„POTRZEBY DZIECKA Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W WIEKU PRZEDSZKOLNYM- ZAŁOŻENIA I PROGRAMY WSPOMAGAJĄCE ROZWÓJ”
Dla prawidłowego rozwoju dziecka najbardziej znaczące są pierwsze lata życia. Wówczas dojrzewa centralny i obwodowy układ nerwowy człowieka. Konsekwencją tego procesu jest rozwój wszystkich funkcji psychofizycznych dziecka. U dzieci z niepełnosprawnościami rozwoju może ulec zahamowaniu lub postępować nieharmonijnie.
Dla rozwoju psychofizycznego dziecka, jego edukacji i uczestnictwa w życiu społecznym niezbędne jest podjęcie systematycznego , kompleksowego wspomagania rozwoju z chwilą wykrycia niepełnosprawności.
Najlepsze efekty można uzyskać rehabilitacyjne w pierwszych 30 miesiącach życia. Potem możliwości są coraz mniejsze. Jednak do szóstego r.ż. występuje u dzieci większa podatność na usprawnienie.
W zakres opieki nad dzieckiem w wieku przedszkolnym wchodzą: zaspokajanie rozwojowych i indywidualnych potrzeb dziecka oraz poszukiwanie różnorodnych sposobów ich zaspokajania.
Zapis art.71b ust.2a wprowadzony do ustawy o systemie oświaty w 2001r, umożliwia tworzenie zespołów wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Z powyższego zapisu wynika, że:
-Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka może być organizowane w przedszkolach , szkołach specjalnych, poradniach psychologiczno-pedagogicznych, ośrodkach szkolno-wychowawczych i innych ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim i sprężonymi niepełnosprawnościami realizacje rocznego obowiązkowego przygotowania przedszkolnego i obowiązku nauki;
-Zajęcia takie powinny być prowadzone bezpośrednio z dzieckiem i jego rodziną;
-Celem tych zajęć jest pobudzenie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka, organizowanie zajęć rewalidacyjnych z małym dzieckiem.
Uzasadnienie posługiwania się pojęciem „dziecko z niepełnosprawnością”
W diagnostyce psychologicznej podstawowym narzędziem pozostają klasyfikacje: DSM-IV-TR (UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE w stopniu lekkim , w stopniu umiarkowanym , w stopniuj znacznym , głębokim oraz upośledzenie umysłowe bez podania stopnia) i ICD-10. w obu tych klasyfikacjach zastosowano kategoryzację, która opiera się na określonych kryteriach, np. definicja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego określa, że istotną cechą upośledzenia umysłowego jest niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego (kryterium A) , który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch z następujących obszarów zdolności: porozumiewania się , troski o siebie, trybu życia domowego , sprawności społeczno- interpersonalnych, korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowania sobą , troski o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolnych , sposobu organizowania czasu wolnego i pracy (kryterium B), początek tego stanu musi nastąpić przed 18 r.ż.( kryterium C).
W praktyce rehabilitacyjnej małego dziecka z niepełnosprawnością intelektualną i towarzyszącymi mu zaburzeniami w zachowaniu spotkać można z nieudanymi próbami zaadaptowania go w grupie rówieśniczej. Rozwiązania tej sytuacji upatruje się w rozszerzeniu warsztatu ich pracy, wszczęciu dyskusji nad miejscem dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w naturalnym środowisku wychowawczym.
Założenia i kierunki wspomagania rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w wieku przedszkolnym
Wspomaganie rozwoju małych dzieci można określić jako zaplanowane, kontrolowane oddziaływanie na dziecko środkami psychopedagogicznymi w celu usunięcia zaburzeń w przystosowaniu społecznym. Zamierzonym celem tych działań jest zmiana nieprawidłowych reakcji na reakcje poprawne i usunięcie przyczyn zachowań społecznie niepożądanych.
Wspomaganie rozwoju małego dziecka to jedno z głównych zadań przedszkola.
Praca rehabilitacyjna z małym dzieckiem jako terapia zajęciowa, reedukacja psychomotoryczna i oddziaływania psychologiczne (wg M. Popielarska).
-Terapia zajęciowa- to zespół metodycznych działań za pomocą naturalnych bodźców, angażujących dziecko do współdziałania, usuwających niekorzystne formy aktywności dziecka, (tj apatia, spowolnienie, złe nawyki, smutek, zachowania nadpobudliwe)
- Reedukcja psychomotoryczna- to ćwiczenia, które mają poprawić sprawność ruchową dziecka.
- Psychoterapia - korzystając ze środków niewerbalnych przezwyciężania lęku, rozładowanie napięć i trenowanie w prawidłowych sposobach reagowania
Wspomaganie rozwoju małego dziecka to jedno z głównych zadań przedszkola.
