35. Źródła i typy homonimii wyrazów.
Przenośne użycie wyrazów jest główną przyczyną ich wieloznaczności. W języku polskim, podobnie jak w innych językach, dużo wyrazów, poza wyspecjalizowanymi terminami naukowymi lub technicznymi, ma więcej niż jedno znaczenie. Liczba tych znaczeń w niektórych wypadkach dochodzi nawet do kilkunastu. świadczy o tym np. zarejestrowany w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego wyraz babka.
1. matka, ciotka lub stryjenka ojca lub matki
2. stara kobieta, staruszka
3. żebraczka
4. wiejska kobieta pomagająca przy porodach
5. pot.: dziewczyna, kobieta
6. ciasto pieczone w specjalnej formie, mającej kształt wysokiego, ściętego stożka
7. kopka z kilku snopów zboża ustawiona w polu
8. bot.: roślina z rodziny babkowatych
9. górn.: kamień zamykający wejście do kopalni
10. hutn.: kamień służący do zamykania wielkiego pieca
11. techn.: młotek o główce jednakowej z obu stron
12. zool.: ryba z rodziny babkowatych
dawn.: rodzaj strzelby, mała armata
dawn.: drobny pieniądz staropolski.
Jeśli pominiemy nie znane szerszemu ogółowi specjalne, naukowe lub techniczne oraz przestarzałe znaczenia tego wyrazu i zastanowimy się nad wymienionymi na początku siedmioma jego znaczeniami, dojdziemy do wniosku, że powstały one w rezultacie przeniesienia nazwy osoby lub przedmiotu na inną osobę lub przedmiot na zasadzie podobieństwa ich cech. Matka matki lub ojca jest niemłodą kobietą, nic więc dziwnego, że nazwano babką każdą starą kobietę. Później zaczęto tak nazywać w ogóle kobiety, nawet młode (np. pot. ładna, zgrabna babka). Nazwanie babką ciasta o charakterystycznym kształcie wiąże się zapewne z tym, że był on podobny do kształtu spódnicy.
W niektórych wypadkach wieloznaczność wyrazów nie wiąże się z ich przenośnym użyciem, lecz jest spowodowana przez przypadkową zbieżność form różnych pod względem pochodzenia wyrazów, jak np.
para 1. dwie jednakowe lub podobne sztuki (Z niem. Paar, z łac. - par — równy),
2. ciało w stanie lotnym (wyrazy pokrewne: parzyć, parować);
bez 1. krzew z rodziny oliwkowatych, lilak,
2. przyimek oznaczający brak czegoś.
Takie wyrazy nazywamy homonimami. Do homonimów zalicza się też wyrazy etymologicznie zbieżne, których znaczenie uległo z czasem rozszczepieniu, np. róża (rodzaj kwiatu i rodzaj choroby), zamek (budowla obronna i urządzenie do zamykania). Między homonimami zachodzi zjawisko homonimii. Homonimia jest to jednakowe brzmienie wyrazów mających różną wartość znaczeniową. Homonimia występuje:
w składni, np. zdrada przyjaciela oznacza albo fakt, że przyjaciel zdradził, albo że został zdradzony;
w morfologii fleksyjnej i słowotwórczej, np. dam jest formą czasownika dać lub formą dopełniacza liczby mnogiej rzeczownika dama; ranny motywowane przez rana lub rano;
w słownictwie, np. rola (aktora) i rola (uprawna).