Doktryna polityczna liberalizmu

Wprowadzenie

• XIX w. - rewolucja przemysłowa - wzmocniła sukcesy rewolucji burżuazyjnej

• rozwój produkcji wielkofabrycznej

• rozwój nowych technologii

• opanowanie nowych źródeł energii

wiara w możliwości ludzkie

nadzieja na rozwiązanie wszystkich problemów społecznych, których nie dało się rozwiązać w feudalizmie

indywidualizm

• najbardziej wpływowy nurt polityczny XIX w. - liberalizm

• przetrwał do XXI w.

Adam Smith (1723-1790)

• „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”

Smith zyskał sławę czołowego reprezentanta ekonomii klasycznej

zaatakował tu przede wszystkim merkantylistów i ich restryktywną działalność państwa

szczęście ludzkości i bogactwo narodów zależy głównie od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłu i handlu

bronił zasady laissez faire i nieskrępowanej konkurencji przemysłowej

funkcje państwa wyznaczane przez fakt całkowitej niezależności sfery życia ekonomicznego

• swoboda działalności ekonomicznej - trzeba tworzyć takie warunki, by przysparzać pożytków, przyjemności w społeczności.

PODSTAWA MODELU EKONOMICZNEGO:

C + V + M

• Zadania państwa ograniczone do:

1. obrony obywateli przed obcymi państwami

2. przestrzegania prawa i sprawiedliwości ;)

3. organizowania robót publicznych i troski o wychowanie akademickie i religijne

• idea taniego rządu

• (mieszczański) protest przeciw zbytkowi arystokratycznych dworów

• przeświadczenie, że inicjatywa prywatna może łatwiej i taniej realizować te zadania, które wykonywało dotąd państwo

DLATEGO Smith nie zwracał uwagi na budowę ustroju politycznego państwa

• S. stwierdza, że jeśli władza państwowa ma zabezpieczać własność, to znaczy, że ustanowiona jest aby chronić bogatych przed biednymi

założenia Smitha korespondowały ze stosunkami społ-eko w Anglii pod koniec XVIII w.

• koncentracja kapitału

• rozwój dużych zakładów produkcyjnych

• migracja ludności wiejskiej do miast

• 
  
  uczniowie Smitha:

• T.R. Malthus

• 
  David Ricardo rozwijali teorię ekonomicznego indywidualizmu i laissez faire

• James Mill

ich wspólnym dążeniem było:

• zagwarantowanie zasady neutralności państwa wobec problemów rozwoju ekonomicznego

• możliwie maksymalne ograniczenie zadań państwa

Liberalizm ekonomiczny

1. usuwał anachroniczne pozostałości merkantylizmu, który hamował rozwój ekonomiczny i utrudniał rozwiązanie problemów rewolucji przemysłowej

2. w Anglii wywarł też skutki bezpośrednie

• dynamiczny rozwój handlu

• likwidacja aktu o korporacjach, niewolnictwie itd.

3. w latach 20. i 30. XIX w. stał się czołową ideologią Europy Zachodniej, szczeg. Anglia, Francja

• we Francji: szybko nadrabiano różnice w stos. do burżuazyjnej Anglii, ale zahamowała to trochę restauracja Burbonów (francuscy teoretycy liberalizmu zdawali sobie z tego sprawę)

• w Anglii: nie ma takich problemów jak we Francji, kapitalizm przeniknął także do stosunków wiejskich, restauracja feudalizmu nie wchodziła w grę, więc teorie liberałów angielskich pozbawione są elementów kompromisu burżuazyjno-arystokratycznego (Bentham - najb. klasyczny wzorzec ideologii liberalizmu politycznego)

Beniamin Constant (1767-1830)

• przedstawiciel fazy wstępnej liberalizmu politycznego

• dzieła:

„O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”

„O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych”

„Wykład polityki konstytucyjnej”

• czołowy teoretyk doktryny liberalizmu francuskiego

• guru dziennikarzy francuskich

• rozpoczął aktywną działalność polityczną w burzliwym okresie - groźba kontrrewolucji, burżuazja dąży do wprowadzenia „królestwa burżuazji”

znajduje to wyraz w jego ówczesnych pracach:

„O działalności terrorystycznej” - krytyka skrajnych przejawów terroru jakobińskiego

„O reakcji” - atakuje dla odmiany reakcję feudalną

• potem wyemigrował (pewnie od tego mętliku ) i wrócił dopiero w okresie Restauracji

• C. zadowalał się modelem ustrojowym zawartym w oktrojowanej przez Ludwika XVIII konstytucji:

• nawiązywała ona do instytucji przedrewolucyjnych - „król z bożej łaski”, dziedziczność tronu, szlachectwa, negacji zas. suwerenności ludowej