Przykłady programów wspomagających rozwój dziecka w wieku przedszkolnym
Program intensywnego wspomagania rozwoju (oprac. E. Gruszczyk- Kolczyńska) - dostosowany jest do potrzeb rozwojowych dzieci w 3 r. ż. i starszych, wolniej rozwijających się. Składa się z 13 kręgów obejmujących ważne zakresy dziecięcej aktywności umysłowej:
1. Wspomaganie dziecka w tworzeniu własnego ,,Ja:
2. Poznawanie otoczenia dziecka
3. Rozwijanie czynności samoobsługowych
4. Wspomaganie dziecka w rozwijaniu sprawności i koordynacji ruchowej
5. Wspomaganie rozwoju zdolności do wychwytywania regularności i korzystania z nich w rozmaity sposób
6. Wspomaganie rozwoju czynności potrzebnych do składania całości z części (synteza) i rozkładania całości na części (analiza), np. konstrukcje z klocków, układanie obrazków, rozcinanie ich na części
7. Wspomaganie rozwoju umiejętności liczenia
8. Wspomaganie dzieci w rozpoznawaniu i nazywaniu kolorów
9. Wspomaganie rozwoju myślenia przyczynowo- skutkowego
10. Wspomaganie rozwoju klasyfikacji
11.Wspomaganie rozwoju zdolności do przewidywania
12. Wspomaganie dziecka w swobodnym wypowiadaniu się
13. Wspomaganie dziecięcych zabaw jako formy spontanicznej i twórczej aktywności.
Integracja sensoryczna ( metoda si)
Integracja Sensoryczna czyli przetwarzanie bodźców sensorycznych to skomplikowany proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje z receptorów wszystkich zmysłów (dotyk; układ przedsionkowy odbierający ruch; czucie ciała, czyli propriocepcja, węch, smak, wzrok i słuch), następnie organizuje je i interpretuje tak, aby mogły być wykorzystane w celowym i efektywnym działaniu.
Jeśli doświadczenia dziecka w odbiorze i przetwarzaniu bodźców płynących ze zmysłów podstawowych ( dotyk, równowaga oraz czucie ciała) są złe lub niepełne, to nie jest ono w stanie nauczyć się złożonych czynności, tj. czytanie lub pisanie, i opanowanie ich sprawia mu ogromne trudności. Dziecko potrzebuje 7-8 lat doświadczeń, na które składają się: ruch, poznanie otoczenia i własne
działanie. Tworzą one podstawę jego rozwoju intelektualnego, osobowościowego i społecznego.
Główne objawy zaburzonej integracji czynności zmysłowo- ruchowych :
-nadaktywność, nadpobudliwość i brak koncentracji uwagi
-zaburzenia zachowania
-nieprawidłowe napięcie mięśni, zła koordynacja ruchów, wady postawy i stóp
Usprawnianie uwzględnia:
-stymulację układu dotykowego,
-hamowanie przetrwałych odruchów,
-normalizację napięcia mięśniowego,
Ćwiczenia równoważne i koordynacji wzrokowo- ruchowej,
-koordynację czynności ruchowych obu stron ciała.
W przypadku dzieci niepełnosprawnością intelektualną i uszkodzonym centralnym układem nerwowym postrzeganie samego siebie i kontrola własnego ciała stają się bardzo ograniczone. Dlatego somatognozja jest niezwykle ważnym elementem usprawnienia i obejmuje:
-stymulację dotykową,
-stymulację wibracyjną,
-stymulację przedsionkową
Aby kształtowanie poczucia własnego ciała przebiegało prawidłowo wyżej wymienione zadania należy dostarczać w sposób systematyczny i zorganizowany poprzez:
-masaż Shantala,
-pocieranie ciepłym powietrzem,
-zawijanie ciała w tkaniny
-rozciąganie i ściskanie stawów
Obraz własnego ciała kształtuje się podczas poruszania się. Wskazane jest nawiązanie „dialogu ruchowego”.
Możliwość doświadczania ruchu uzyskuje się poprzez:
-zmiany pozycji w przestrzeni,
-rytmiczne kołysanie,
-obracanie,
-ruch liniowy w różnym tempie i w różnych kierunkach,
-turlanie,
-ruchy obrotowe,
-ruchy w górę i w dół.
W oparciu o powyższe założenia zbudowana została metoda stymulacji bazalnej-metoda polegająca na stymulowaniu poszczególnych części ciała dziecka poprzez uciskanie, głaskanie jego ciała za pomocą materiałów o różnej fakturze. Metoda ta stwarza dziecku możliwość odczuwania swojego ciała, pozwala przeżyć pozytywne doświadczenia, których najczęściej było pozbawione w okresie wczesnego
dzieciństwa.
Programy opracowane przez Knilla „ Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja” zakładają, że każde dziecko nawet najbardziej pasywne, można zachęcić do przejawiania własnej inicjatywy i aktywności. Stosowanie tych programów w przypadku dzieci z niepełnosprawnością umysłową budzi w nich świadomość własnego ciała, a także uczy świadomego wykorzystania swoich rąk, nóg, ramion, stóp podczas wykonywania prostych czynności życia codziennego.
