SZKOLNE PROGRAMY PROFILAKTYCZNE PRZECIW AGRESJI
Młodzi ludzie w wieku szkolnym w swoim rozwoju natrafiają na wiele problemów, które można nazwać adaptacyjnymi. Muszą opanować nowe role, które stawia przed nimi rodzina, rówieśnicy, szkoła i społeczeństwo. Młodzież usamodzielnia się, a temu procesowi często towarzyszy „kryzys oparcia” ze strony rodziców. Ich wartości są kwestionowane. Dzieci poszukują własnych, a nie narzuconych z góry. Także życie szkolne narzuca zadania, które są dla wielu trudne do spełnienia - obciążenia, rygory, napięcia w kontaktach z nauczycielami i kolegami rodzą stres, apatię lub bunt.
Zachowania agresywne mogą być manifestowane w formie słownej (przekleństwa, wyzwiska, wulgarne odpowiedzi) lub niewerbalnej (gesty, bójki, popychanie, niszczenie mienia społecznego).
W szkole podejmowane są działania profilaktyczne zmierzające do zapobiegania negatywnym zachowaniom młodych ludzi. Zanim jednak one nastąpią, podstawowym warunkiem jakichkolwiek programów profilaktycznych jest uświadomienie sobie przez nauczycieli i rodziców wagi problemów występujących na terenie szkoły oraz wysoka motywacja obu grup do analizy natężenia zjawiska i podjęcie działań zmierzających do zmniejszenia częstotliwości występowania agresji.
Olweus porządkuje działania według odbiorców programów: uczniowie, klasy, szkoły i rodzice. Również Nolting i Knopf poszli podobnym tropem, dokonując systematyki wybranych działań zapobiegawczo - naprawczych według wyodrębnionych pięciu głównych grup docelowych:
propozycje dotyczące szkoły;
ogólne propozycje dotyczące uczniów;
specyficzne propozycje dotyczące „sprawców”;
specyficzne propozycje dotyczące „ofiar”;
propozycje koncepcji wielopoziomowych na poziomie szkoły; w tym propozycje dotycząc wspólnych przedsięwzięć z organizacjami rodzicielskimi, np. „dni przeciw przemocy”, uroczystości szkolne budujące sens wspólnoty oraz inne, odrębne akcje projektowe.
Do powyższego podziału należałoby dodać propozycje pochodzące z koncepcji wielopłaszczyznowych strategii, uwzględniające znaczenie współpracy ze społecznością lokalną. W związku z reformą oświaty w Polsce należy uznać, że jest to ważny aspekt, który należy uwzględnić w konstruowanych programach przeciwdziałania agresji i przemocy.
Istnieje niewiele programów zapobiegania agresji. Przedstawiamy kilka z nich, których celem jest zredukowanie istniejących zjawisk agresji szkolnej i zapobieganie ich rozwojowi.
Program interwencyjny walki z agresją w szkołach - opracowany został przez prof. Olweusa z Uniwersytetu w Bergen w Norwegii. Przeprowadził on badania wśród 150 tysięcy uczniów skandynawskich szkół podstawowych i średnich i na tej podstawie opracował interwencyjny program walki z agresją w szkołach. Zbudowany jest on na ograniczonym zbiorze kluczowych zasad, które wywodzą się głównie z badań nad rozwojem i modyfikacją implikowanych problemów zachowania, w szczególności zachowania agresywnego. Istnieje zatem potrzeba, aby spróbować stworzyć środowisko szkolne (idealnie także domowe), które charakteryzowałoby się ciepłem, pozytywnym zainteresowaniem i zaangażowaniem dorosłych z jednej strony i jasne określonymi granicami nieakceptowanego zachowania z drugiej. Najistotniejszymi punktami programu są te, które regulują zasady działania w szkole. Np. punkt 5 brzmi: „Nauczyciele i uczniowie w klasie powinni uzgodnić kilka zasad reagowania na przemoc. Połączenie wysiłków dorosłych i młodzieży jest najskuteczniejsze. Reguły muszą być wkomponowane w odpowiedni system sankcji i nagród”. W przypadkach pogwałcenia tych ustaleń, zasad należy w stosunku do uczniów stosować sankcje, które nie mogą być oparte na sile fizycznej i wrogim zachowaniu, ale np. przez rozmowę z nauczycielem czy przeniesienie ucznia do innej klasy czy szkoły. W programie znalazły się też praktyczne rady dla nauczycieli. Punkty 6 i 7 zawierają następujące treści: „Powinny być organizowane regularne zebrania klasowe dla omówienia wydarzeń minionego tygodnia. Zjawisko przemocy powinno być poruszane w celu zainteresowania i wzbudzenia świadomości. Działania należy podejmować szybko, gdy tylko nauczyciel podejrzewa przemoc. Znęcający się i ofiary powinni rozmawiać ze sobą. Ofierze należy zapewnić ochronę”. W innym miejscu zaleca się zapewnienie na przerwach dyżurów przedstawiciela dorosłej społeczności. Winien on interweniować szybko i zdecydowanie w sytuacji przemocy - lepiej zbyt wcześnie niż za późno. A zatem dyżury nauczycieli na przerwach w miejscach zgromadzeń uczniów to podstawowa forma zapobiegania przemocy. Nie mogą oni udawać, że czegoś nie widzą. Powyższe zasady zostały przełożone na szereg specyficznych środków, które stosowano w szkole, klasie i na poziomie indywidualnym. Można je posegregować wg. następujących obszarów działań interwencyjnych:
- obszar działań ogólnokształcących
badania socjologiczne określające rozmiar agresji na terenie szkoły,
szkolne konferencje pedagogiczne poświęcone zjawiskom agresji,
zbudowanie plany wychowawczego szkoły,
spotkanie nauczycieli i personelu szkoły z rodzicami przedstawiające plan wychowawczy,
włączenie do planu propozycji rodziców.