• ale dowodziła nieodwracalności przeobrażeń rewolucyjnych - utrzymanie szeregu zasad w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, szczeg. równości i dostępu do wszystkich zawodów, wolności osobistej, swobody wyznania

• utrzymano też podst. instytucje wypracowane podczas rewolucji i Cesarstwa - kodeks cywilny, system administracyjny, potwierdzono tytuł własności nabywców dóbr narodowych

• C. na plan pierwszy wysuwa ZAGADNIENIE WŁASNOŚCI

• domagało się ono gwarancji politycznych

• własność stała się wyznacznikiem pozycji społecznej, praw politycznych i poczucia wolności

• dlatego C. rozwija zasadę nieingerencji państwa w sferę własności i kwestie ekonomiczne w ogóle

• z tymi zagadnieniami C łączy PROBLEM SUWERENNOŚCI LUDU I WOLNOŚCI

• 
  
  polemika z Rousseau:

• odrzucenie tezy o suwerenności ludu

• wolność ujmowana nie w kategoriach abstrakcyjnych praw natury, ale jako konkretne prawa polityczne i społ-eko, zwł.:

• prawo do swobodnego wyrażania opinii, (jeśli władza państwowa ogranicza np. wolną prasę, to pozbawia się wiedzy o tym, co myśli społeczeństwo)

• publikowania swoich poglądów,

• zrzeszania się,

• swobody wyboru zawodu,

• 
  
  nietykalności osobistej itp.

wolności tych nie może naruszać ani społeczeństwo, ani państwo, ponieważ jest to PRAWO INDYWIDUALNE uzależniające człowieka tylko od ustaw

WNIOSEK:

Wolność wg C. nie polega na prawie do czynnego czy biernego udziału w akcie wyborczym, w kształtowaniu określonych władz, ale na tym, że władze te, bez względu na to, jaki jest mechanizm ich powoływania, nie ingerują w sprawy poszcz. jednostek.

• polemika z Monteskiuszem:

• M. uważał, że wolność to prawo do czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy

• C. uważa, że wolność musi polegać na prawie czynienia wszystkiego z wyjątkiem tego, co przez prawo jest wyraźnie zakazane

Z POWYŻSZYCH ZAŁOŻEŃ WYNIKA

teza, że suwerenności nie można poszukiwać w żadnej instytucji społ. poza jednostką

bo żadna instytucja, władza ani reprezentacja społeczna nie ma prawa wprowadzania ograniczeń wolności sprzecznych ze sprawiedliwością i prawami jednostki

C. jest więc przeciwnikiem absolutyzmu, tyranii, ale także DEMOKRACJI - zasadzie suwerenności ludowej, bo dem. opiera się na zas. rządów większości, a rządy te mogłyby ingerować w sferę zastrzeżoną tylko dla jednostek

Niezależna prasa

• na straży suwerennych praw jednostek C. stawia opinię społeczną

musi ona mieć prawo do swobodnego prezentowania swojego stanowiska za pośrednictwem niezależnej prasy

ograniczanie tego prawa prowadzi nieuchronnie do szerzenia się paszkwilanctwa i zawoalowanej działalności

USTRÓJ PAŃSTWA

• jest jednym z istotnych gwarantów politycznych i ekonomicznych praw jednostek

• charakteryzuje się konsekwentnym podziałem władz - gwarantuje go wolność

• Constant wyodrębnia 6 niezależnych władz:

1. władza królewska

• na czele całej struktury ustrojowej - monarcha

• pełni rolę „zwierzchności neutralnej i pośredniczącej”

• stoi ponad innymi władzami, jest władzą „z łaski bożej”

• dziedziczenie tronu

• ale nie może podjąć żadnej ważnej decyzji bez kontrasygnaty odpowiedzialnego przed parlamentem ministra

• „król panuje, ale nie rządzi” (tak jak w Anglii)

2. władza wykonawcza

• wyłoniona przez ugrupowanie posiadające większość w Parlamencie

• 
  rządzi faktycznie

3. władza reprezentacyjna trwała

• 
  C. był za utrzymaniem wysokiego cenzusu majątkowego

• dziedziczna izba wyższa

4. władza reprezentacyjna opinii

• izba niższa

• miernik opinii publicznej

5. władza sądowa

• ma stosować ustawy wobec przypadków ich naruszeń /tak jak u Monteskiusza

• dlatego ma być całkowicie oddzielona od innych władz

• ma gwarantować wolność obywatelską

6. władza municypalna

• jest organem samorządowym

• należy jej zapewnić możliwie najszerszą niezależność od władzy wykonawczej

• od niej zależy jakość życia

widać tu dużą zbieżność z rozwiązaniami Karty konstytucyjnej Ludwika XVIII

bo koncepcja C. zawiera elementy kompromisu burżuazyjno-arystokratycznego

• pozostawienie instytucji monarchii

• dziedziczność izby wyższej

ALE! kompromis ten nie oznacza rezygnacji z zasadniczych celów burżuazji - uświęcenia instytucji własności prywatnej, swobody działalności politycznej i ekonomicznej, szeroko pojętej wolności

