Umowa spoleczna ROUSSEAU.
Umowa spoleczna to dzielo postulujace wielka naprawe stosunków politycznych. Dlaczego ludzie, którzy z natury sa wolni, stali sie niewolnikami? Zadawszy sobie to pytanie, Rousseau, który odrzuca tradycyjna koncepcje, iz czlowiek z natury jest zwierzeciem spolecznym i politycznym, natrafia na powazna trudnosc. Jak stworzyc polityczna wspólnote, w której nie istnialaby alienacja, jesli wszelka wspólnota ma sztuczny, a nie naturalny charakter? Odpowiedz brzmi z pozoru paradoksalnie - aby uniknac alienacji, trzeba doprowadzic do alienacji totalnej. Na tym polega umowa spoleczna - ludzie wyrzekaja sie na rzecz wspólnoty wszystkich praw naturalnych, w zamian za co otrzymuja prawa obywatelskie. Umowa ta nie ma historycznego charakteru, wyraza sie w niej jedynie fakt przynaleznosci czlowieka do politycznej wspólnoty, której jest czlonkiem. Problem wolnosci zostaje rozwiazany - kazdy staje sie poddanym, poniewaz jednak kazdy jest tez obywatelem, podlegajac prawu kazdy w gruncie rzeczy podlega samemu sobie. Prawo zas wywodzi sie z woli powszechnej, która jest calkowicie suwerenna. Te tezy Rousseau wywolaly entuzjazm (lub sprzeciw) u tych, którzy ksiazke czytali (w tym - znacznej liczby przyszlych rewolucjonistów), i zapadly w dusze tych, którzy jej nie czytali. Wiekszosc pomyslów Rousseau stala sie slawna (w szczególnosci idea, ze wolnym mozna byc jedynie w ramach zakreslonych przez wole powszechna, z czego wynika, ze odstepców sila nalezy przymuszac do wolnosci, oraz tajemnicza koncepcja prawodawcy, który jest wyrazicielem stanowiska ludu niezaleznie od opinii poszczególnych jednostek, a wreszcie postulat, by istniala religia obywatelska, bedaca prawdziwa religia panstwowa, sluzaca umocnieniu wiezi spolecznych). Ogólny sens dziela jest jasny, choc w wielu sprawach dwuznaczny. Dlatego tez dlugo jeszcze trwac bedzie spór miedzy tymi, którzy w Umowie spolecznej widza zródlo francuskiej demokracji, a tymi, którzy uwazaja, ze stworzyla ona podstawy wspólczesnej mysli totalitarnej.
Oswieceniowa mysl spoleczna.
Wazna funkcje pelnily w niej: liberalna koncepcja jednostki, spoleczenstwa i gospodarki, pojecie umowy spolecznej (J.J. Rousseau), idea konstytucji i trójpodzialu wladz (Ch.L. de Montesquieu) oraz rzadów prawa i ochrony wolnosci indywidualnej. Postawa racjonalistyczna i scjentystyczna przejawiala sie takze w krytyce religii objawionej i zinstytucjonalizowanej oraz w postulacie religii naturalnej (deizm), opartej na rozumie (Kant), w libertynizmie, prowadzšcym do immoralizmu (Wolter, D. Diderot, D. de Sade), a takze w ateizmie (P. d'Holbach, D. Hume). Mozliwosci rozumu mialy oparcie w porzadku naturalnym, istniejacym w przyrodzie, ludzkim spoleczenstwie i jego dziejach. Pomimo dominacji tych idei oswiecenie nie stanowilo spójnego systemu intelektualnego czy zespolu postaw, w miare jego rozwoju ujawnialy sie wewnetrzne sprzeczności i znamiona rozpadu. Optymistyczna wizja rozwoju ludzkosci, zakwestionowana przez koncepcje czlowieka naturalnego i postepu cywilizacyjnego prowadzšcego do degeneracji moralnej (J.J. Rousseau), przerodzila sie w eskapizm. Niejednorodnosc oswiecenia jako formacji intelektualnej i kulturowej odslanialy takze jego narodowe warianty.
