Tadeusz Paleczny
Uniwersytet Jagielloński
Kraków
Procesy regionalizacji a zjawiska globalizacji
1. Zjawiska globalizacji: ogólna charakterystyka
Pojęcie globalizacji odnosi się do wielu różnego rodzaju, komplementarnych wobec siebie, nakładających się na siebie procesów. Globalizacja to zespół procesów, polegających na uniwersalizacji zjawisk politycznych, ekonomicznych i kulturowych od partykularnych, narodowych, do ogólnoświatowych standardów np. technologicznych i wspólnych wszystkim grupom kulturowym układów wartości. Proces globalizacji obejmuje wymiar kulturowy - uniwersalizację więzi i tożsamości kulturowej, polityczny - unifikację ponadnarodowych instytucji politycznych i standaryzację ekonomiczną (także technologiczną) - prowadzącą do rozszerzania rynków obrotu produktów i kapitału (Bauman 2000, 2004).
Przejawem rozszerzania się świadomości globalnej są procesy uniwersalizacji wartości i norm kulturowych, w tym religijnych. Niektóre religie, w tym chrześcijaństwo, przyczyniają się do uniwersalizacji świadomości grup społecznych, na gruncie wspólnych wierzeń, instytucji i wartości, nie ograniczających się wyłącznie do religijnych. Zjawisko to dotyczy także sfery obyczajów, niektórych norm kulturowych, związanych zwłaszcza z procesami upowszechniania się wystandaryzowanych wzorów konsumpcyjnych. Podstawowym instrumentem globalizacji kulturowej są środki masowej komunikacji, zwłaszcza telewizja i sieć komputerowa Internet.
Procesy globalizacji wywołują obecnie wiele ideologicznych i politycznych kontrowersji oraz sporów. Nie są jednoznacznie definiowane i opisane. Na podstawie analizy kilku teorii socjologicznych, Piotr Sztompka rekonstruuje możliwe scenariusze przebiegu i następstw procesów globalizacji (Sztompka 2002: 592-596). Wydaje się w świetle analizy tych scenariuszy, że przyszłość strukturalnych powiązań pomiędzy grupami kulturowymi zależy od tego, w jakim stopniu przybiorą one charakter inkluzywnych, bądź ekskluzywnych całości kulturowych.
Kultury inkluzywne, otwarte na inne całości kulturowe, bez względu na to, jaką fazę uniwersalizacji tożsamości reprezentują, w dłuższych lub krótszych procesach asymilacji wchodzą we wzajemne interakcje, mieszają się i przenikają, prowadząc do wyłaniania nowych, postnarodowych i mieszanych rasowo oraz religijnie cywilizacji. Kultury inkluzywne rozwijane są w strukturach wieloetnicznych, wielorasowych, takich jak społeczeństwa Brazylii czy Stanów Zjednoczonych. Są to całości synkretyczne, często hybrydalne, tworzone przez ludzi wywodzących się z różnorodnych grup kulturowych o odmiennej charakterystyce rasowej, etnicznej i religijnej.
Kultury ekskluzywne, dążące do utrzymania odrębności i autonomii grupowej, zamykają się przed zewnętrznymi wpływami kulturowymi. Opierają swój status na językowej, etnicznej, rasowej czy religijnej oryginalności i unikatowości. Są kulturami „nieprzemakalnymi”, nie wchodzącymi w interakcje międzykulturowe, niepodatnymi zwłaszcza na amalgamację czy asymilację językową. Grupy kulturowe cechujące się ekskluzywizmem, są relatywnie wysoce jednorodne rasowo, językowo, etnicznie, narodowo czy/i religijnie.
Ekskluzywizm grupowy pojawia się w każdej fazie uniwersalizacji tożsamości kulturowej. Najsilniejszy jest w grupach prenarodowych, plemiennych. Te grupy pierwotne, które nie otwierają się na inne kultury, skazane są albo na zagładę, albo na pozostawanie w swych coraz bardziej partykularnych, archaicznych matecznikach kulturowych, przybierających postać terytorialnych enklaw jednorodności rasowej, religijnej lub etnicznej. Grupy ekskluzywne funkcjonują często w sztywnych granicach dzielnic rasowych, gett etnicznych, rezerwatów kulturowych. Lokują się bardzo blisko krańca monokulturowości. Grupy takie funkcjonują często jako autonomiczne, odrębne kulturowo terytorialne zbiorowości regionalne.