• Wolność burżuazji ukształtowana także przez utrwalenie zasady nieinterwencji państwa w stosunki między pracodawcą a pracownikiem

C. dowodzi, że wszelka ingerencja byłaby szkodliwa dla obu stron

w praktyce jednak oznaczałoby to nieograniczoną eksploatację klasy robotniczej

Jeremy Bentham (1748-1832)

• sformułował niemal wzorcową doktrynę burżuazji na etapie kapitalizmu wolnorynkowego

• przedstawiciel fazy centralnej liberalizmu politycznego

• był adwokatem

• dzieła:

„Fragment o rządzie”

„Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”

poważny wpływ idei oświeceniowych: indywidualizm, racjonalizm, utylitaryzm (zwł. filozofii Helwecjusza i doktryny ekonomicznej Smitha)

• stanowią filozoficzną przesłankę wszystkich rozważań Benthama

• 
  występują u niego w postaci skrajnej

• ind. wyraża się w ograniczeniu analiz do elementarnych przeżyć psychicznych i motywów działań jednostki

• społeczeństwo schodzi na dalszy plan, stanowi ono ”sumę poszcz. ineteresów, które się na nie składają”

• 
  
  nie można mówić o interesie społeczeństwa bez zrozumienia interesu jednostki

- człowiek kieruje się w życiu wyłącznie zasadą korzyści, stara się zdobyć jak najwięcej utylitaryzm

przyjemności i uniknąć przykrości /tak samo mówili Helwecjusz i Holbach/

• 
  
  B. wyprowadza stąd zasadę użyteczności - ”aprobuje lub gani ona wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia obchodzącej nas strony”

B. zyskał dzięki temu miano nowożytnego hedonisty

założenia te stanowią punkt wyjścia dla RACJONALNEGO PRAWODAWSTWA

• jego zadanie to wskazanie każdemu obywatelowi, w czym tkwi jego największa korzyść

• 
  każde ustawodawstwo pociąga i ograniczenia i przyjemności

każdy ustawodawca musi te następstwa “zważyc” - jeśli szalka pozytywna przeważa można taki akt wprowadzić w życie

• najlepszym obywatelem jest rozsądny egoista, który zabiegając o swe własne interesy, działa z pożytkiem dla powszechnego dobra, a to współzawodnictwo egoistycznych interesów automatycznie i spontanicznie prowadzi do harmonii społecznej

egoizm burżuazji przekształca się w społeczną cnotę

• każdy ma indywidualny model szczęścia - państwo nie jest w stanie tego zmienić

• społeczeństwu kapitalistycznemu towarzyszyć powinna zasada:

”MAKSYMALNEGO SZCZĘŚCIA DLA MOŻLIWIE NAJWIĘKSZEJ LICZBY LUDZI”

• B. opierał zas. utylitaryzmu i rozsądnego egoizmu na fundamencie własności prywatnej

jest bezwzględnie konieczna, by człowiek mógł się czuć szczęśliwy

• zadania państwa: stróż nocny - troszczy się gł. o nietykalność fizyczną jednostki i jej własność

lesseferyzm - “pozwólcie przejść”, “pozwólcie działać”

sama jednostka podejmuje działania zaspokajające jej koncepcję szczęścia

wynika stąd konkretna dyrektywa w procesie stanowienia norm prawnych:

ABY ZAWSZE DĄŻYĆ DO MAKSYMALIZACJI PRZYJEMNOŚCI I MINIMALIZACJI PRZYKROŚCI

cel ten państwo osiąga przez racjonalne ustawodawstwo, w którym suma przyjemności wyraźnie przeważa nad sumą przykrości wynikających ze stosowania przepisów prawa

• B. był nieufany wobec państwa i jego uprawnień

uważał, że istnieje szereg kwestii, który nie warto regulować za pomocą norm prawnych bo suma pożytku nie przekracza sumy przykrości i strat

proces stanowienia prawa (zracjonalizowany) powinien być zawsze nastawiony na realizację zas. użyteczności i zapewnianie obywatelom bezpieczeństwa, powodzenia, równości i wolności