- obszar działań wewnątrz klasowych
zaradcze środki przeciwko agresji i przemocy (diagnoza, reguły, sankcje, pochwały),
realizacja programów profilaktycznych (na lekcjach wychowawczych),
spotkania wychowawcy z rodzicami i uczniami,
wspólne zajęcia klasowe (wyjazdy, wycieczki, itp.).
- obszar działań indywidualnych
rozmowy z ofiarami i agresorami,
rozmowy z rodzicami uczniów, zarówno ofiar jak i agresorów,
pomoc ze strony uczniów niestosujących przemocy,
profesjonalna pomoc dla rodziców,
grupy wsparcia dla rodziców agresorów i rodziców ofiar,
indywidualne style współpracy z ofiarami i agresorami,
ostateczne decyzje (przeniesienie z klasy do klasy, ze szkoły do szkoły).
- obszar działań okołoszkolnych
współpraca z mieszkańcami osiedla, gdzie znajduje się szkoła,
współpraca z policją dzielnicową,
artykuły w prasie lokalnej o przyczynach i skutkach agresji,
współpraca z dyrekcjami i szkołami w danej miejscowości.
Zajęcia reedukacyjne dla dzieci agresywnych. Wśród programów profilaktycznych na uwagę zasługuje także projekt specjalnych zajęć reedukacyjnych dla dzieci agresywnych w wieku 9-11 lat. Właśnie w tym wieku kiedy silnie zaznacza się potrzeba kontaktów z rówieśnikami, szczególnie często występują zachowania agresywne. Dla skutecznego przebiegu reedukacji dzieci agresywnych konieczne jest stworzenie takich społecznych warunków, które sprzyjałyby zaspokojeniu kontaktów z rówieśnikami jednocześnie dawały możliwość wyuczenia nowych rodzajów reakcji na bodźce dotychczas wywołujące zachowania agresywne. Stosuje się tu behawioralną psychoterapię, która ma doprowadzić do tego, by w sytuacji konfliktowej w grupie rówieśniczej nie wystąpił u jednostki lęk przed utratą pozycji w grupie. Następnie dzieci agresywne uczą się nowych, społecznie akceptowanych, nieagresywnych zachowań, prowadzących do zaspokojenia potrzeby kontaktów z rówieśnikami. Projekt zmierza do tego, aby dzieci agresywne samodzielnie dochodziły do znalezienia nieagresywnego sposobu rozwiązywania konfliktu. Formę zajęć reedukacyjnych stanowi psychodrama nastawiona na kształtowanie zachowań człowieka.
Warsztaty dotyczące agresji i konfliktów osiedlowych - zajęcia przeznaczone są dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych. Ogólne cele programu to:
- integracja wspólnot osiedlowych,
- poznanie siebie i umiejętność dostrzegania pozytywnych cech unijnych,
- doskonalenie komunikacji interpersonalnej,
- zdobywanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych.
Program profilaktyczny „Veto wobec przemocy i narkotyków” - opracowany przez Świętokrzyskie Centrum Profilaktyki i Edukacji. Odbiorcami są dzieci i młodzież z gimnazjów i szkół średnich. Program ma być realizowany w czterech etapach:
Diagnoza problemu przemocy i uzależnień w kieleckich szkołach,
poszukiwanie optymalnej pomocy w obrębie danej szkoły,
organizacja zajęć profilaktycznych na terenie badanych szkół (zajęcia dla rodziców, nauczycieli i dzieci),
udzielanie pomocy psychologicznej osobom uwikłanym w przemoc i uzależnienia.
Program oferuje:
- wsparcie psychologiczne,
- pomoc indywidualną dla dzieci i młodzieży,
- pomoc terapeutyczną dla rodzin.
