Wodogłowie (hydrocefalia, wodomózgowie, łac. hydrocephalus) — zwiększenie objętości płynu mózgowo-rdzeniowego w układzie komorowym mózgu. Najczęściej wodogłowie spowodowane jest nieprawidłowym krążeniem płynu mózgowo-rdzeniowego spowodowanym przez wrodzone wady anatomiczne. Stanowi istotny problem kliniczny w neonatologii i pediatrii, ale może dotyczyć pacjentów w każdym wieku.
Płyn mózgowo-rdzeniowy jest wytwarzany i krąży w wewnątrzmózgowych przestrzeniach nazywanych układem komorowym, dalej wypływa do przestrzeni zewnątrzmózgowych, gdzie jest wchłaniany przez ziarnistości pajęczynówki. Przeszkoda utrudniająca lub zupełnie zamykająca krążenie albo wchłanianie płynu mózgowo-rdzeniowego powoduje jego gromadzenie się pod ciśnieniem w układzie komorowym i czasami w przestrzeniach zewnątrzmózgowych, co doprowadza do ich stopniowego poszerzania. Wodogłowie dzielimy na:
wodogłowie wrodzone - w przebiegu zespołu Arnolda-Chiariego, zespołu Dandy'ego-Walkera, stenozy wodociągu mózgu;
wodogłowie nabyte - spowodowane przebytym krwawieniem dokomorowym, albo pozapalne.
Ze względu na przyczynę stosuje się podział na:
wodogłowie niekomunikujące (hydrocephalus noncommunicans) - spowodowane jest blokiem przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego między komorami albo uciskiem wodociągu mózgu;
wodogłowie komunikujące - spowodowane zaburzeniem wchłaniania płynu mózgowo- rdzeniowego przez ziarnistości pajęczynówki (pozapalne, po przebytym krwawieniu dokomorowym, albo w zespole Arnolda-Chiariego) bądź, rzadziej, przez nadmierne wytwarzanie płynu mózgowo-rdzeniowego (pozapalne, nowotworowy rozrost splotu naczyniówkowego).
Inne postacie wodogłowia:
wodogłowie normotensyjne (zespół Hakima);
wodogłowie ex vacuo - poszerzenie układu komorowego i zwiększenie objętości płynu mózgowo-rdzeniowego wtórne do zaniku miąższu mózgu;
Wodogłowie przebiega bezobjawowo do momentu wzrostu ciśnienia śródczaszkowego powyżej wartości 3 cm H2O. Objawy zależą od wieku pacjenta. U noworodków i niemowląt kości czaszki są luźno ze sobą związane i wodogłowie powoduje powiększanie się obwodu głowy (główka dziecka ma kształt gruszki), uwypuklenie i poszerzenie ciemiączek, poszerzenie szwów czaszkowych i opóźnienie rozwoju dziecka. Charakterystyczny jest tzw. objaw zachodzącego słońca, czasem występuje niedomykalność powiek. Starsze dzieci, u których czaszka uformowała się już ostatecznie, skarżą się na nasilające się bóle głowy, później pojawiają się wymioty, zaburzenia przytomności. Są to zawsze objawy oznaczające zagrożenie życia dziecka i wymagają pilnego zgłoszenia się do lekarza.
Diagnostyka
Wodogłowie rozpoznaje się na podstawie palpacyjnej oceny napięcia i wielkości ciemiączek, szerokości szwów czaszkowych, pomiarów obwodu główki odpowiednio do wieku na siatkach centylowych. Badaniem obrazowym wykonywanym w pierwszej kolejności jest przezciemiączkowe USG; ewentualnie TK, MRI.
Narastające wodogłowie, nazywane czynnym, może być leczone tylko operacyjnie. Leczenie wodogłowia polega na ciągłym przetaczaniu płynu mózgowo-rdzeniowego z poszerzonych przestrzeni wewnątrzmózgowych do innej przestrzeni w ciele dziecka lub poza organizm (drenaż zewnętrzny). Stosuje się do tego celu specjalne układy zastawkowe (ang. shunts), pozwalające kontrolować obniżenie ciśnienia w układzie komorowym lub objętość przepływającego płynu. Najczęściej stosuje się odprowadzenie płynu mózgowo-rdzeniowego do jamy otrzewnowej, historycznie zastawka drenowała do pęcherzyka żółciowego lub prawego przedsionka.
