OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA KARNEGO XIX I XX WIEKU

Zasady obowiązywania ustawy karnej.

• Postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie prawa karnego, tj. zupełności formalnej
  oraz zupełności kodeksu pod względem treści tj. zupełności materialnej - jako gwarancji legalizmu.

• Powszechność obowiązywania ustawy karnej. Objęcie nią wszystkich, którzy dopuścili się przestępstwa
  i stosowanie ustawy karnej na jednakowych zasadach. Zasada równości wobec prawa karnego oznaczała, że do odpowiedzialności karnej byli pociągani wszyscy obywatele jednakowo (z wyjątkiem osób posiadających immunitety). Zasada legalizmu i równości oznaczała zwycięstwo nad społeczeństwem feudalnym.

• za zasadą równości kryła się jednak nierówność faktyczna wynikająca ze stosunków społecznych
  i ekonomicznych np. kara grzywny jednakowa dla bogatego i biednego.

• Konsekwencją zasady legalizmu było uznanie, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Stąd zasada lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz).
  W późniejszych czasach uznano, że należy stosować nową ustawę do wszelkich czynów, nawet popełnionych przed jej wejściem w życie, o ile były zakazane groźbą kary w chwili ich popełnienia.

Pojęcie przestępstwa. Klasyfikacja przestępstw.

• oparcie systemu prawa karnego na zasadzie legalizmu (zasada legalizmu była zwycięstwem nad feudalnym bezprawiem). Zasada legalizmu oznaczała, że warunkiem uznania danego czynu za przestępny jest wyraźne wskazanie w ustawie zagrożone sankcją karną co odzwierciedlała paremia "nie ma przestępstwa bez ustawy karnej".

• Formalna definicja przestępstwa: Przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę. Dominowała w ustawodawstwie prawa karnego XIX w. Jest to definicja formalna, ponieważ określenie przestępstwa dokonywane było za pomocą formalnych wyznaczników.

• Składniki formalnej definicji przestępstwa:

• element obiektywny - fakt, że dany czyn był zabroniony przez ustawę karną, a więc jego bezprawność, w znaczeniu bezprawność kryminalną.

• element subiektywny - określający wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu, czyli zawinienie.

• Okoliczności wyłączające przestępność czynu:

1/ z uwagi na brak bezprawności: obrona konieczna i działanie w stanie wyższej konieczności (zwane kontratypami)

2/ z uwagi na brak winy, np. niepoczytalność, przymus, błąd.

• Dwa najbardziej istotne kryteria klasyfikacji przestępstw w systemie nowożytnym opierały się o kryterium według trybu ścigana i według sankcji karnej.

• kryterium - tryb ścigania:

- każde przestępstwo dochodzone przez państwo z urzędu w trybie publicznoskargowym

- przestępstwa dochodzone z inicjatywy osoby prywatnej. Wyróżnić tu można:

• przestępstwa z oskarżenia prywatnego - dochodzone w drodze skargi osoby zainteresowanej.

• przestępstwa ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego.

• przestępstwa ścigane na wniosek osoby pokrzywdzonej.

• kryterium - sankcja karna - podział na zbrodnie, występki i wykroczenia.

Przesłanki odpowiedzialności karnej. Wina.

• odpowiedzialność karna w czasach nowożytnych oparta była na zasadzie subiektywizmu. Zasada subiektywizmu uzależniała odpowiedzialność od indywidualnej winy. Znalazło to wyraz w paremii "nie ma zbrodni bez winy".

• Podział na winę umyślną i nieumyślną:

• Wina umyślna - wyrażała się w różnych postaciach złego zamiaru skierowanego na osiągnięcie skutku przestępnego. O winie umyślnej decydowało:

• zamiar popełnienia czynu przestępnego lub

• możność przewidzenia możliwości jego popełnienia i godzenie się na to.

• Wina nieumyślna:

• lekkomyślność, zwana winą nieumyślną świadomą - sprawca działał bez złego zamiaru, ale miał świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny bezpodstawnie przypuszczając, że go uniknie.

• niedbalstwo, zwane winą nieumyślną nieświadomą - sprawca nie miał świadomości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien był to przewidzieć.

• Wyodrębnienie czynników wyłączających odpowiedzialność karną z powodu braku elementu podmiotowego przestępstwa, czyli okoliczności wyłączających winę. Podstawowym warunkiem przypisania komuś winy była jego poczytalność, czyli zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania. Czynnikiem wyłączającym winę sprawcy była jego niepoczytalność, która wynikała
  z niedojrzałości wieku i była wynikiem nienormalnego stanu psychicznego).

Nauka o karze. Teorie kary.

• Nauka o karze - zwana penologią.

• Twórcą teorii kary jest Hugo Grocjusz.

• dwie podstawy uzasadnienia kary:

• słuszności - miała charakter absolutny, bezwzględny, była celem samym w sobie. Kara oparta na tej podstawie czerpała swe uzasadnienie jedynie z faktu popełnienia przestępstwa i stopnia winy sprawcy.

• użytecz­ności - miała charakter względny, uzależniony od celów, którym służyła. Fakt popełnienia przestępstwa nie wystarczał do jej uzasadnienia.

• Teorie bezwzględne (odwetowe) - opierały karę na idei konieczności odcierpienia przez sprawcę przestępstwa. Teoria odwetu moralnego Kanta.

• Teorie względne (utylitarne) - wychodziły z założenia, że kara ma spelniać okreslone cele prewencyjne. Ma zapobiegać popełnianiu nowych przestępstw.

• Teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi.

System kar.

• Różne kryteria podziału środków karnych:

1/ podział kar wg stopnia ich surowości

2/ podział kar wg trybu orzekania na kary zasadnicze (stanowiły właściwy środek represji karnej
i wymierzane były samoistnie) i kary dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, ale tylko
w połączeniu z karą zasadniczą).

3/ podział kar wg charakteru dobra:

- kara śmierci - jej przeciwnicy podnosili postulat nieodwracalności w przypadku ewentualnej pomyłki sadowej. Tendencja do ograniczenia, a nawet całkowitego zniesienia kary śmierci.

- kary cielesne - uważne były za przeżytek feudalnego systemu karania.

- kara pozbawienia wolności - w czasach nowożytnych stała się podstawowym środkiem represji karnej, kara więzienia.

- kary majątkowe - początkowo nie miały szerszego zastosowania. W nowszych kodeksach karnych stosowane na dużą skalę jako kary zasadnicze i dodatkowe, z możliwością zamiany grzywny na karę pozbawienie wolności.

- kary utraty uprawnień i na czci - utrata praw publicznych, obywatelskich praw honorowych, niektórych praw cywilnych, prawa wykonywania zawodu.

---