• B. uważa, że wszelkie prawo przymusowe stwarza przestępstwo - tj. przemienia czyn tego lub innego rodzaju w przestępstwo tylko w ten sposób może ono narzucać obowiązek i wytwarzać przymus

INNE WĄTKI W ANALIZIE JURYDYCZNEJ BENTHAMA:

• problemy współzależności między prawem materialnym a procesowym

• B. skupia się na prawie dowodowym

• przepisy dot. tej kwestii są podstawą wszelkie praworządności i sprawiedliwości

• zmierzał do zapewnienia oskarżonemu maksymalnej obrony swej niewinności

• DEMOKRACJA BURŻUAZYJNA - najlepiej zabezpiecza wolność i racjonalne ustawodawstwo

ale B. nie miał konkretnych założeń:

• krytykował Deklarację Praw Człowieka i Obywatela

• nie miał poglądu na dwuizbowy parlament

• krytykował monarchię

• popierał projekty reformy prawa wyborczego

• był za głosowaniem tajnym

• oraz za utrzymaniem cenzusu majątkowego

• PACYFIZM

• wojna dopuszczalna tylko gdy egzystencja państwa był bezpośrednio zagrożona

• żeby zabezpieczyć państwo przed wojnami B domagał się:

• likwidacji angielskiego panowania kolonialnego

• rezygnacji z walki o nowe kolonie

• był rzecznikiem utworzenia międzynarodowej organizacji chroniącej pokój

• PRÓBA KODYFIKACJI NORM PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• u ich podstawy: zasad równości państw i nieingerencji w wewn. ich sprawy

GENERALNIE:

Koncepcje Benthama są znakomicie dostosowane do wyrażenia dążęń społeczeństwa burżuazyjnego w wolnokonkurencyjnej fazie rozwoju kapitalizmu.

Jest to obraz pełen wiary i optymizmu - w społ. działa niemal automatyczny mechanizm, który gwarantuje mu szczęście i pomyślność.

John Stuart Mill (1806-1873)

• reprezentuje krytyczną fazę liberalizmu

• pod wpływem przemian społ-eko zachodzących w Anglii sformułował tzw. DEMOLIBERALIZM

• filozof, logik, ekonomista

• kontynuator myśli Benthama

• miał ojca filozofa (James Mill) zaangażowanego w utylitaryzm i zaprzyjaźnionego z Benthamem

ojciec uczył go antyku i w ogóle wciągnął go w filozofię i politykę

dlatego mały John w wieku 18 lat zakłada Towarzystwo Utylitarystyczne i zostaje posłem do Izby Gmin (działa w obronie klasy robotniczej i na rzecz równouprawnienia kobiet)

• dzieła:

“System logiki”

“Zasady ekonomii politycznej”

“O wolności”

“O rządzie reprezentacyjnym”

“Utylitaryzm”

• 
  
  był zdolny chłopak i napisał sensowne książki więc zyskał renomę jednego z najwybitniejszych reprezntantów okresu i czołowego teoretyka myśli politycznej

• tak jak Constant i Bentham Mill był zwolennikiem indywidualizmu metodologicznego

• rozwijał tezy Benthama na gruncie etyki, ale starał się uniknąć postawy hedonistycznej

dlatego odrzuca tezę, że wszelkie przyjemności są równe

rozróżnia przyjemności wyższego i niższego rzędu - np. dla potrzeb wyższego rzędu tworzą artyści

• podkreśla znaczenie altruizmu jako czynnika określającego ludzkie postępowanie

na pierwszym planie

M. daje szereg argumentów za jak najszerszym jej pojmowaniem

• obejmuje u Milla:

• wewn. sferę świadomości (wolność sumienia, myśli, uczucia, wyznania itp.)

• zewn. sferę aktywności (swoboda w zakresie sposobu bycia, gustu i zajęć)

• swobodę zrzeszania się jednostek podobnie myślących lub stawiających sobie podobne cele

• jedynym zastrzeżeniem jest, aby działania te nie ograniczały analogicznej sfery wolności innych jednostek

• wolność sprzyja wznoszeniu się jednostek na wyższy poziom

• ułatwia wypracowanie decyzji optymalnych z punktu widzenia ich interesów

• ALE wolności politycznej zagraża wolność “zbiorowej miernoty” - masa robotnicza która może wykorzystać wolność do zburzenia istniejących porządków

(za czasów Milla działał potężny ruch czartysów i ruch robotniczy, pochodzy szarej biedoty itd.)