Procesy globalizacji zmierzają w kierunku wyłonienia nowych grup kulturowych oraz układów integracji międzyrasowej i interetnicznej. Możliwe są różne konfiguracje strukturalne stanowiące następstwo procesów globalizacji, które w różnych wariantach rozwijają się poprzez nacjonalizację, asymilację, amalgamację, amerykanizację, westernizację, etc. Nowe układy relacji między grupami kulturowymi kształtowane w procesach globalizacji, zmierzają ku czterem podstawowym modelom strukturalnym (Sztompka 2002:596-597):
Wspólnotowemu A („Gemeinschaft I”), najbliższemu typowi pluralizmu zewnętrznego. Relacje między grupami kulturowymi są w tym modelu oparte na odrębności, dążeniu do ekskluzywizmu kulturowego, oryginalności i partykularyzmie tożsamości, przy rozwijających się strukturalnych zależności ekonomicznych oraz politycznych. Ten typ struktur jest atrakcyjny dla antyglobalistów i przeciwników homogenizacji kulturowej.
Wspólnotowemu B („Gemeinschaft II”). Ten model relacji w globalizującym się świecie prowadzić ma do coraz większej homogenizacji i tworzenia się jednej, uniwersalnej kultury ogólnoludzkiej. Nie wiadomo jak długo potrwa ten proces uniwersalizacji wartości i norm kulturowych, ale zdaniem Samuela Huntingtona nabierze on w trzecim millenium przyśpieszenia (Huntington 2000).
Zrzeszeniowemu A („Gesellschaft I”), w którym podstawową jednostką integracyjną pozostaje państwo narodowe. Relacje międzynarodowe w większym stopniu są stosunkami kontrolowanymi, regulowanymi, ale i reglamentowanymi przez instytucje polityczne i ekonomiczne, w tym międzyrządowe. W takim modelu strukturalnym niektóre, wielkie mocarstwa pełnią rolę hegemonów wielostronnych relacji między państwami narodowymi.
Zrzeszeniowemu B („Gesellschaft II”). W tym typie struktury podstawową role odegra światowy, zintegrowany system instytucji politycznych, organizacyjny twór w rodzaju „superpaństwa” czy ogólnoświatowego „superrządu”. Fazami pośrednimi budowy takiego systemu politycznego ładu światowego są państwa takie jak, np. federacyjne USA, i superpaństwa w rodzaju Unii Europejskiej.
Wymienione typy relacji międzynarodowych można sprowadzić do dwóch podstawowych: kulturowo-wspólnotowego oraz polityczno-zrzeszeniowego. W pierwszym typie relacji dominować będą grupy kulturowe, w drugim organizacje polityczne i gospodarcze. Podmiotowość grup kulturowych w modelu pierwszym będzie dominującą, nadrzędną cechą układów relacji, w drugim najistotniejszym elementem stosunków międzynarodowych stają się państwa i organizacje międzyrządowe.
W wyniku procesów globalizacji, zmienia się także status zbiorowości regionalnych jak również sama natura zjawisk regionalizacji. Wyłaniają się nowe rodzaje regionalizmów międzykulturowych i międzycywilizacyjnych. Nie są to już zwarte, wyraziste w sensie terytorialnym, autonomiczne i jednorodne całości, lecz raczej przestrzenie kulturowe o charakterze regionalnym. Wiele z takich regionalizmów przybiera coraz bardziej heterogeniczne, wielokulturowe, czy wręcz pluralistyczne charakterystyki. W tym sensie swoistym regionem kulturowym staje się Kalifornia czy metropolia nowojorska. W tych regionach wyłania się nowy typ uniwersalnej tożsamości amerykańskiej, zachodniej, cechujący odmiennych etnicznie, rasowo, narodowo, religijnie mieszkańców przemieszanych ze sobą enklaw-wspólnot kulturowych.
2. Regionalizacja a uniwersalizacja kulturowa
Procesy regionalizacji stanowią jedną z faz i zarazem rodzajów zjawisk uniwersalizacji kulturowej. Uniwersalizacja kulturowa oznacza poszerzanie się granic pojęcia ojczyzny, od ojczyzny „prywatnej”, ojcowizny, ziemi rodzinnej, terytorium rodzimego, regionu, haimatu, do ojczyzny „ideologicznej” (Ossowski 1967), fatherlandu. Uniwersalizacja kulturowa odbywa się poprzez procesy akulturacji i w fazie prenarodowej polega na kształtowaniu się świadomości regionalnej (terytorialno-etnicznej), w postnarodowej prowadzi natomiast do wyłaniania się nowożytnych cywilizacji i regionów międzykulturowych. Uniwersalizacja odbywa się poprzez proces rozszerzania się zakresu terytorialnego oraz znaczeniowego, symbolicznego pojęcia ojczyzny. Archetypem ojczyzny ludzkiej jest ojcowizna, ziemia orna, terytorium rodzinne, znane, obejmujące swym zasięgiem powierzchnię możliwą do zagospodarowania przez grupę połączoną zasadą pokrewieństwa, klan, plemię, szczep czy ród.