Idea praw czlowieka
Ewoluowala ona od czasów starozytnych. Ulegala ciaglym przemianom i modyfikacjom dostosowujac sie do pojawiajacych sie koncepcji i ruchów spolecznych. Wladze panstwowe dostrzegaly potrzebe zmian lub uginaly sie pod naciskiem spoleczenstwa i gwarantowaly niektóre prawa w ustawodawstwie. Przykladami tego moga byc: Magna Charta Libertatum (1215 r.), Habeas Corpus Act (1679 r.), Bill of Rights (1689 r.). Jednak dopiero XVIII wiek przyniósl wzrost tepa i zasiegu reformowania praw czlowieka. Samo pojecie pojawilo sie dopiero w tym okresie w pismiennictwie ludzi oswiecenia (Wolter), a zwlaszcza teorii J.J. Rousseau. Dziela artystów i filozofów zaczely wplywac na poglady polityków i zwyklych ludzi. Postulaty te znalazly odbicie w wielu waznych aktach prawnych. Deklaracja Niepodleglosci Stanów Zjednoczonych z 1776 byla pierwszym tak waznym dokumentem w którym zawarto postulaty sankcjonujace prawa czlowieka. Pietnascie lat pózniej w Konstytucji 3 Maja równiez zaakcentowano potrzebe i slusznosc zmiany dotychczasowej sytuacji ludzi. Jednak prawdziwym przelomem stal sie 26.VIII 1789 rok kiedy uchwalono Deklaracje Praw Czlowieka I Obywatela, przez Konstytuante na wniosek La Fayette'a. To wlasnie w tym dokumencie zawarto pierwszy raz zagwarantowanie tak szerokich praw czlowieka i wolnosci osobistych. Dal on przyklad w jakim kierunku winny zmierzac rzady innych panstw tworzac konstytucje.
Po raz pierwszy potwierdzono istnienie naturalnych praw jednostki w Deklaracji Praw Czlowieka i Obywatela z 1789 (Wielka Rewolucja Francuska).
Deklaracja Praw Czlowieka i Obywatela uchwalona 26 sierpnia 1789 r.
20.VI.1789 r. poslowie zebrali sie w innym miejscu i przysiegli sobie nawzajem, ze nie rozejda sie dopóki nie uchwala konstytucji . W ten sposób zgromadzenie narodowe przeksztalcilo sie w konstytuante. Podstawa prawna byla nastepujaca: My jestesmy reprezentantami ludu, a lud jest suwerenny. Król ustapil ale szykowal odwet. Zgromadzil odpowiednia liczbe wojska i wydal rozporzadzenie ze od 9 lipca konstytuanta ma byc rozwiazana. Na wiesc o tym doszlo do zaburzen w Paryzu, które zakonczyly sie zdobyciem Bastylii (symbol wladzy królewskiej) 14.VII.1789 roku. Zaloga Bastylii skladala sie z weteranów. Upadek Bastylii byl symbolem upadku monarchii. Wtedy tez powolano gwardie narodowa, której dowódca zostal La Fayette. Jednoczesnie zgromadzenie uchwalilo kilka znaczacych ustaw. Glównie zniesiono przywileje stanowe, poddanstwo, i panszczyzne oraz wszelkie inne powinnosci osobiste wypelniane przez chlopów. Ogloszono równosc wszystkich wobec prawa. Zniesono dziesiecine oraz jurysdykcje szlachty.
Najwazniejszym postanowieniem zgromadzenia byla "Deklaracja Praw Czlowieka i Obywatela (sierpien 1789 r.). - projekt tej deklaracji zostal opracowany przez La Fayette'a.Twierdzono w niej, ze ludzie w stanie naturalnym rodza sie wolni i równi, zas cel zwiazku politycznego czyli panstwa jest zagwarantowaniem wolnosci, równosci, wlasnosci i prawa oporu przeciw uciskowi. Dalej deklaracja stanowila, ze wszyscy ludzie maja prawo do wolnosci slowa, druku, zgromadzen, przekonan religijnych, sa równi wobec prawa. Uznawali tez, ze wszelka wlasnosc jest prawem nienaruszalnym i swietym.