• w “Eseju o wolności” pisze, że chyba nikt już nigdy nie będzie ograniczał prasy - nie przewidział komunizmu

ROLA KLASY ROBOTNICZEJ

• Mill dostrzegał coraz wyraźniejszy podział społeczeństwa na klasy

podział ten coraz wyraźniejszy, bo zmniejsza się rola ekonomiczna i pozycja klasy średniej

pozostają gł. skrzydła skrajne

warstwy posiadające są zbyt słabe, aby same stabilizować istniejący system społ-pol

warstwy te powinny szukać sojuszników w klasie robotniczej, ponieważ i tam istnieją warstwy, które kierują się rozumem, sprawiedliwością i dobrem ogółu

powinien być ustanowiony sojusz, który będzie w stanie “przemóc większość niegodną przewagi”

• pod koniec życia Mill jest nawet za wprowadzeniem powszechnego prawa wyborczego (dla mężczyzn)

• M. próbuje znaleźć rozwiązanie perspektywiczne dla klasy robotniczej - w “Zasadach ekonomii politycznej”

analizuje przesłanki antagonizmu między posiadaczami a robotnikami

dostrzega poważny wzrost świadomości klasy robotniczej

uważa, że do kl. robotniczej należy przyszłość

WIĘC w interesie całego społeczeństwa (szczeg. warstw u władzy) leży stopniowe reformowanie całego systemu i tworzenie warunków do odpowiedniej promocji klasy robotniczej

rząd i osoby prywatne ponoszą odp. za jak najlepsze wykształcenie robotników

szansą może być wprowadzenie progresywnego podatku dochodowego, ograniczenie prawa dziedziczenia majątków itd.

kl. robotnicza nie dojrzała jeszcze do przejęcia władzy, ale na pewno to zrobi dlatego należy ją do tego przygotować

INTERWENCJONIZM

• M. odrzuca klasyczny liberalizm ograniczający rolę państwa do stróża nocnego

• dopuszcza możliwośc ograniczenia wolności słowa, jeśli miałaby stanowić zagrożenie dla porządku społecznego

• uznaje lesseferyzm, ale inny niż u Benthama: państwo powinno ograniczać swoje funkcje

Mill dostosowuje swoją koncepcję do zmieniających się warunków społ-eko

generalnie nastawia się, że jego generacja jest ostatnią ok. 20 lat po nim nastąpią już rządy miernoty trzeba więc ją do tego przygotować

• M. rozwija rozumowanie, które potem stało się zasadą subsydiarności

ingerencja w stosunki pracy, działania na rzecz zabezpieczenia minimum socjalnego - są to działania organizatorskie nie będące groźbą dla inicjatywy prywatnej

• negacja despotyzmu i szczery demokratyzm

wyraża się w obronie zas. rządu reprezentacyjnego

taki rząd realizuje 2 zasady:

1. staje w obronie interesów każdego człowieka (bo tworzą go sami zainteresowani)

2. jego działania wynikają z przymiotów osobistych osób, które go tworzą

rząd reprezentacyjny stwarza optymalne warunki dla ochrony interesów poszcz. jednostek, bo zapewnia szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi, pobudza ich ambicje, rozwija moralnie

• nie jest to opis stanu faktycznego, lecz ideału politycznego

• realizacja tego ideału zależy od stopnia rozwoju społecznego i od woli dotychczasowego władcy

ROLA INTELIGENCJI

• szczególne posłannictwo inteligencji

• dominująca rola w społeczeństwie posiadającym rząd reprezentacyjny

• moralne i intelektualne kwalifikacje inteligencji wartości te zapewnią właściwe realizowanie zadań przez rząd

• inteligencja traktowana, jakby działała ponad mechanizmem kształtowania się sił społ-eko dla dobra całego kraju

ma „przemóc większość niegodną panowania”

Mill to też mistrz paradoksu i ciętego słowa

np. „Bardziej cenię jedną osobę, która błądzi, pozwalając sobie na myślenie, niż sto, które powtarza prawdę bez myślenia” - też mi cięte......

Teksty źródłowe:

1. Etyczne podstawy utylitaryzmu (w: Utylitaryzm)

• moralność utylitarystów uznaje w człowieku zdolność poświęcenia swojego własnego najwyższego dobra dla innych

• zaprzecza tylko temu, by poświęcenie to było samo przez się dobrem i uważa je za marnotrawstwo, jeśli nie powiększa ogólnej sumy szczęścia albo nie zmierza do jej powiększenia

• jedyną ofiarą z samego siebie, którą pochwala, jest oddanie się szczęściu innych czy też realizowaniu pewnych jego warunków niezbędnych, przy czym to szczęście innych może być szczęściem całej ludzkości lub pewnych jednostek w granicach wyznaczonych przez interesy wspólne całej ludzkości

• szczęście, które stanowi utylitarystyczne kryterium właściwego postępowania nie jest szczęściem osobistym działającego, ale szczęściem wszystkich

• w podst. przykazaniach Jezusa odnajdujemy w całości ducha etyki użyteczności - ten, kto by czynił innym to, czego sam chciałby od nich dostać i kochał bliźniego jak siebie samego, spełniałby ideał moralności utylitarystycznej

• jako środek zbliżenia się do tego ideału utylitaryzm dodaje:

1. wymaganie, aby prawodawstwo i urządzenia społ. zmierzały do jak najlepszego uzgodnienia szczęścia czy też interesu każdego indywiduum, z interesem ogółu

2. wymaganie, by wychowanie i opinia, które mają wielki wpływ na ludzki charakter, używały tego wpływu dla wytworzenia w psychice każdego człowieka nierozerwalnego związku między jego własnym szczęściem i szczęściem ogółu - by bezpośredni impuls przyczyniania się do wspólnego dobra stał się dla ludzi jednym ze stałych motywów działania

• w utylitaryzmie uwzględnione są wszystkie dyrektywy, które znajdujemy w innych systemach moralnych

2. O sferze wolności, której państwo nie powinno ograniczać (w: O wolności)

• istnieje sfera, którą społeczeństwo interesuje się tylko pośrednio - obejmująca całą tę część życia i postępowania człowieka, która wpływa bezpośrednio tylko na jego samego lub jeśli wpływa na innych, to tylko dzięki jego swobodnemu i dobrowolnemu przyzwoleniu i współudziałowi - to jest właściwa dziedzina ludzkiej wolności i obejmuje ona:

1. wewnętrzną sferę świadomości: żądanie wolności sumienia, wolności myśli i uczucia, absolutnej swobody opinii i osądu

2. swobodę gustów i zajęć, opracowania planu życia zgodnie z charakterem, działania jak nam się podoba, pod warunkiem ponoszenia ew. konsekwencji bez żadnej przeszkody, dopóki nasze czyny nie szkodzą bliźnim

3. swoboda (też dopóki nikomu nie szkodzi) zrzeszanie się jednostek, łączenia się w każdym celu nie przynoszącym szkody innym (zrzeszające się osoby muszą być pełnoletnie, nie zmuszone lub zwiedzione)

• żadne społeczeństwo, w którym swobody te nie są szanowane bez żadnych zastrzeżeń, nie jest absolutnie wolne, bez względu na formę jego rządu

• jedyną swobodą jest tak naprawdę swoboda dążenia do własnego dobra na swój sposób, jeśli nie próbujemy pozbawić innych ich dobra lub przeszkodzić im w jego osiągnięciu

• każdy powinien sam pilnować swojego zdrowia cielesnego, umysłowego i duchowego

• ludzkość zyskuje więcej, pozwalając każdemu żyć wedle jego upodobania, niż zmuszając każdego, by żył wedle upodobania pozostałych

3. O wolności myśli i słowa (w: O wolności)

• czas, gdy trzeba było bronić wolności druku przeminął - władza prawodawcza lub wykonawcza będzie dostrzegać już potrzebę utożsamiania swoich interesów z interesami ludu (AKURAT)

• lud nie ma prawa do stosowania przymusu w kwestii wolności myśli i słowa, czy to własnymi siłami, czy za pośrednictwem rządu

władza tego rodzaju jest nieprawowita

ani najlepszy, ani najgorszy rząd nie mają do niej prawa

jest jeszcze bardziej szkodliwa, gdy jest sprawowana zgodnie z głosem opinii publ., niż wbrew niemu

• szczególnie złą stroną zmuszania opinii do milczenia jest to, że ogarnia cały rodzaj ludzki - także przyszłe pokolenia i współczesne uniemożliwa rozwój myśli, świadomości i postęp

4. Wolność opinii sprzyja wznoszeniu się społeczeństwa na wyższy poziom (w: O wolności)

• nie może być myślicielem ten, kto nie uznaje, że jego obowiązkiem jest iść za intelektem bez względu na to, do jakich wniosków może dojść

• prawda zyskuje więcej na błędach kogoś, kto po należytych studiach i przygotowaniu myśli samodzielnie, niż na prawdziwych opiniach tych, którzy je wyznają, ponieważ nie pozwalają sobie na myślenie

• swoboda opinii potrzebna jest głównie dla przeciętnych ludzkich istot, bo pozwala im wnieść się na poziom umysłowy, do osiągnięcia którego są zdolne

• wielcy myśliciele mogą pojawiać się w atmosferze niewoli duchowej, ale żaden naród nie rozwinie nigdy intelektualnej działalności w takiej atmosferze

5. O możliwych przypadkach ograniczania wolności wyrażania opinii (w: O wolności)

• nikt nie utrzymuje, że czyny powinny korzystać z tej samej swobody, co opinie

• opinie tracą swoje przywileje, gdy są wyrażane w takich okolicznościach, że stają się zachętą do szkodliwego czynu

• gdy jakaś, nawet kontrowersyjna opinia (np. własność to kradzież) jest ogłaszana drukiem, nie powinna być szykanowana, ale gdy jest wypowiadana wobec podnieconego tłumu - tak

• wszelkie czyny przynoszące innym szkodę bez usprawiedliwionej przyczyny mogą a czasem nawet muszą wywoływać nieprzyjazne uczucia, a w razie potrzeby czynną interwencję społeczeństwa

• wolność jednostki musi być ograniczona do tego stopnia, by nie sprawiała przykrości innym

• ludzkość nie jest nieomylna, jednomyślność nie jest pożądana, jeśli nie wynika z dokładnego porównania przeciwnych opinii, różnorodność opinii nie jest złem, lecz dobrem - zasady dające się zastosować do czynów i opinii ludzi]

• ze względu na niedoskonały stan ludzkości pożyteczną jest rzeczą, by istniały różne opinie i różne sposoby życia, by zostawiano różnym charakterom swobodne pole, pod warunkiem niewyrządzania innym krzywdy

• jest rzeczą pożądaną, by indywidualność przejawiała się w sprawach, które nie dotyczą przede wszystkim innych

6. Jednostka na tle ruchu masowego (w: O wolności)

• dzisiaj jednostka gubi się w tłumie

• światem rządzi siła mas lub rządów, które stały się organem wyrażającym dążenia i instynkty mas

• ci, których opinie znane są pod nazwą opinii publicznej, nie zawsze należą do tej samej warstwy społecznej (np. USA - tylko biali, Anglia - głównie klasa średnia)

• ale są to zawsze masy - zbiorowa miernota

• masy nie przyjmują teraz opinii od kościoła, państwa, ludzi uchodzących za przywódców lub z książek, lecz od innych, podobnych im ludzi, którzy przemawiają do nich za pośrednictwem gazet

• rząd miernoty jest miernym rządem

żaden rząd utworzony przez demokrację lub liczną arystokrację nie wzniósł się nigdy ponad mierność

• inicjatywa wszystkiego, co mądre lub szlachetne musi wychodzić od jednostek, zazwyczaj najpierw od jednej jednostki

7. Granice władzy społeczeństwa nad jednostką (w: O wolności)

• jaka część życia ludzkiego powinna podlegać indywidualności, a jak społeczeństwu?

• indywidualność powinna zawładnąć tą częścią życia, którą głównie interesuje się jednostka; a społeczeństwo tą, którą ono się głównie interesuje

• choć społeczeństwo nie opiera się na umowie, to każdy, kto pozostaje pod opieką społeczeństwa, powinien mu odpłacić za to dobrodziejstwo

• sam fakt życia w gromadzie wymaga, by każdy musiał przestrzegać pewnych zasad postępowania wobec pozostałych ludzi; postępowanie to wymaga:

1. aby ludzie nie naruszali nawzajem swoich interesów lub raczej tych interesów, które na mocy zastrzeżeń prawnych lub milczącego porozumienia należy uważać za prawa

2. aby każda osoba miała swój udział w pracach i ofiarach potrzebnych dla obrony społeczeństwa przed krzywdą i napastowaniem

społeczeństwo ma prawo bezwzgl. narzucania tych warunków tym, którzy usiłują je złamać

• jednostka może szkodzić innym lub nie mieć żadnego względu na ich dobro, nie naruszając przysługujących im praw - prawo nie może ukarać wtedy winowajcy, ale może to zrobić opinia

• gdy postępowanie człowieka wpływa wyłącznie na jego własne interesy lub może wpływać na interesy innych tylko za ich pozwoleniem powinno się mieć całkowitą prawną i społeczną swobodę dokonywania czynu i ponoszenia tego konsekwencji

Alexis de Tocqueville (1805-1859)

• tak jak Mill reprezentuje krytyczny liberalizm

• nie sformułował zwartego programu ideowego

• pochodził z arystokracji

• był prawnikiem

• był w USA badając tamtejszy system penitencjarny

• dzieła:

„O demokracji w Ameryce”

„Dawny ustrój i rewolucja”

• jego rozważani skoncentrowane wokół 2 problemów:

1. rewolucja

2. demokracja

ujmuje je w szerokim kontekście uwarunkowań społ-eko i różnych zjawisk kulturowych

• jego stanowisko wspiera nurt liberalno-demokratyczny w sporze z konserwatywną arystokracją

METODOLOGIA

• T. skupił się na opracowaniu metodologii badania procesu historycznego

• szukał prawidłowości, ale unikał mechanicznego determinizmu

• dostrzegał obecność człowieka w historii (BYSTRZAK ), ale zdawał sobie sprawę, że nie tworzy on jej dowolnie

• człowiek - w centrum oddziaływania wielu czynników, które kształtują jego opinię i spojrzenie na zjawiska polityczne

• T. wiedział, że na jego pogląd też ma wpływ arystokratyczne pochodzenie

ARYSTOKRACJA I DEMOKRACJA

• arystokracja ukształtowała szereg wartości, zwłaszcza:

• poszanowanie godności i wolności ludzkiej

• wysoką kulturę polityczną

• doświadczenie w sprawowaniu rządów

• poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa

• mimo to klasa ta nie spełnia już znaczącej roli w procesie historycznym

• przyszłość należy do demokracji

• demokracja - dopiero się rodzi

• stawia w centrum uwagi wolność i równość polityczną

• społeczeństwa demokratyczne mają naturalne upodobanie do wolności i namiętność do równości - nawet nie mając wolności będą dążyć do równości, nie zdzierżą arystokracji

• WOLNOŚĆ - eksponowana we wszystkich rozważaniach T.

• wniosek: o kształcie demokracji i jej rzeczywistej treści decyduje nie sama forma rządu, lecz świadomość polityczna i prawna społeczeństwa (np. w USA wybory są powszechne - wybiera się od szeryfa do prezydenta - człowiek ma świadomość, że ma wpływ na to, co się dzieje)

• obowiązki rządzących:

• wychowywanie w duchu demokracji

• ożywianie przekonań demokracji

• oczyszczanie jej obyczajów

• panowanie na jej odruchami

• stopniowe zastępowanie jej niedoświadczenia przez znajomość spraw publicznych

• zastępowanie jej ślepych instynktów przez świadomość prawdziwych interesów

• dostosowanie jej rządów do czasu i miejsca

• zmienianie ich stosownie do okoliczności i ludzi

• T. dostrzegał ułomność demokracji deklaratywnej i sceptycznie oceniał abstrakcyjnie pojmowaną wolność

dlatego ciągle akcentował kwestię:

• wychowania dla demokracji i przez demokrację

• roli zdecentralizowanej administracji i autonomii samorządów lokalnych

• tworzenia samodzielnych stowarzyszeń politycznych, przemysłowych, handlowych, naukowych czy literackich, które stworzyłyby substytuty dawnej wolności arystokratycznej

REWOLUCJA

głównie: „Dawny ustrój i rewolucja”, ale także w rozważaniach nad demokracją amerykańską

• gruntowna analiza długotrwałego procesu, w trakcie którego kształtowały się stopniowo warunki do przeprowadzenia rewolucyjnej zmiany

• T. dostrzega zmaganie 2 wielkich systemów politycznych i ideowych:

• defensywne działania arystokracji feudalnej

• presja sił demokratycznych

• kiedy odrzuci się wszystkie cechy przypadkowe rewolucji i rozważy ją samą w sobie - widać, że jej wynikiem było obalenie tych instytucji politycznych, które przez stulecia niepodzielnie panowały wśród europejskich ludów (inst. feudalnych), by zastąpić je bardziej jednolitym i prostszym porządkiem społecznym, którego podstawą była równość kondycji

• uznaje rewolucję za znaczący mechanizm przeobrażeń historycznych

T. żywił obawę przed demokracją etatystyczną - bo rozwój społeczny niesie stały rozwój funkcji państwa oraz centralizację różnych przejawów życia

• wzrastającej roli państwa towarzyszy stopniowe ubezwłasnowolnienie równych jednostek, zrodzenie się despotyzmu w nowej formie

• T. uważa, że taka opiekuńcza, ogromna siła jest bezwzględna, arbitralna, przezorna i umiarkowana

jest to w gruncie rzeczy rodzaj państwa totalitarnego

„chętnie wytwarza dla obywateli szczęście, ale staje się jedynym pośrednikiem i arbitrem tego szczęścia”

przejawy swobodnego działania coraz rzadsze i bardziej bezowocne

rząd ogranicza energię społeczeństwa

T. badał zjawisko kultury masowej

• na początku XIX w. spotykała się z takim samym oporem jak teraz globalizacja

T. w USA jest klasykiem amerykańskiej historii politycznej

15

kapitał

praca

wartość dodatkowa, decyduje, że ten kto ma kapitał nie zmienia się w rentiera, nie odkłada i nie przejada, tylko organizuje i ma wartość dodatkową

władza ustawodawcza

---