Procesy integracji społecznej obejmują dwie podstawowe formy więzi społecznej: wspólnotową i zrzeszeniową (T*nnies 1988). Najwcześniejsze rodzaje więzi wyrastają na gruncie związków pokrewieństwa, bliskości przestrzennej, relacji nieformalnych, bezpośrednich, rozwijanych przez małe wspólnoty lokalne. Grupy oparte na więzach pokrewieństwa i powinowactwa stanowią dół piramidy uspołecznienia. W porządku wspólnotowym (community) ważną rolę odgrywają terytorialne wspólnoty rodowo-plemienne, stanowiące najwcześniejszą formę zbiorowości etnicznych.
Więź wspólnotowa prowadzi do wyłaniania się różnorodnych rodzajów integracji grupowej, bazującej bardziej na elementach kulturowych, takich jak język, obyczaj, religia, zespoły podzielanych wartości i symboli grupowych, sztuka, literatura, prawo. Wspólnoty, stanowiące w dużym stopniu synonim grup kulturowych, ewoluują na skali partykularyzmu/uniwersalizmu od wspólnot realnych, takich jak zbiorowości plemienne, kastowe czy klanowe, poprzez symboliczne, do których należą grupy etniczne i narody, po wyobrażone, których przykładem są cywilizacje oraz wspólnota ogólnoludzka.
Wspólnota globalna, ogólnoludzka stanowi w większym stopniu przestrzeń integracji wyobrażonej, o bardziej zaawansowanych procesach unifikacji politycznej czy standaryzacji ekonomicznej, niż uniwersalizacji religii, języka czy innych elementów kultury.
Główne fazy procesu uniwersalizacji kulturowej, wraz z odpowiadającym im najważniejszymi formami integracji grupowej zawiera tabela nr 1.
Tabela nr 1. Fazy procesów uniwersalizacji kulturowej
FAZA PRENARODOWA |
FAZA POSTANORODWA |
FAZA POSTNARODOWA |
Wspólnoty realne |
Wspólnoty symboliczne |
Wspólnoty wyobrażone |
Grupy pierwotne, rodzime, autochtoniczne |
Grupy etniczne, narody |
Cywilizacje |
Kultury proste |
Kultury złożone |
Struktury pluralistyczne |
Kultury małe |
Kultury duże |
Kultury wielkie |
Kultury ekskluzywne, zamknięte |
Kultury otwarte |
Kultury inkluzywne |
Kultury lokalne |
Kultury narodowe |
Kultury globalne |
Wspólnoty regionalne |
Wspólnoty narodowe |
Wspólnota-cywilizacja |
Więź wspólnotowa opiera się na statusie przypisanym, wynika z faktu urodzenia. Największą kategorią etniczną jest zbiorowość rasowa, przy czym rasy w przeszłości i współcześnie nie stanowią jednorodnych, dojrzałych w sensie socjologicznym grup, lecz raczej pewne układy integracyjne obejmujące podobne lub wyrastające z jednakowego pnia rodzaje wierzeń religijnych, języków, kultur narodowych. Rasy są niejednorodne wewnętrznie.
Największą grupą etniczną jest naród. O ile we współczesnym świecie w społeczeństwie globalnym występuje wiele rodzajów grup kulturowych o etnicznym charakterze, poczynając od rodów kończąc na narodach, o tyle w miarę rozszerzania się rodzajów więzi etnicznej maleje ich ilość oraz komplikuje się zarazem ich natura. Na samym dole piramidy lokują się prenarodowe zbiorowości etniczne, opierające swoją więź społecznych na rzeczywistych, a nie wyobrażonych, ideologicznych subiektywnych kryteriach tożsamości. Dalej wyłaniają się w porządku grup wspólnotowych zbiorowości etniczne, które z różnych historycznych przyczyn nie dokonały procesu narodotwórczego i nie przekształciły się w posiadające własne państwa narody, takie jak Romowie, Łemkowie czy Flamandowie. Jeszcze dalej lokują się dojrzałe narody wyposażone w organizacje polityczne, chronione przez własne państwa. Ponad narodami występują cywilizacje, wyłonione również w przeważającej mierze w oparciu o kryteria kulturowe: głównie wspólne podłoże religijne (np. chrześcijańska, zachodnia, prawosławna, islamska, buddyjska czy hinduska), ale także podobieństwo rasowe oraz położenie terytorialne w wymiarze kontynentalnym (np. cywilizacja latynoamerykańska, arabska, amerykańska, europejska) lub subregionalnym (śródziemnomorska, bliskowschodnia, dalekowschodnia, karaibska). W przeszłości istniały inne formy integracji ponadetnicznej (ponadplemiennej) wyrastające na bazie pewnych układów militarno-politycznych i językowo-kulturowych, takie jak germańska, słowiańska, celtycka czy galijska. Współcześnie liczba cywilizacji zredukowana jest co najwyżej do kilkunastu (Huntington 2000).