W latach 1789-1791 to okres rzadów konstytuanty i opracowywania konstytucji francuskiej.Szczególne kontrowersje wzbudzala tzw. konstytucja cywilna kleru. Plegala ona na tym, ze skonfiskowano dobra koscielne. Mialy one pokryc deficyt budzetowy królestwa. Duchowni mieli byc funkcjonariuszami panstwa bez mozliwosci odwolywania sie do Rzymu. Duchowni mieli byc wybierani przez wszystkich mieszkanców parafii, w tym nie katolików. To wzbudzilo opór zarówno króla jak zdecydowanej wiekszosci duchowienstwa. Król próbowal nawet uciekac jak zostal rozpoznany i spowodowany z powrotem do Paryza. W trakcie obrad zgromadzenia utworzyly sie grupy polityczne: Stowarzyszenie roku 1789 - KONSTYTUCJONALISCI, Towarzystwo Przyjaciól Konstytucji - JAKOBINI, Towarzystwo Przyjaciól Praw Czlowieka - KORDELIERZY.
Kazda rewolucja winna sie skonczyc konstytucja, tzn. w miejsce porzadku opartego na dawnych zasadach tworzy sie porzadek oparty na nowych zasadach. Najistotniejsza zasada rewolucji francuskiej bylo wprowadzenie pojecia suwerennosci ludu, w miejsce suwerennosci monarchy. Zgromadzenia prawodawcze mialy byc tylko ustami ludu, zas wladze wykonawcze sluga ludu.
Istotnym tez elementem rewolucji francuskiej bylo wprowadzenie praw czlowieka, zas celem panstwa (zwiazku politycznego) mialo byc strzezenie wolnosci i równosci ludzi. Wlasnosc miala byc prawem nienaruszalnym i swietym, wolnosc rozumiano w ten sposób, ze wolno czynic wszystko, co nie jest zakazane.
Kluczowa role w rozumieniu rewolucji francuskiej odgrywa pojecie roli powszechnej jako nadrzednej wobec woli kazdego, a wiec w imie roli powszechnej mozna bylo zniszczyc kazda jednostke.Wrogiem woli powszechnej byl egoizm. Na jesieni odbyly sie we Francji wybory do zgromadzenia prawodawczego, w pazdzierniku 31 pazdziernika 1791 roku ogloszono nowa konstytucje.
Deklaracja z 1789 roku byla wzorowana na Deklaracji Praw zgromadzen amerykanskich stanów Wirginii i Massachussetts. Deklaracja ostatecznie likwidowala ustrój stanowy i ustalala stosunki ekonomiczne oparte na prawie wlasnosci i swobodzie jednostki w dziedzinie gospodarczej:
Deklaracja Praw Czlowieka i Obywatela
Przedstawiciele ludu francuskiego, zebrani w Zgromadzeniu Narodowym, uznawszy, iz nieznajomosc, zapoznanie lub pogarda dla praw czlowieka to jedyne przyczyny publicznych nieszczesc i zepsucia rzadów, postanowili oglosic w uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i swiete prawa czlowieka, aby owa deklaracja, stale przedstawiania wszystkim czlonkom spoleczenstwa, przypominala im bez przerwy o ich prawach i ich obowiazkach; aby akty wladzy ustawodawczej oraz wladzy wykonawczej, mogac byc w kazdej chwili porównanymi z celem wszelkich instytucji politycznych, byly tym bardziej respektowane; aby zadania obywateli, oparte od tej pory na prostych i niezaprzeczalnych podstawach, sluzyly zawsze podtrzymaniu Konstytucji i szczesciu ogólu.
W zwiazku z tym Zgromadzenie Narodowe uznaje i oglasza, w obecnosci i pod auspicjami Istoty Najwyzszej, nastepujace prawa czlowieka i obywatela:
Art. I. Ludzie rodza sie i pozostaja wolnymi i równymi w prawach. Podstawa róznic spolecznych moze byc tylko wzglad na pozytek ogólu.
Art. II. Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw czlowieka. Prawa te to: wolnosc, wlasnosc, bezpieczenstwo i opór przeciw uciskowi.
Art. III. Zródlo wszelkiej wladzy zasadniczo tkwi w narodzie. Zadne cialo, zadna jednostka nie moze sprawowac wladzy, która by wyraznie od narodu nie pochodzila.
