontaktów i więzi z otoczeniem, zapewnia porozumienie, współdziałanie i współpracę.
Zdaniem Horney: „...człowiekowi dane są konstruktywne siły popychające go do realizowania tkwiących w nim możliwości potencjalnych", a: „Praca nad sobą staje się więc nie tylko podstawowym moralnym obowiązkiem, ale zarazem podstawowym moralnym przywilejem".
Bibliografia: (B. Harwas-Napierała J. Trempała, „Psychologia rozwoju człowieka 3”, PWN, Warszawa, 2003, str. 143 - 144)
ZAJĘCIA 1. 17. Teoria osobowości A. Adlera.
Zdaniem twórcy psychologii indywidualnej, A. Adlera, zachowania nie można wyjaśnić przy pomocy instynktów, czy podświadomych impulsów.
Trzeba koniecznie odnieść się do celów, w tym tych, które wynikają z unikatowego sposobu patrzenia na świat i wyznaczają sens życia człowieka.
Zdolność do racjonalnego działania, planowania i świadomego określania celów życiowych wywodzi się z dążenia do mocy, dzięki któremu jednostka przezwycięża poczucie niższości
Poczucie niższości jest naturalnym doświadczeniem każdego dziecka, które czuje się słabe i bezradne w świecie osób dorosłych. Jednak w słabości siła: poczucie niższości wywołuje kompensacyjne dążenie do mocy, lub ogólniej: do perfekcji, a to stymuluje rozwój dążeń osobistych i zachowań celowych. Jeśli początkowo w dążeniu do perfekcji, czy doskonałości, chodzi głównie o uzyskanie przewagi nad otoczeniem - stąd nastawienie rywalizacyjne - to z biegiem życia może przeważyć dążenie do współpracy z innymi i uczucia prospołeczne.
Określony sposób radzenia sobie z uczuciem niższości utrwala się jako unikatowy sposób przystosowania, czyli styl życia. W znacznym stopniu pochodzi on z zachowanych w pamięci pierwszych świadomych doświadczeń. Ogólna tematyka i emocjonalny klimat tych doświadczeń rzutują na dalszą historię życia.
Osoba, która zapamiętała z dzieciństwa, jak rodzice podarowali młodszemu kuzynowi jej ulubioną zabawkę, w życiu dorosłym lęka się, że zostanie pozbawiona czegoś ważnego przez bliskich lub przełożonych. Dziecko, które zapamiętało jak wygrywało konkursy i było chwalone, oczekuje jako człowiek dorosły aprobaty i uznania, tworząc w ten sposób rodzaj mitu osobistego.
Choć zapamiętane doświadczenie z dzieciństwa może istotnie wpłynąć na postawę wobec świata i własnej przyszłości, to jednak nie zamyka możliwości twórczego rozwoju i świadomego kształtowania własnego „Ja".
Człowiek tworzy pewną wizję przyszłości, ukierunkowującą świadomą motywację, z której wynikają cele i dążenia osobiste. Działa według zasady fikcyjnego finalizmu, to znaczy podporządkowuje swoje postępowanie wizji przyszłości, jakby była ona prawdziwa, choć de facto jest fikcją. Nawet niemożliwa do realizacji funkcjonuje jako nadrzędna zasada, która organizuje dążenia człowieka, stanowi ostateczne uzasadnienie jego działań i wyznacza sens życia.
Podporządkowując swą aktywność ostatecznemu celowi, jednostka potrafi zrozumieć sens nawet traumatycznych doświadczeń.
Rozwój osobowości pozostaje zatem pod wpływem świadomych dążeń i indywidualnej wizji osobistej przyszłości, której źródło tkwi w samym podmiocie.
Bibliografia: (B. Harwas-Napierała J. Trempała, „Psychologia rozwoju człowieka 3” PWN, Warszawa, 2003, str. 164)
ZAJĘCIA 1. 18. Teoria osobowości C.G. Junga.
Uwarunkowania biologiczne i psychospołeczne (w znacznym stopniu nieświadome), tkwią u podłoża 8 typów osobowości opisanych przez C. G. Junga. Ich podstawę stanowią:
introwersja, czyli orientacja wewnętrzna, introspekcyjna, refleksyjna, oraz ekstrawersja, czyli orientacja ku zewnętrznemu światu, wyrażająca się zaangażowaniem społecznym.
Te dwie postawy w połączeniu z czterema funkcjami składają się na 8 typów osobowości: introwertywny, albo ekstrawertywny z dominującą funkcją myślenia, uczuć, percepcji albo intuicji. Każdy z tych typów inaczej rozwija się i przejawia w aktywności psychicznej i interpersonalnej (np. gdy dominującą i świadomą funkcją jest myślenie, a wypieraną funkcją są uczucia, jednostka prowadzi życie racjonalne, pozbawione czaru wzruszeń, uczucia za to pojawiają się w snach). Na przestrzeni życia dorosłego rozwój typu osobowości polega na odkrywaniu funkcji stłumionej i integrowaniu jej z funkcją dominującą, np. racjonalny introwertyk odkrywa intuicję.
Według klasycznej psychoanalizy typy osobowości są pochodną doświadczeń w poszczególnych stadiach rozwoju psychoseksualnego.
Jego zdaniem, nieświadoma motywacja wybiega znacznie poza popęd seksualny i agresję, wywodzi się bowiem z ewolucji człowieka w wymiarze historyczno-kulturowym i obejmuje pragnienia i wyobrażenia dotyczące płci, mądrości, niewinności, jedności, śmierci itd. Obok nieświadomości indywidualnej, na którą składają się konflikty i zapomniane doświadczenia, istnieje nieświadomość kolektywna - skumulowane doświadczenia poprzednich pokoleń, w postaci archetypów, które wpływają na sposób myślenia, odczuwania i pojmowania świata.
Psychika jednostki tworzy się i wyraża poprzez kompleksy, czyli całości, będące konstelacją powiązanych i emocjonalnie nasyconych treści. W ramach nieświadomości kolektywnej funkcjonują wzorce kobiecości (anima - ukryta żeńska część mężczyzny) oraz męskości (animus - ukryta męska część kobiety).
Jednym z kierunków rozwoju osobowości na przestrzeni życia jest odkrywanie cienia. Cień składa się z nieakceptowanych i społecznie niepożądanych pragnień i wrodzonych impulsów, które pochodzą od niższych ewolucyjnie form życia. Jest to ciemna strona naszej natury. Najbardziej świadomym, a zarazem zindywidualizowanym archetypem jest maska, inaczej persona. Jest to sposób w jaki ukazujemy się innym, dostosowany do pełnionych ról. Nadmierne zaakcentowanie maski może prowadzić do zagubienia poczucia własnego „Ja" i wątpliwości, kim się jest. Z drugiej strony, maska (persona) wyrażająca się w rolach społecznych i obyczajach jest konieczna, gdyż zakrywa prawdziwe, ale mniej akceptowalne aspekty osobowości oraz chroni nas przed urazami ze strony otoczenia. Centralnym systemem osobowości podczas dorastania staje się świadome „Ja" (self). Główne zadanie jednostki, to rozwój „Ja", zapewniający jedność, równowagę i stabilność osobowości. Proces ten, nazwany przez Junga indywiduacją, obejmuje kompleksowe działania zmierzające do uzyskania wewnętrznej jedności i pełni, poprzez syntezę i integrację wewnętrznych przeciwieństw oraz dążenie do ideału osobowości, który choć nieosiągalny, stanowi istotny drogowskaz rozwojowy. Indywiduacją oznacza pełny rozwój wszystkich aspektów osobowości, świadomych i nieświadomych, oraz ich ostateczną integrację.
Bibliografia: (B. Harwas-Napierała J. Trempała, „Psychologia rozwoju człowieka 3” PWN, Warszawa, 2003, str. 136 - 137, 145 - 146.)
ZAJĘCIA 3. 4. Światopogląd: pojęcie, geneza, przejawy, funkcje.
Światopogląd -
jako wytwór kultury będący symboliczną koncepcją rzeczywistości pozwala jednostce odnaleźć odpowiedź na najbardziej lękorodne pytania i osiągnąć wrażenie sensownego, stabilnego i uporządkowanego świata. W ten sposób tworzy się pierwsza cześć tzw. bufora kulturowego, którego funkcją jest uśmierzenie leku przed śmiercią. Drugi element bufora kulturowego stanowi przekonanie jednostki, że jest wartościowym członkiem sensownej całości, a więc, że ma swoje miejsce i rolę w grupie, w społeczności, we wszechświecie.
Rozwój światopoglądu (poglądu na świat)-
fazy idealizmu młodzieńczego w okresie dorastania:
-idealizm antycypacyjny (optymistyczna wizja świata, wiara we własne pragnienia i marzenia),
-idealizm kompensacyjny pojawiający się po okresie rozczarowań (krytykowanie innych, nihilizm, cynizm),
-idealizm normatywny- praktyczny (rozróżnianie tego, co jest, od tego co nie jest możliwe do zrealizowania).
W ciągu życia ustawicznym zmianom będą podlegały wyobrażenia dotyczące tego, na co my mamy wpływ i co ma wpływ na nas. Tę wiedzę o relacjach wpływów między wyróżnionymi elementami rzeczywistości społecznej można nazwać światopoglądem.
Uporządkowany system wiedzy na temat istniejącego ładu społecznego wchodzi w skład światopoglądu człowieka.
Dziecko przychodzi na świat w określonej kulturze, wzrasta pod wpływem oddziaływań zmierzających do wytworzenia obydwu elementów bufora kulturowego: wprowadzane jest w pewien światopogląd jeszcze zanim zdoła go świadomie przyjąć bądź odrzucić i otrzymuje gotowe standardy samooceny.
Bibliografia: (B. Harwas-Napierała J. Trempała, „Psychologia rozwoju człowieka 3” PWN, Warszawa, 2003, str. 98, 148 - 149.)
ZAJĘCIA 3. 5. Socjalizacja: definicje i specyfika pojęcia.
Przez socjalizację I rozumie się najczęściej proces rozwoju społecznego człowieka, będący efektem zarówno kierowanych i zamierzonych (wychowanie), jak i niezamierzonych oddziaływań otoczenia. Mówiąc o prawidłowo przebiegającym procesie socjalizacji, mamy na myśli zjawisko stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, przestrzegającym obowiązujących norm.
Socjalizacja II - to proces uczenia się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi. Kształtowanie się prawidłowych postaw społecznych i moralnych jest długotrwałym procesem rozwojowym, przebiegającym zgodnie z najogólniejszymi prawami psychologii, takimi jak warunkowanie klasyczne i instrumentalne, naśladownictwo, identyfikacja.
Decydującą rolę w procesie socjalizacji odgrywają warunki środowiskowo-wychowawcze, w jakich przebiega rozwój człowieka. Warunki te mogą nie sprzyjać prawidłowemu uspołecznianiu. Dzieje się tak bardzo często, np. w populacji przestępców. Takie czynniki jak negatywna atmosfera życia rodzinnego, częste kłótnie, przewaga niekonsekwentnie stosowanych kar fizycznych w wychowaniu itp. doprowadzają do zaburzeń procesów socjalizacji sprawców przestępstw oraz do manifestowania przez nich różnorodnych objawów nieprzystosowania społecznego.
Rozważając problem nieprawidłowej socjalizacji, mówimy najczęściej o zaburzonym rozwoju osobowości - jej podstawowych struktur i funkcji. Dochodzi do kształtowania się osobowości antysocjalnej. Może się jednak zdarzyć, że z różnych powodów w ogóle nie dojdzie do wykształcenia mechanizmów psychologicznych, które odpowiadają za uspołecznienie. W tym przypadku istotną rolę odgrywają zmienne biopsychiczne (, np. obniżona inteligencji, uszkodzenia OUN), upośledzające tak poważnie zdolności adaptacyjne jednostki, że nie jest ona w stanie zintegrować się z jakąkolwiek grupą społeczną, przejąć jej norm i wartości - asocjalność (zaburzenia regulacyjnych i integracyjnych funkcji osobowości).
Socjalizacja III - to proces nabywania przez jednostkę wiedzy, systemu wartości, biegłości językowej, umiejętności społecznych i społecznej wrażliwości, która pomaga jej zintegrować się ze społeczeństwem i zachowywać się w nim przystosowawczo. (A.S. Reber)
Socjalizacja ekonomiczna - jest całościowym procesem edukacyjnym, w którym dzieci uczą się coraz lepiej rozumieć ekonomiczny świat (Roland-Levy, 1999).
Socjalizacja odnosząca się do praktyk religijnych, spędzania czasu wolnego, dbania o stan własnego zdrowia itd. - Wzbogacanie i organizowanie wiedzy na te tematy polega na stopniowym doskonaleniu reprezentacji poznawczej społecznego otoczenia oraz określaniu w niej własnego miejsca w stosunku do innych obiektów rzeczywistości, poprzez ustanowienie tzw. relacji wpływów między „Ja" i elementami otoczenia (Topolski, 1978).
Obecnie socjalizację ujmuje się, jako proces w którym wyróżnia się następujące etapy nazwane jako:
- stadium socjalizacji pierwotnej (przebiegające głównie w rodzinie), oraz
- stadium socjalizacji wtórnej (gdy dana jednostka dostosowuje się do wymogów różnorodnych grup społecznych i współuczestnictwa w nich).
Bibliografia: (B. Harwas-Napierała J. Trempała, „Psychologia rozwoju człowieka 3” PWN, Warszawa, 2003, str. 98), J. Strelau, D. Doliński, „Psychologia - podręcznik akademicki, tom 3”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, str. 725 - 726), (D. Becelewska, „Repetytorium z rozwoju człowieka” Kolegium Karkonoskie, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Jelenia Góra, 2006, str. 16.)