Wspólnota staje się wartością autoteliczną uprzedmiotowioną i zamkniętą w wizji „utraconego raju”, środowiska pierwotnie przypisanego człowiekowi, traktowanemu jako homo societus. Wspólnota opiera się we współczesnym świecie w coraz większym stopniu na języku, religii, szeroko rozumianej kulturze, jako tym obszarze symboli i ich znaczeń, który odwołuje się do faktu pochodzenia i dziedziczenia pewnych potencjalnych zdolności do jednakowego albo podobnego reagowania na takie same potrzeby i bodźce. We współczesnych schematach stosunków międzynarodowych relacje oparte na związkach wspólnotowych stanowić mogą jedynie model zależności w układach rodzinnych, w skali mikrospołecznej.
Odpowiednikiem więzi wspólnotowej jest tożsamość etniczna i narodowa. Szczególnym wariantem więzi kulturowo-terytorialnej i powstającej na bazie tej więzi wspólnoty jest społeczność regionalna .
Procesy regionalizacji to nie tylko zjawiska rozszerzania się granic terytorialnych ojczyzny, to także wzrost konsolidacji politycznej, unifikacji społecznej i standaryzacji ekonomicznej grup kulturowych zamieszkujących jednostkę terytorialną, funkcjonującą w świadomości społecznej w postaci regionu, ojczyzny prywatnej, „małej ojczyzny” (Szczepański 1999).
Procesy regionalizacji to wczesna faza procesów narodotwórczych, ale zjawiska regionalizacji zachodzą także pomiędzy cywilizacjami, w ponowoczesnym, postanorodowym kontekście procesów globalizacji.
Pojęcia regionu i regionalizacji są bardzo pojemne. Odnoszą się do następujących zjawisk:
Wzrostu zakresu więzi terytorialnej, związanej z symboliczną, kulturową kategorią ojczyzny. Pojecie ojczyzny „regionalnej” jest wieloznaczne, może oznaczać istnienie więzi z terytorium plemiennym, homogenicznym kulturowo, jednorodnym religijnie i językowo, ale może odnosić się do istnienia więzi łączącej członków wielu grup kulturowych, pluralistycznego, wielokulturowego układu integracji lokalno-terytorialnej. Region heterogeniczny, pluralistyczny, może stanowić wspólną przestrzeń identyfikacyjną dla członków zbiorowości prenarodowych (plemiennych, etnicznych, autochtonicznych, ludności rodzimej), jak i narodowych czy postnarowoych (cywilizacji). Takim regionem wielokulturowym jest np. region Karaibów.
Uniwersalizowania się tożsamości kulturowej mieszkańców regionu, bez względu na ich etniczne czy narodowe pochodzenie. Uniwersalizacja może być ekwiwalentem procesu narodotwórczego i prowadzić do wyłonienia się ponadregionalnej tożsamości narodowej, albo jej autonomicznym komponentem. Procesy integracji etnicznej mieszkańców Kaszub czy Alzacji nie stały w sprzeczności z rozwojem szerszej, narodowej, niemieckiej czy polskiej identyfikacji narodowej. Regiony prenarodowe to „małe ojczyzny” grup etnicznych w rodzaju Retoromanów w Szwajcarii (Porębski 1991) czy Ślązaków w Polsce. Ale to także bardziej terytorialne wspólnoty Katalończyków, Andaluzyjczyków, Bretończyków czy Podhalańczyków. W fazie postnarodowej regiony międzycywilizacyjne (międzyreligijne, międzyrasowe, interetniczne), stanowiące następstwo mieszania się grup kulturowych w wyniku podboju, kolonizacji, aneksji i migracji, pełnią rolę zalążków „ojczyzny-cywilizacji” dla karaibskich Latynoamerykanów, berberyjskich czy raszydzkich Arabów, czy romskich bądź baskijskich Europejczyków.
Homogenizowania się, czyli wzrostu zakresu jednorodności kulturowej, w tym językowej członków wspólnoty regionalnej. Homogenizacja kulturowa nie jest warunkiem istnienia tożsamości regionalnej, ale wyraźnie ja wzmacnia. W niektórych regionach nakładają się na siebie różne rodzaje tożsamości kulturowej, od plemiennej, prenarodowej, poprzez narodowe po postnarodową. Tak tożsamość śląska, miesza się z identyfikacją polską, niemiecką, z pojawiającą się najszerszą więzią z cywilizacja zachodnią, europejską.
Pogłębiania się autonomii politycznej i standaryzacji gospodarczej, w postaci sieci instytucjonalnych, formalnych interakcji i zależności, funkcjonujących zarówno w mechanizmach samorządności terytorialnej, jak i odrębności gospodarczej rynków regionalnych czy sposobów gospodarowania. Poczucie „regionalności” wzmacniane jest przez istnienie swoistych, lokalnych układów administracji państwowej jak i dominujących modeli przedsiębiorczości. W tym sensie industrialny Śląsk z „kulturą węgla” wyróżnia się w szerszym kontekście społecznym podobnie, jak „pasterskie” ludowe Podhale.