Program zajęć wychowawczo - profilaktycznych - autorstwa Andrzeja Kołodziejczyka, Ewy Czemierowskiej i Tomasza Kołodziejczyka „Spójrz inaczej na agresję” - stanowi uzupełnienie programu „Spójrz inaczej” problematyką agresji, przemocy lecz może być realizowany również jako odrębna całość. Celem głównym jest wyuczenie umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi emocjami oraz z przemocą z zewnątrz.
Program przeznaczony jest dla VI klas szkoły podstawowej oraz I i II gimnazjum. Realizują go przeszkoleni nauczyciele podczas 12-tu spotkań warsztatowych. Opracowano podręcznik dla realizatorów zawierający podstawową wiedzę na temat agresji, wskazówki metodyczne dla prowadzącego oraz scenariusze kolejnych spotkań. Informacji na temat programu udziela Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki Szkolnej „Spójrz inaczej”.
Rozwój autokontroli emocjonalnej - jest programem socjoterapii dzieci agresywnych, autorstwa K. Sawickiej. Program obejmuje 15-ście spotkań z grupą, w toku których aktywność uczestników ukierunkowują zawarte w scenariuszach gry, zabawy i ćwiczenia. Cały cykl spotkań przebiega w 3 etapach:
- etap 1. - wzbudzenie pozytywnej motywacji do uczestnictwa w zajęciach oraz zdobywania najbardziej istotnych umiejętności kontaktów interpersonalnych,
- etap 2. - ustalanie i zwerbalizowanie standardów osobistych, wzbudzanie motywacji do zmiany,
- etap 3. - tworzenie warunków do aktywnego uczenia się sposobów samokontroli oraz nieagresywnych sposobów reagowania na sytuacje prowokacyjne.
T. Pilch wskazuje iż „istnieje pilna potrzeba przeorientowania pracy szkoły z praktyki rywalizacji i walki które z natury swojej budzą wrogość, na praktykę współdziałania i pomocy. (…) około 10 do 12% populacji młodzieży w ogóle nie może startować w żadnej konkurencji życia - ponieważ jest na różny sposób upośledzana. Dla nich klimat rywalizacji jest dotkliwie upokarzający i stresujący. Dalsze 30% populacji posiada gorsze wyposażenie intelektualno somatyczne”. Model rywalizacji i walki zakłada konieczność podziału na wygranych i przegranych. Ci słabsi, nie mając możliwości zwycięstwa, mogą przejawiać zachowania agresywne jako odpowiedź na brak równych szans.
Scenariusz spotkania z rodzicami, czyli wywiadówka profilaktyczna - program adresowany jest do nauczycieli, wychowawców i pedagogów. Ukierunkowany jest na zmniejszenie szkód wynikających z podejmowania ryzykownych zachowań uczniów. Zakłada ścisłą współpracę z rodzicami i rodziną uczniów. Program składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza zakłada pracę z klasą (zdobywanie informacji o klasie) i diagnozę wszelkich problemów. Część drugą stanowi edukacja na temat środków zwiększających świadomość procesów komunikacji między rodzicami a dziećmi.
„Trening zastępowania agresji” - program autorstwa Arnolda Goldsteina z Syracuse University, USA. Głównym celem programu jest wyuczenie umiejętności eliminowania społecznie niepożądanych zachowań, przede wszystkim agresji i przemocy. Autor przyjmuje założenie, że większość zachowań aspołecznych i antyspołecznych wynika z behawioralnego deficytu w zakresie umiejętności psychologicznych i społecznych. Wyćwiczenie tych umiejętności umożliwia poprawę kontaktów interpersonalnych. Program adresowany jest do młodzieży i dorosłych u których występują wymienione deficyty. Posiada też specjalną wersję dla dzieci w wieku przedszkolnym. „Trening zastępowania agresji” jest programem wielostronnej interwencji skierowanej na zmianę zachowania na podstawie trzech komponentów:
- treningu umiejętności i zachowań prospołecznych,
- treningu kontroli złości,
- treningu zasad etycznych i wnioskowania moralnego.
W trakcie treningu wykorzystuje się następujące procedury:
- modelowanie reakcji,
- odgrywanie ról,
- udzielanie informacji zwrotnej,
- transfer i utrzymywanie się zachowań.
Pierwszy etap stanowi badanie ankietowe umożliwiające diagnozę obszarów deficytów i ich głębokości. Wyniki diagnozy stanowią podstawę przy selekcji osób do grup treningowych. Zajęcia odbywają się w małych grupach (8-12 osób) dwa lub trzy razy w tygodniu po 2 godziny dydaktyczne. Czas trwania treningu dla każdego uczestnika jest inny, stosownie do potrzeb i oceny czynionych postępów. Grupa treningowa jest grupą otwartą. Realizatorami mogą być przeszkoleni profesjonaliści. Prawo do prowadzenia szkoleń dla realizatorów mają wyłącznie osoby które uzyskały certyfikat trenerski European Centre for Aggresion Replacement Training.
ŹRÓDŁO:
Szpringer Monika Profilaktyka społeczna. Rodzina, szkoła, środowisko lokalne, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2004