Wodogłowie normotensyjne (normociśnieniowe) - postać wodogłowia komunikującego (hydrocephalus communicans), przebiegającego z prawidłowym ciśnieniem płynu mózgowo-rdzeniowego z okresowymi zwyżkami, opisana po raz pierwszy przez Solomona Hakima w 1965 roku (zespół Hakima)
Przyczyny zespołu Hakima upatruje się w zaburzeniu wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego. Wystąpienie choroby czasem jest poprzedzane urazem głowy.
Wodogłowie normotensyjne cechuje triada objawów (tzw. triada Hakima):
stopniowo narastające otępienie, zwykle o niewielkim nasileniu
zaburzenia chodu o charakterze ataksji, rzadziej niedowład spastyczny
pomiar ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego - zwykle wartości określane jako wysokie prawidłowe (155 mmH2O). Poprawa kliniczna po upuszczeniu 30 ml lub więcej płynu (tzw. test Fishera) przemawia za rozpoznaniem i rokuje korzystnie dla późniejszego leczenia przez założenie zastawki komorowo-otrzewnowej.
tomografia komputerowa głowy: poszerzenie światła komór bez oznak zaników splotu naczyniówkowego
MRI głowy - poszerzenie układu komorowego, nasiąkanie wysiółki komór przez płyn widoczny jako zmiana jasności sygnału wokół komór.
Stosuje się leczenie operacyjne - implantację zastawki niskociśnieniowej z wytworzeniem połączenia komorowo-otrzewnowego.
Wodogłowie usznopochodne (łac. hydrocephalus otogenes) - jest obecnie rzadko spotykanym usznopochodnym powikłaniem wewnątrzczaszkowym, będącym następstwem zaburzeń w krążeniu płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR). Zaburzenie krążenia PMR spowodowane jest obecnością jałowej lub zakażonej zakrzepicy w zatokach żylnych opony twardej.
W niektórych przypadkach po/lub w trakcie ostrego zapalenia ucha środkowego następuje zapalenie wyrostka sutkowatego, które prowadzi do erozji kości w okolicy zatoki esowatej i jej zapalenia. W ścianie zatoki tworzy się zakrzep przyścienny, rozszerzający się ku górze w kierunku spływu zatok i dalej w kierunku zatoki strzałkowej górnej. Stan ten powoduje zamknięcie ziarnistości pajęczynówki i utrudnienie odpływu PMR, co prowadzi do podwyższenia jego ciśnienia.
wymioty
zaburzenia widzenia - podwójne widzenie
padaczka ogniskowa
niedowłady i zaburzenia czucia
obrzęk tarczy nerwu wzrokowego
prawidłowe EEG, gdyż układ komorowy nie jest poszerzony
wywiad
badanie obrazowe: (tomografia komputerowa głowy z kontrastem), które uwidacznia brak przepływu w zatokach żylnych opony twardej.
Wyłącznie chirurgiczne (laryngologiczne i neurochirurgiczne):
antromastoidektomia z odsłonięciem zatoki esowatej i wydobyciem skrzepu z jej światła
podwiązanie żyły szyjnej wewnętrznej na szyi, czasami z jej przecięciem, celem uniknięcia przedostawania się skrzepliny do krążenia żylnego ogólnego
neurochirurgiczna dekompresja, w celu umożliwienia odpływu PMR.
Drenaż Komorowo-Otrzewnowy. Założenie proksymalengo odcinka drenu do komór bocznych oraz dystalnego do jamy otrzewnej. Odprowadza nadmiar PMR do jamy otrzewnej, gdzie następuje jego wchłanianie.
Pomyślne w przypadku wczesnego rozpoznania choroby i wdrożenia leczenia operacyjnego. W przypadku braku leczenia chirurgicznego następuje ślepota i rozwój padaczki.