Utrwalanie wzorów integracji i solidarności grupowej w kontekście wspólnych doświadczeń historycznych, podobieństwa zachowań, działań i orientacji na wartości. Ten syndrom cech prowadzi do wzmacniania się więzi nie tylko wspólnotowej, rodzinno-sąsiedzkiej, kulturowej ( w tym językowej, gwarowej), ale także więzi ideologicznej. Śląsk czy Alzacja to nie tylko regiony-wspólnoty, to także regiony w sensie ideologicznym, cechujące się istnieniem i funkcjonowaniem odrębnego, swoistego, lokalnego patriotyzmu/nacjonalizmu, nie dającego się zredukować do etnonacjonalizmu, etnofobii czy innej zasady odrębności grupy kulturowej.
Regionalizacja jest w historycznym sensie procesem wzrostu integracji terytorialnej lokalnych grup plemiennych, klanowych, kastowych i łączenia się ich w szersze zbiorowości, upodabniające się do siebie coraz bardziej pod względem cech kulturowych. Bliskość terytorialna oznacza także podobieństwo kulturowe, obejmujące język, obyczaje, styl życia i gospodarowania, wzory organizacji politycznej. Małe lokalne grupy wspólnotowe, pierwotne środowiska kulturowe, poprzez ekspansję rozszerzają granice własnej tożsamości (Szczepański 1999). Procesy dyfuzji, przenikania elementów kulturowych poszczególnych zbiorowości - zwłaszcza mieszanie się grup kulturowych poprzez mieszanie się małżeństw - przyczyniają się do ujednolicenia kulturowego członków tych zbiorowości. W ten sposób wyłania się pierwowzór, archetyp pojęcia ojczyzny grupy kulturowej, odnoszące się do terytorium łowieckiego plemienia, ziemi rodzimej klanu, kasty czy grupy etnicznej. Pojęcie regionu najwyraźniej utożsamiane jest z terytorium grupy kulturowej, zwłaszcza etnicznej. Pojęcie ojczyzny lokalnej, regionalnej, małej czy „prywatnej” odnosi się do więzi typu prenarodowego. Grupa prenarodowa, określana w tradycji weberowskiej mianem grupy etnicznej, jest tą grupą kulturową, która nie dokonała procesu narodotwórczego i nie posiada pełnej suwerenności politycznej, realizowanej we własnej instytucji państwa. Ojczyzna narodowa to ojczyzna ideologiczna, funkcjonująca jako korelat państwa i jego granic terytorialnych, utożsamiana ze wspólnotą nie tylko kulturową - religijną i językową - ale także, a może przede wszystkim, ze społeczeństwem obywatelskim. Ojczyzna regionalna to odpowiednik więzi wspólnotowej grupy kulturowej - określanej zamiennie mianem rodzimej, etnicznej, autochtonicznej - nie posiadającej własnego państwa. Niektóre grupy regionalne, jak Kurdowie, Baskowie czy Czarnogórcy pretendują do pełnej suwerenności państwowej.
Procesy regionalizacji to także zjawiska globalizacji, wyłaniania się ponadnarodowych układów integracji społecznej oraz uniwersalizacji, homogenizacji i autonomizacji kulturowej. Procesy regionalizacji prowadzą do uniwersalizacji tożsamości kulturowej. I choć tożsamość regionalna staje się w wielu przypadkach synonimem więzi partykularnej, ekskluzywnej, wąskiej, to zjawiska utrzymywania się odrębności lokalnej, regionalnej, nie stoją w sprzeczności z procesami narodotwórczymi i globalizacyjnymi.
Tabela nr 2: Procesy regionalizacji a zjawiska uniwersalizacji kulturowej
|
Procesy narodotwórcze |
Procesy globalizacji |
||
|
Regiony prenarodowe |
Regiony pogranicza kulturowego |
Regiony międzynarodowe |
Regiony międzycywilizacyjne |
Autonomiczne |
Kaszuby, Katalonia |
Kosowo Kurdystan |
Regionalizmy szwajcarskie i brytyjskie (szkocki, północno-irlandzki) |
Karaiby, Lewant |
Pluralistyczne |
Alzacja, Śląsk |
Region Karpacki
|
Niderlandy, Skandynawia |
Południowe stany USA (region latynoamerykański), Hawaje |
Regiony są bardziej pomostem niż barierą do wyłaniania się szerszych, ponadlokalnych, ponadetnicznych, ponadnarodowych układów integracji społeczno-kulturowej. Stąd zjawiskom regionalizacji na Karaibach towarzyszy wyłanianie się latynoskiej (latynoamerykańskiej) więzi ponowoczesnej typu cywilizacyjnego, w tzw. „ euroregionach” Karpat, Niderlandów czy Skandynawii tworzą się zalążki tożsamości europejskiej, natomiast w krajach Afryki Półncnej utrwala się ponaplemienny, ponadetniczny, ponadnarodowy wymiar integracji arabskiej.
Procesy regionalizacji mają charakter zarówno endogenny, czyli odbywają się pod wpływem wewnętrznych czynników, takich jak potrzeba współpracy przy wykonaniu zadania (np. polowania na mamuta czy wieloryba), wspólne wzory gospodarowania (np. istnienie kultury pasterskiej, górniczej, kupieckiej, etc.), elementy tradycji i dziedzictwa kulturowego (jednakowy język, wspólna religia), rozszerzających i rozrastających się grup wspólnotowych (klasnów, rodów, kast, plemion, grup etnicznych), jak i egzogenny, gdy przyczyny integracji ponadplemiennej, ponadlokalnej tkwią w uwarunkowania zewnętrznych (np. wynikają z potrzeby obrony przed wspólnym zagrożeniem, przykładowo przed trzecią, obcą, grupę kulturową).
Procesy regionalizacji rozwijają się na styku co najmniej dwóch grup kulturowych. Regionalizacja jest procesem tworzenia syntez kulturowych pomiędzy małymi lokalnymi grupami terytorialnymi, reprezentującymi różne formy integracji. Może jednak także prowadzić do wyłaniania nowych rodzajów integracji kulturowej, zachodzącej pomiędzy większymi zbiorowościami narodowymi czy całymi cywilizacjami.
3. Rodzaje zbiorowości regionalnych
Pośród różnorodnych regionów, zamieszkiwanych przez konkretne, odmienne pod względem kulturowym (etnicznym, rasowym, raligijnym, językowym) zbiorowości, występują następujące ich rodzaje:
1. Regiony autonomiczne, terytorialnie zwarte, kulturowo odrębne, o własnych wzorach samorządności i samoorganizacji politycznej. Tego typu układy integracyjne nakładają się często na terytorialny izolacjonizm, wynikający nie tyle z wyboru, co z konieczności. Najczęściej występują w rejonach oddzielonych od innych górami, morzem, bądź inną barierą przestrzenną. Są to często zbiorowości wyspiarskie, grupy złożone z ludności góralskiej, bądź tworzone przez odizolowane przestrzennie wspólnoty plemienne, klanowe i kastowe. Takie regiony funkcjonują już jedynie w dawno ukształtowanych granicach terytorialnych. Możemy mówić np. o regionie korsykańskim, podhalańskim, sabaudzkim, tyrolskim czy katalońskim. Wiele cech regionów autonomicznych posiadają grupy kulturowe o charakterze etnicznym, takie jak: kaszubska, rusińska (łemkowska), flamandzka, walońska czy osetyńska. Regiony autonomiczne posiadają różną wielkość i zasięg terytorialny. Tworzone są w wyniku wzrostu tożsamości kulturowej w fazie prenarodowej. Przybierają niepowtarzalne postaci. W całej ich rozmaitości wyróżnić można trzy podtypy:
A. Regiony autonomiczne grup plemiennych, szczepowych, kastowych, klanowych. Tego typu regiony tworzą ludy autochtoniczne, cechujące się partykularnym poczuciem więzi określanej mianem „swojskości”, „tutejszości”, przypisanych ściśle do wąskiego skrawka terytorium. Terytorium to przybiera postać ojczyzny prywatnej, autochtonicznej, autotelicznej grupy kulturowej. Wiele z tego typu regionów posiada dzisiaj charakter rezerwatów kulturowych grup plemiennych, zajmowanych przez plemiona Aborygenów w Australii czy Indian w obu Amerykach. Takie regiony tworzą np. plemiona Kaingang czy Tupi-Guarani w Brazylii, Navajo lub Czirokezów w Stanach Zjednoczonych, Inuitów w Kanadzie.
B. Regionów autonomicznych grup etnicznych, zamieszkiwanych przez jednorodne zbiorowości kulturowe. Ten typ regionalizacji reprezentują Kurdowie iraccy lub tureccy, Ślązacy w Polsce, Baskowie w Hiszpanii, Dinkowie w Sudanie, Akadyjczycy w Kanadzie, Czeczeni w Rosji. Są to regiony grup kulturowych, które nie dokonały procesów nacjonalizacji i nie posiadają własnych państw. Pozostają autonomicznymi kulturowo grupami terytorialnymi nie posiadającymi suwerenności politycznej. Niektóre z takich grup regionalnych dążą do zmiany statusu politycznego i uzyskania suwerenności. Regiony autonomiczne
C. Grup terytorialno-regionalnych, takich jak Górale podhalańscy w Polsce, Katalończycy w Hiszpanii, Bretończycy we Francji czy gaucho w stanie Rio Grande do Sul w Brazylii. Są to regiony w sensie etnograficznym, kulturowym, cechujące się pewnym zakresem odrębności terytorialnej i autonomii politycznej. Niemniej pozostają częścią większej zbiorowości kulturowej, jaką jest naród.
2. Regiony międzykulturowe, międzynarodowe międzypaństwowe, powstające na styku dwóch lub kilku zbiorowości etnicznych lub/i narodowych.
Są to regiony pogranicza kulturowego, reprezentujące rozmaite konfiguracje dziedzictwa kulturowego zamieszkujących je zbiorowości. Takie regiony powstają na styku dwóch narodów posiadających swoje państwa (np. region pogranicza polsko-niemieckiego czy francusko-niemieckiego), albo dwóch różnych typów grup kulturowych (np. narodu tureckiego i kurdyjskiej grupy etnicznej). W wyniku stałego kontaktu kulturowego dwóch grup zajmujących sąsiadujące ze sobą albo to samo terytorium, wyłania się swoisty typ integracji regionalnej, posiadającej charakter interkulturowy. W tym typie regionów wyróniaja się dwa rodzaje regionalizmów.
A. Symetrycznych, gdy w kontakcie kulturowym uczestniczą dwie równorzędne zbiorowości narodowe, np. polska i niemiecka. Jest to przypadek regionu Śląska, w którym wyłaniają się także inne rodzaje jednorodnej lub niejednorodnej tożsamości kulturowej, np. niemieckiej, polskiej, ale także śląskiej germanofilskiej czy polskiej śląskocentrycznej. Ten rodzaj regionalizacji dominuje w Alzacji i Lotaryngii, ale także na Śląsku Cieszyńskim i w Kosowie na Bałkanach.
B. Asymetrycznych, gdy tworzą się systemy identyfikacji regionalnej na styku dwóch rodzajów grup kulturowych, narodu i grupy etnicznej. Jest to przypadek regionu łemkowskiego w Karpatach, czy syryjsko-kurdyjskiego, osetyńsko-armeńskiego, kaszmirsko-indyjskiego. Regiony takie rozwijają się na pograniczu dwóch grup kulturowych, z których jedna jest narodem posiadającym własne państwo, w tym polityczne, militarne i gospodarcze instrumenty nacisku, druga − zbiorowością etniczną, pozbawioną struktur państwowych. Rodzi to dysproporcje wpływów również kulturowych. Jedna z grup, zwykle etniczna, staje się grupą mniejszościową, chroniącą swoje dziedzictwo, w tym język i terytorium przed grupą dominującą.
3. Regiony międzycywilizacyjne, wyłaniające się na styku dwóch lub większej liczby grup rasowych, religijnych lub językowych.
Takie regiony stają się skrzyżowaniami głównych arterii komunikacji międzykulturowej pomiędzy zbiorowościami rozwijającymi najbardziej uniwersalne typy integracji i tożsamości kulturowej. Są to pogranicza pomiędzy cywilizacjami afrykańską a islamską w Zanzibarze czy Nigerii, zachodnią i latynoamerykańską w Południowej Kalifornii, Nowym Meksyku, Arizonie czy Teksasie. Do kontaktów międzycywilizacyjnych zazwyczaj nie dochodzi na ściśle, wyznaczonym obszarze terytorialnym, prowadzą one w ostatnich dekadach do nowych rodzajów regionalnych, międzycywilizacyjnych układów integracyjnych.
Interesujący i rozpowszechniony typ regionalizacji wyznaczają „pogranicza kulturowe”. Można je nazwać regionami międzykulturowymi, tworzącymi pomost albo przeciwnie, barierę w dialogu i integracji kulturowej.
We współczesnych systematyzacjach wyróżnia się następujące rozumienia „regionu pogranicza kulturowego” (Babiński 1996:20-24):
„Końca świata kulturowego” w odniesieniu do kultury grupy dominującej. W tym sensie regiony pogranicza kulturowego traktowane są jako peryferyjne, odległe od centrum, marginalne, reprezentujące kulturę „pobocza”, drugorzędną. Regiony takie w sensie kulturowym są częściowo „nasze”, częściowo „obce” kulturowo. Stąd ich mieszkańców oznacza się jakimś pejoratywnym określeniem w rodzaju „Waserpolaki” czy „Hanysy”.
Tworu nie do końca uformowanego, „niedokończonego” w sensie integracji kulturowej, niewyrazistego językowo, religijnie, czasem hybrydalnego. Tego typu rozumienie regionu międzykulturowego posiada podobnie jak pierwsze wiele negatywnych odniesień ideologicznych. Kojarzy się z enklawami odrębności nie tylko kulturowej, ale także ideologicznej. Mimo tego, że regiony takie zdają się posiadać charakter tymczasowy, przejściowy, jako twór sztuczny, utrzymują swoją odrębność przez pokolenia, jak np. albański region autonomiczny Kosowo czy region autonomii palestyńskiej na Bliskim Wschodzie.
Zjawiska przejściowego, obszaru kształtowania się nowej tożsamości międzygrupowej, terytorium otwartego kulturowo, „tranzytowego” w sensie mieszania się i przenikania różnych kultur. Region pogranicza kulturowego jest w tym sensie rodzajem „tygla”, w którym mieszają się oraz scalają ze sobą różne grupy kulturowe. Regionalizacja tego rodzaju nie musi prowadzić do wyłonienia względnie jednorodnej grupy kulturowej, lecz przyczynia się do dialogu międzykulturowego, budując mniej lub bardziej trwałe struktury integracji kulturowej.
Regionalizacji w sensie struktury pluralistycznej, w której współwystępują i mieszają się wpływy różnych grup kulturowych, tworząc swoistą dla konkretnego regionu mozaikę kultur. Jest to przypadek regionu Bazylei, w którym mieszają się ze sobą w ramach prawa szwajcarskiego wpływy kultur niemieckiej i francuskiej. Taki rodzaj regionalizacji występuje w regionie karpackim, na pograniczu kultur ukraińskiej, polskiej i słowackiej, z domieszką kultur grup rodzimych, rusińskiej (łemkowskiej), huculskiej, góralskiej. Podobny rodzaj regionalizacji mamy na Śląsku.
Regionu jako obszaru tolerancji, akceptacji odmienności, atrakcyjności różnorodności kulturowej. Takie ujęcie regionalizacji prowadzi do wzrostu różnorodności kulturowej oraz wyłaniania pluralistycznych modeli integracji. Regiony wielokulturowe umożliwiają rozwój różnych form dialogu międzykulturowego i asymilacji strukturalnej, przy częściowej akulturacji, amalgamacji i dwujęzyczności.
Zjawiska niezwykłego, oryginalnego, unikatowego o swoistej konfiguracji kultur występujących na danym obszarze, która nie pojawia się nigdzie indziej. Takie rozumienie regionu − bliskiego autonomicznym, autotelicznym obszarom występowania rzadkich, w tym hybrydalnych, metyskich lub mulackich (mieszanych rasowo) grup kulturowych − wzbogaca świat różnorodności kulturowej, przyczynia się do rozwijania międzyrasowych, interetnicznych, międzynarodowych form integracji kulturowej.
Regionalizacja rozumiana jako procesy tworzenia się regionalnych, terytorialnych układów integracji grupowej, poprzedza i współwystępuje z nacjonalizacją − jedną z faz uniwersalizacji tożsamości kulturowej. Regionalizacja przyczynia się jednak także do utrzymywania prenarodowych form tożsamości kulturowej, trwałości partykularnych, lokalnych lub ponadlokalnych, ale węższych od narodowych układów integracji etnicznej.
Regiony jako względnie autonomiczne, odrębne całości kulturowe, obejmują konkretne obszary geograficzne, traktowane jako terytorium grupowe − korelat ojczyzny.
W sensie ideologicznym powszechne w każdym rejonie świata są pojęcia regionalizmu czy regionalizacji, oznaczające także pewien typ ideologii grupowej. Regionalizm traktowany w niektórych systemach organizacji politycznej jako odśrodkowy, archaiczny trend utrzymywania odrębności grupowej, jest stałym kryterium zróżnicowania kulturowego w świecie. Coraz powszechniej akceptowany jako tendencja pozytywna, przyczyniająca się do wzrostu pluralizmu kulturowego w strukturach politycznych i ekonomicznych opierających się na integracji i współpracy, bywa też procesem prowadzącym do uniwersalizacji zjawisk kultury. Regionalizm pełni zarówno funkcje partykularyzujące, jak i uniwersalizujące. Podobnie jak − choć w szerszych od regionalnych układach terytorialnych − zjawiska nacjonalizacji, westernizacji czy amerykanizacji.
Wielkie regiony kulturowe współwystępują z terytoriami grup etnicznych i narodowych, przenikają granice pomiędzy cywilizacjami, stając się „węzłami” komunikacji międzykulturowej, transferu języków, religii i systemów organizacji politycznej oraz gospodarczej, przestrzeniami, w których dokonuje się transformacja i syntetyzacja prenarodowych, etnicznych i narodowych kultur w nowe, synkretyczne przestrzenie kulturowe i cywilizacyjne. Na pograniczach tych kultur, przestrzeni, obszarów, całości, o płynnych, nieustalonych granicach, pojawiają się nowe zjawiska regionalizacji kulturowej.
2