Art. IV. Wolnosc polega na tym, ze wolno kazdemu czynic wszystko, co tylko nie jest ze szkoda drugiego, korzystanie zatem z przyrodzonych praw kazdego czlowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniaja korzystanie z tych samych praw innych czlonków spoleczenstwa. Granice te moga byc zakreslone tylko droga ustawy.
Art. V. Ustawa ma prawo zakazywac tylko tego, co jest szkodliwe dla spoleczenstwa. To, czego ustawa nie zakazuje, nie moze byc wzbronione i nikt nie moze byc zmuszonym do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje.
Art. VI. Ustawa jest wyrazem woli ogólu. Wszyscy obywatele maja prawo wspóldzialac osobiscie lub przez swych przedstawicieli w tworzeniu ustaw. Prawo musi byc jednakie dla wszystkich zarówno gdy chroni, jak tez gdy karze. Wszyscy obywatele sa równi w jego obliczu, wszyscy w równej mierze maja dostep do wszystkich dostojenstw, stanowisk i urzedów publicznych, wedle swego uzdolnienia i bez zadnych innych preferencji, prócz ich osobistych zaslug i zdolnosci.
Art. VII. Nikt nie moze byc oskarzonym, aresztowanym ani wiezionym, poza wypadkami okreslonymi scisle przez ustawe i z zachowaniem form przez nia przepisanych. Ktokolwiek bedzie zabiegal o wydanie zarzadzen samowolnych, sam je wydawal, wykonywal lub ich wykonanie nakazywal, winien byc karany; kazdy jednak obywatel, wezwany czy ujety w imie prawa obowiazany jest do natychmiastowego posluszenstwa i staje sie winnym w razie oporu.
Art. VIII. Ustawa winna przepisywac jedynie kary scisle i oczywiscie konieczne, nikt tez nie moze byc karany inaczej, jak na mocy ustawy uchwalonej i publicznie w sposób ustawa przepisany przed popelnieniem przestepstwa ogloszonej.
Art. IX. Poniewaz kazdy az do orzeczenia jego winy uwazanym byc musi za niewinnego, przeto, o ile zachodzi koniecznosc uwiezienia go, wszelkie srodki, nie bedace nieodzownymi do zabezpieczenia jego osoby, musza byc surowo ustawa wzbronione.
Art. X. Nikt nie powinien byc niepokojony z powodu swych przekonan, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zaklócalo ustawa zakreslonego porzadku publicznego.
Art. XI. Wolna wymiana mysli i pogladów jest jednym z najcenniejszych praw czlowieka; kazdemu obywatelowi zatem wolno przemawiac, pisac i drukowac swobodnie z zastrzezeniem, ze za naduzycie tej wolnosci odpowiadac bedzie w wypadkach, przewidzianych przez ustawe.
Art. XII. Zabezpieczenie praw czlowieka i obywatela stwarza potrzebe wladzy publicznej (aparatu przymusu), wladza ta zatem jest ustanowiona ku pozytkowi ogólu, nie zas dla korzysci osobistej tych, którym zostala powierzona.
Art. XIII. Celem utrzymania wladzy publicznej i ponoszenia wydatków na administracje niezbednym jest podatek powszechny; musi byc on równo rozdzielony miedzy wszystkich obywateli w miare ich srodków.
Art. XIV. Wszyscy obywatele maja prawo bezposrednio lub przez swych przedstawicieli stwierdzac zachodzaca potrzebe podatku powszechnego, swobodnie zezwalac nan, jako tez okreslac jego wysokosc, wymiar, sposób sciagania oraz czas trwania.
Art. XV. Spoleczenstwo ma prawo zadac od kazdego urzednika publicznego zdawania sprawy z jego czynnosci urzedowych.
Art. XVI. Spoleczenstwo, w którym rekojmie praw czlowieka nie sa zabezpieczone ani podzial wladzy nie jest ustalony, nie ma konstytucji.
Art. XVII. Poniewaz wlasnosc jest prawem nietykalnym i swietym, przeto nikt jej pozbawionym byc nie moze, wyjawszy wypadki, gdy potrzeba ogólu, zgodnie z ustawa stwierdzona, niewatpliwie tego wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania.