Organizacje pozarządowe

non profit w Polsce

Wstęp

Współczesne społeczeństwa i państwa demokratyczne
opierają się na trzech podstawowych organach życiowych:
mózgu - wolnej władzy i instytucjach publicznych
sile witalnej i napędowej rozwoju - gospodarce wolnorynkowej
oraz sercu - organizacjach pozarządowych
Andrzej Grzybowski
Non Profit, ''Wspólnota'', 3/514, 15 stycznia 2000 r.

W Polsce istnieje około 30 tysięcy różnego rodzaju grup aktywnych obywateli działających w ramach stowarzyszeń i fundacji, którym nieobojętne są problemy środowisk lokalnych. Działają one na różnych obszarach m.in. na polu pomocy społecznej, ochrony zdrowia, oświaty i edukacji, kultury, rozwoju gospodarczego, turystyki, ochrony praw człowieka i ekologii. W systemie państwa demokratycznego odgrywają one niezwykle istotną rolę - aktywizują ludzi do rozwiązywania problemów społecznych oraz odpowiadają na rzeczywiste potrzeby osób, grup i środowisk.

1. Organizacje a Państwo

1.1. Prawne podstawy współpracy administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi

Przeprowadzając analizę regulacji prawnych, dotyczących współpracy administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi, należy dokonać w tym względzie pewnej systematyki prawa. Konstytucja jako ustawa zasadnicza państwa, regulująca podstawy jego ustroju i mająca najwyższą moc prawną, wyznacza podstawy funkcjonowania organizacji społecznych. Zgodnie z jej art. 8, Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a przepisy w niej zawarte stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. Integralną jej częścią jest preambuła, mająca charakter normatywny.

W dalszej części niniejszego rozdziału poddane zostały charakterystyce poszczególne ustawy regulujące podstawy współpracy administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi. Dokonana została ponadto charakterystyka wybranych ustaw przedmiotowych, dotyczących współwykonywania zadań administracji publicznej przez organizacje społeczne.

Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nie posługuje się terminem organizacja pozarządowa, stwierdza natomiast, że Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Konstytucja utrwaliła w ten sposób stan prawny tworzenia i działania w Polsce organizacji typu non profit. Art. 12 Konstytucji wymienia różne formy organizowania się społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznym państwie prawa, określane łącznie jako organizacje pozarządowe (NGOs). Określona została formuła społeczeństwa obywatelskiego, opartego na zasadzie swobody i pluralizmu aktywności społecznej, zapewniająca wolność tworzenia i działania organizacji pozarządowych. Ponadto w art.58 Konstytucja gwarantuje każdemu wolność zrzeszania się, jako podstawową wolność obywateli.

1.2. Regulacja konstytucyjna

W tym kontekście należy wskazać na szczególną rolę preambuły Konstytucji RP. Z uwagi na fakt, że została ona umieszczona po tytule ustawy, stanowi jej integralną część. Głosi, iż: (...) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa, oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Zasada pomocniczości umacniająca uprawnienia obywateli i ich wspólnot przyjmuje rozwiązanie określające sferę stosunków między państwem a społeczeństwem. Wskazuje na możliwość wykonywania zadań publicznych przez organizacje pozarządowe, którym udziela się w tym celu odpowiedniego wsparcia lub z którymi zawiera się odpowiednie porozumienia. Zasada pomocniczości, stanowiąca pewne nowum w tekście konstytucyjnym, z pewnością przyczyni się do pełniejszego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego świadomego swych praw i  obowiązków. W preambule Konstytucji RP zawarta została także zasada dialogu społecznego. Ustawodawca wskazuje na potrzebę konsultacji i dialogu organów władzy publicznej z instytucjami samoorganizującego się społeczeństwa obywatelskiego.

Fundacje i stowarzyszenia uważa się za najbardziej ukształtowane formy organizacyjno-prawne organizacji pozarządowych. Zgodnie z ustawą, fundacje mogą być powołane do realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, zgodnych z interesami państwa polskiego. W art.1 wyliczono cele, dla jakich mogą być ustanowione fundacje, takie jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków. W odniesieniu do stowarzyszeń ustawa wskazuje, że są to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenia o celach niezarobkowych. Stowarzyszenia, podobnie jak fundacje, realizują zadania publiczne z obszarów należących do zadań administracji publicznej, np. pomoc społeczna, ochrona zdrowia, edukacja, kultura i sztuka itp.

W Polsce istnieją ponadto organizacje pozarządowe powoływane oddzielnymi aktami prawnymi, m.in. Polski Czerwony Krzyż działa na podstawie ustawy z 16 listopada 1964 r., Polski Związek Łowiecki na podstawie ustawy z 13 października 1995 r. Prawo Łowieckie. Odrębną ustawą regulowana jest działalność organizacji kościelnych. W odniesieniu do organizacji katolickich jest to ustawa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 17 maja 1989 r., natomiast w przypadku organizacji działających w ramach innych Kościołów i związków wyznaniowych regulowane są odrębnie. Do szczególnego rodzaju organizacji pozarządowych należą związki pracodawców, tworzone na podstawie ustawy z 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców. Kolejnymi organizacjami działającymi na podstawie odrębnych przepisów są związki zawodowe tworzone na podstawie ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych. Na podstawie ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym działają uczelniane organizacje studenckie, koła naukowe, artystyczne i sportowe tworzone przez studentów szkół wyższych. Na podstawie ustawy z 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej mogą być tworzone stowarzyszenia kultury fizycznej, uczniowskie kluby sportowe, związki sportowe. Należy stwierdzić, iż nie sposób wymienić wszystkich możliwych sposobów organizowania się społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

2. Współpraca administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi

Kwestia współpracy organizacji pozarządowych z organami administracji rządowej doczekała się wielu rozwiązań w obowiązującym ustawodawstwie. Poniżej przedstawiony zostanie przegląd regulacji prawnych dotyczących relacji administracja rządowa-sektor ochotniczy, w aspekcie:

1. przewidzianej przez regulacje powszechnie obowiązujące i wewnętrzne akty władzy wykonawczej roli organizacji pozarządowych w funkcjonowaniu administracji rządowej w zakresie tworzenia polityki państwa,

2. przewidzianych przez regulacje ustawowe i akty wykonawcze mechanizmów powierzania organizacjom pozarządowym wykonywania zadań publicznych należących do kompetencji administracji rządowej.

3. Karta Zasad Organizacji Pozarządowych

"Służmy poczciwej sławie. A jako kto może -
niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże."
Jan Kochanowski

Prawo do dobrowolnego zrzeszania się należy do fundamentalnych praw człowieka, a swoboda działalności i zaangażowanie obywateli w życie społeczne jest podstawą prawdziwej demokracji. Wśród inicjatyw i instytucji, których nie można zaliczyć ani do struktur administracji państwowej i samorządowej, ani do sfery działań stricte gospodarczych, wyodrębnić trzeba organizacje pozarządowe, czyli takie, których podstawą działalności jest wolontarystyczne zaangażowanie i zewnętrzne finansowanie (darowizny, subwencje, dotacje). Są to organizacje realizujące pewną misję (tzn. działają w imię wartości lub społecznie pożytecznych celów), a nie dążące do uzyskania zysku czy zdobycia władzy.

Zasady działalności tych organizacji powinny normować nie tylko przepisy prawa, ale także swoisty kodeks etyczny, którego podstawą są następujące zasady, przyjęte na I Ogólnopolskim Forum Inicjatyw Pozarządowych we wrześniu 1997 r.

1. Organizacje pozarządowe w swoim działaniu na rzecz dobra wspólnego kierują się zasadą poszanowania godności, praw i wolności człowieka.

2. Organizacje pozarządowe działają w ramach obowiązującego w  demokratycznym państwie prawa, wpływając, w ramach demokratycznych procedur na jego doskonalenie.

3. 
   Organizacje pozarządowe są samorządne i niezależne. Zasady ich działalności określają wewnętrzne mechanizmy samoregulacji, tak na poziomie poszczególnych organizacji jak i branż.

4. Działalność merytoryczna i finansowa organizacji pozarządowych jest działalnością jawną, z uwagi na szczególną troskę o posiadane przez nie środki publiczne bądź pochodzące od osób prywatnych.

5. Organizacje pozarządowe przeznaczają całe wypracowane dochody na realizację zadań statutowych oraz w rozsądnych granicach - na rozwój organizacji.

6. Każda organizacja pozarządowa powinna rozróżnić w swoim statucie funkcje zarządzające i nadzorcze. Członkowie kolegialnego organu nadzorczego nie powinni pobierać wynagrodzenia za pracę w tym organie.

7. Organizacje pozarządowe współpracują ze sobą na zasadach partnerstwa i wzajemnego wspierania się w swoich działaniach. W sytuacjach, gdy zachodzi konflikt uznawanych wartości, organizacje podejmują działania przy zachowaniu zasad tolerancji i uznania prawa innych do posiadania odmiennego zdania.

4. Wolontariat jako jedna z form pomocy

Co to jest wolontariat?

WOLONTARIAT (łac. volontarius = dobrowolny, chętny) dobrowolna, bezpłatna, świadoma działalność na rzecz innych, wykraczająca poza związki rodzinno - koleżeńsko - przyjacielskie. Wolontariat daje szansę wykorzystania własnych umiejętności i doświadczeń, rozwinięcia zainteresowań, zdobycia doświadczenia w nowych dziedzinach, zawarcia przyjaźni.

Skąd wziął się wolontariat?

Trudno odgadnąć, kiedy pojawił się wolontariat. Być może już człowiek jaskiniowy maczał w tym paluszki. Wolontariat jest nowym spojrzeniem na pracę społeczną. W Polsce istnieje długoletnia tradycja pracy społecznej, tradycja wzajemnej pomocy, angażowania się w problemy innych. Osoby działające na tym polu określano mianem społeczników, altruistów itp. W związku z tym - pytanie: czy uzasadnione jest wprowadzenie nowej nazwy - wolontariusz? Za zmianą przemawia fakt wielu negatywnych skojarzeń związanych z pracą społeczną, a ściślej - z czynami społecznymi, które nie zawsze były dobrowolne i najczęściej nie przynosiły korzyści - był to czas stracony. Drugi argument przemawiający za wprowadzeniem nowej nazwy to mimo wszystko troszkę inne treści, które niesie ze sobą wolontariat.

Prawo związane z wolontariatem

W naszym kraju jest około dwóch milionów wolontariuszy. Dowodzi to dużej potrzeby wsparcia, odpowiedzialnego zaangażowania i sensownego współdziałania, a te właśnie potrzeby mogą i powinny zaspokoić organizacje pozarządowe. Dziwi więc fakt braku jakiegokolwiek, najmniejszego nawet rozporządzenia regulującego status wolontariusza w Polsce, nie mówiąc już o dokumencie w randze ustawy. Ogromna rzesza ludzi pracujących społecznie działa nieomal po "omacku" nie wiedząc, jakie mają prawa, a jakie obowiązki. Zgodnie z polskim prawem praca wolontariuszy jest zwykłym łamaniem prawa. Kodeks pracy nie przewiduje bowiem pracy nieodpłatnej. Wg inspektora pracy wolontariusz może po prostu pracować na czarno. Instytucja zatrudniająca wolontariuszy może mieć problem ze zwróceniem mu kosztów, jakie poniósł wykonując swoją pracę, z zaksięgowaniem środków wydatkowanych na ubezpieczenie wolontariusza i kilka innych problemów.

W związku z niezwykłością roku, chcielibyśmy, aby jednym z efektów naszej pracy były propozycje rozwiązań prawnych. 24 kwietnia 2001r. odbędzie się seminarium, na którym przedstawione będą efekty działań analitycznych. Powołane zostaną zespoły robocze do wybranych grup problemów - dla ułatwienia dalszej pracy. Uwieńczeniem będzie konferencja, która zaplanowana jest na 22-24 listopada 2001r.

5. Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach

Justyna Dąbrowska, Kuba Wygnański
Stowarzyszenie KLON/JAWOR
Grudzień 2001

Prezentowane niżej wyniki pochodzą z badania zrealizowanego we współpracy Stowarzyszenia KLON/JAWOR, Stowarzyszenia Centrum Wolontariatu oraz firmy SMG/KRC w październiku 2001 na 1000-osobowej, losowej, reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków.

Badania dotyczyły skłonności Polaków do bezinteresownego świadczenia pomocy zarówno bezpośrednio indywidualnym osobom jak i za pośrednictwem instytucji i organizacji. Pytaliśmy zarówno o pomoc udzielaną w postaci materialnej (pieniądze i przedmioty), jak i czas.

WOLONTARIAT ZA POŚREDNICTWEM ORGANIZACJI I INSTYTUCJI

• W Polsce działa ok. 30 000 organizacji pozarządowych. 87% z nich współpracuje w różnym stopniu z wolontariuszami.

• 
  82% Polaków uważa, że każdy człowiek ma moralny obowiązek pomocy tym, którzy znaleźli się w potrzebie. 74%, że działania organizacji społecznych (stowarzyszeń, fundacji itp.) są teraz bardziej potrzebne niż 5 lat temu. 73% badanych uważa, że osoby pracujące społecznie mogą zaoferować coś, czego nie może dać płatny personel.

• Na czym polegała praca wolontariuszy? Jedna trzecia wolontariuszy pracujących za pośrednictwem organizacji lub instytucji pracowała bezpośrednio na rzecz osób potrzebujących pomocy. 18% wolontariuszy zbierało fundusze. 17% brało udział w przygotowywaniu imprez, kampanii lub uroczystości. 14% wolontariuszy poświęcało swój wolny czas na nieodpłatne uczestniczenie w pracach zarządu, rady, komitetu itp.

• 84% wolontariuszy angażuje się w działania wolontarystyczne uważając, że po prosu powinno się pomagać tym, którzy znaleźli się w potrzebie. 68% pracuje jako wolontariusze, ponieważ sprawia im to przyjemność i interesują się tą pracą. 67% twierdzi, że po prostu nie potrafi odmówić prośbom. 66% wierzy, że jeśli pomogą innym, będą mogli liczyć na wzajemność. 48% działając wolontarystycznie chce nabyć nowe umiejętności. 23% osób pracuje jako wolontariusze, ponieważ uważa, że ma do spłacenia dług.

• 70% spośród tych, którzy nie angażują się w działania wolontarystycznie ani nie wspierają finansowo żadnych organizacji i instytucji twierdzi, że nie robi tego, bo musi przede wszystkim zatroszczyć się o siebie i rodzinę. 59% twierdzi, że nikt ich o to nie poprosił. 53% twierdzi, że nie ma czasu na pracę społeczną.

Opinie o wolontariacie i organizacjach pozarządowych

Wolontariuszy i osoby nie angażujące się w pracę społeczną w wyraźny sposób różnią opinie na temat pracy wolontarystycznej i ogólniej, obowiązku pomocy potrzebującym. Najsilniej różnicuje te grupy osób pytanie o to, czy każdy człowiek ma moralny obowiązek pomocy tym, którzy znaleźli się w potrzebie. Przekonanie takie podziela 62% wolontariuszy, to jest o 24 punkty procentowe więcej niż osób, które w ostatnim roku nie poświęcały wolnego czasu na pomoc innym. Podobnie silne wśród wolontariuszy jest przekonanie, że praca społeczna to coś, czego nie można zastąpić zwyczajną płatną pracą i ma ona pewną szczególną wartość (uważa tak 46% wolontariuszy i tylko 32,3% osób nie angażujących się w wolontariat). Można więc mówić o tym, że opinie te układają się w pewien typ postaw, który każde wyeksponować posiadane wartości moralne, lub patrząc odwrotnie - to osoby bardziej wrażliwe na pomoc innym takie działania podejmują.

• 
  ·Osoby, które poświęcały czas na dobrowolną pracę w organizacjach lub instytucjach,  doceniają ich rolę w rozwiązywaniu problemów społecznych w swoim sąsiedztwie bardziej, niż osoby nie będące wolontariuszami (16,2% vs. 6%). Martwi natomiast fakt, że w ogóle tak niewiele osób może mówić o ważnej roli organizacji w swoim sąsiedztwie. Gdy chodzi wpływ organizacji na rozwiązywanie ważnych problemów społecznych na poziomie ogólnopolskim, co 10 Polak, bez względu na zaangażowanie społeczne, zdecydowanie zgadza się, że jest on niewielki. Temu stwierdzeniu (o niewielkim zaangażowaniu organizacji na rozwiązywanie ważnych problemów społecznych) zdecydowanie zaprzecza 13% wolontariuszy i 4% nie angażujących się w wolontariat.

• ·Z opinią, że działania organizacji społecznych (stowarzyszeń, fundacji itp.) są teraz bardziej potrzebne niż 5 lat temu, zdecydowanie zgadza się 51,5% wolontariuszy. Łącznie nie zgadzających się i zdecydowanie odrzucających taki pogląd jest zaledwie 4,9% Polaków. Zatem wszyscy pozostali, wyjąwszy niewielką grupę nie mających w tej sprawie zdania, w różnym stopniu widzi coraz większą rolę i potrzebę działań organizacji pozarządowych.

Spis pojęć

Non profit rodzaj działalności gospodarczej prowadzonej dla osiągania innych celów niż rozwój, którego warunkiem istnienia jest osiąganie zysku. Realizowana w organizacjach typu non profit (fundacje wyznaniowe, charytatywne, społeczne itp.).

Fundacja

instytucja, której podstawą działalności jest majątek przekazany przez jej założyciela − fundatora. Cel fundacji - nie mający charakteru działalności gospodarczej - określony jest w akcie fundacyjnym. Może to być cel dobroczynny, naukowy, oświatowy, promocyjny itp.

Fundator

osoba fizyczna lub prawna będąca założycielem fundacji i dostarczająca środki materialne na finansowanie jej działalności.

Stowarzyszenie dobrowolne, samorządowe, trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Swoboda tworzenia i działania stowarzyszeń jest zagwarantowana w Konstytucji RP. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, program działania, strukturę organizacyjną; swoją działalność opiera na pracy społecznej członków. Posiada osobowość prawną.

Stowarzyszenie może założyć co najmniej 15 osób, które uchwalą statut i wybiorą komitet założycielski. Rejestracji stowarzyszenia dokonuje sąd wojewódzki, może on jednak odmówić zarejestrowania, jeżeli nie spełnia ono warunków przewidzianych w ustawie.

Do stowarzyszenia mogą należeć małoletni poniżej 16 lat (za zgodą rodziców lub prawnych opiekunów). Uproszczoną formą jest stowarzyszenie zwykłe, nie posiadające osobowości prawnej, mogą je założyć 3 osoby, nie może jednak ono prowadzić działalności gospodarczej. Wolność tworzenia i działania stowarzyszeń to jedno z podstawowych praw i wolności obywatelskich. Stanowi także wyraz kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego.

Centralną organizacją stowarzyszeń międzynarodowych jest Unia Międzynarodowych Stowarzyszeń założona w 1949 z siedzibą w Brukseli. Jednym z takich stowarzyszeń jest Stowarzyszenie Integracji Ameryki Łacińskiej.

Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Prawa człowieka zespół praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Prawa człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka, takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój.

Prasa pozarządowa

Pozarządowe - czasopismo wydawane przez Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych

LOS - czasopismo wydawane przez Lubelski Ośrodek Samopomocy o tematyce społecznej

Asocjacje - to pismo, które towarzyszyło budowaniu trzeciego sektora w Polsce i jako takie  jest cennym źródłem informacji na temat historii tego procesu.

Katalog książek i czasopism - Przeszukiwalna baza ponad 500 publikacji na temat organizacji pozarządowych. Prezentowany tu zbiór publikacji stworzony został przez Centrum Informacji BORDO. Dzięki uprzejmości firmy TCH katalog zorganizowany został za pomocą specjalistycznego programu bibliotecznego ALEPH. Większość publikacji umieszczonych w katalogu dostępna jest w Bibliotece Centrum Organizacji Pozarządowych w Warszawie przy ul. Szpitalnej 5/5

Katalog: Czasopisma kulturalne w Polsce - katalog prowadzony przez Fundację im. Stefana Batorego

Biblioteka Narodowa  

Książka  Online - Internetowy katalog nowości wydawniczych

Biblioteka Kongresu USA - ponad 113 milionów tytułów

Bibliografia

Pracę napisano na podstawie materiałów zaczerpniętych z sieci internetowej.

Spis treści

^{___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Wstęp

^{__________________________________________________________________________________________________________________________}

Organizacje a Państwo

^{________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Regulacja konstytucyjna

^{_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Regulacja konstytucyjna

^{_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Współpraca administracji rządowej z organizacjami pozarządowymi

^{______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Karta Zasad Organizacji Pozarządowych

^{______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Karta Zasad Organizacji Pozarządowych

^{______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Wolontariat jako jedna z form pomocy

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach

^{_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Wolontariat i filantropia Polaków w liczbach

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Spis pojęć

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Prasa pozarządowa

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

Bibliografia

^{__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________}

---