Metoda Dobrego Startu- to system ćwiczeń stymulujących rozwój psychomotoryczny dziecka. Założeniem metody jest jednoczesne
rozwijanie funkcji językowych, wzrokowych, nsłuchowych, dotykowych, kinestetycznych i motorycznych.
Zajęcia odbywają się według określonego schematu:
1. Zajęcia wprowadzające- celem jest koncentracja uwagi, rozwijanie świadomości własnego ciała. Ćwiczenia te rozwijają analizę i syntezę słuchową ora zdolność różnicowania fonemów,
2. Zajęcia właściwe - składają się z trzech etapów ćwiczeń:
a) ćwiczenia ruchowe- zabawa ruchowa nawiązująca so treści piosenki
b) ćwiczenia ruchowo- słuchowe- do elementu ruchowego dołącza się element dźwiękowy
c) ćwiczenia ruchowo- słuchowo- wzrokowe- w których zaangażowane są wszystkie trzy analizatory.
Metoda ,,Ruchu rozwijającego” Weroniki Sherborne
to metoda uniwersalna, stwarzająca szerokie możliwości terapii dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju i potrzebami edukacyjnymi. W Polsce stosuje się ją w placówkach oświatowych oraz służby zdrowia wobec dzieci:
-Upośledzonych umysłowo,
-Z wczesnym mózgowym porażeniem dziecięcym,
-Z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania,
-Z niekorzystnych środowisk wychowawczych,
-Dzieci głuchych i niewidomych,
Według W. Sherborne, metoda przyczynia się do rozwoju dzieci głęboko upośledzonych umysłowo przede wszystkim w dwóch dziedzinach.
Pierwsza z nich to wykształcenie obrazu samego siebie oraz nawiązanie kontaktów społecznych. Podstawą do wyodrębnienia własnej osoby z otoczenia oraz poczucia tożsamości jest świadomość samego siebie, posiadania ciała oraz poszczególnych jego części.
,,Korpus jest często obszarem ,,martwym”, nieznanym osobom opóźnionym w rozwoju. Nie zdają sobie one sprawy z tego, ze mają tułów, plecy, biodra i ramiona. Ważne jest, aby pomóc im wyodrębnić centralną cześć ciała - tułów, ponieważ łączy on głowę z kończynami dolnymi. Świadomość, iż posiada ono tułów, pomaga dziecku w poruszaniu ciałem jako całością”. (W.Sherborne)
Dzięki specjalnie dobranym grupom ćwiczeń, dzieci upośledzone umysłowo zyskują kontrolę nad ciężarem ciała oraz poszczególnymi jego częściami. Daje im to m.in. bardziej normalny sposób chodzenia oraz poczucie bezpieczeństwa.
Zajęcia prowadzone metodą ,,Ruchu rozwijającego” są bardzo pomocne w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych. Z charakterystyki dzieci upośledzonych umysłowo wynika, że bardzo często nie interesują się one otoczeniem i raczej nie dążą do nawiązywania kontaktu. W.Sherborne zwraca uwagę na takie trudności jak: brak reakcji na bodźce zewnętrzne, unikanie kontaktu (np. wzrokowego),lęk przed kontaktem, nawiązywanie kontaktu tylko wtedy, gdy dziecko może być stroną dominującą oraz słaba aktywność, brak inicjatywy i motywacji do działania.
Według autorki omawianej metody, ,,poprzez odtwarzanie wczesnoniemowlecych zabaw między rodzicami i dzieckiem, których dziecko upośledzone najczęściej nigdy nie doświadczyło, możemy pomóc mu w odnalezieniu siebie i nawiązaniu kontaktu”.
Metoda ,,Ruchu rozwijającego” ma również pozytywny wpływ na funkcjonowanie motoryczne. U wielu dzieci niepełnosprawnych umysłowo występują niedowłady, przykurcze, zaburzenia równowagi. Nieprawidłowo kształtuje się także u nich motoryka rąk (mała precyzja ruchów oraz słaba koordynacja, niski poziom kontroli i celowości ruchów). Ćwiczenia W. Sherborne są szansą na pokonanie wyżej wymienionych problemów i zyskanie poczucia większej sprawności ruchowej.
W metodzie W. Sherborne wyróżnia się następujące kategorie ruchu:
-ruch prowadzący do poznania własnego ciała,
-ruch kształtujący związek jednostki z otoczeniem fizycznym,
-ruch wiodący do wytworzenia się związku z drugim człowiekiem,
-ruch prowadzący do współdziałania w grupie,
-ruch kreatywny,
W przypadku dzieci głęboko upośledzonych umysłowo wykorzystuje się trzy pierwsze kategorie ruchu. Dwie pozostałe są dla nich zazwyczaj nieosiągalne, gdyż wykraczają poza ich możliwości.
W. Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała,
-ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu,
-ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą,
-ćwiczenia twórcze,
Ćwiczenia te mogą mieć formę zajęć: indywidualnych, zajęć w parach i zajęć grupowych.
Najszersze zastosowanie w pracy z dziećmi z głęboką niepełnosprawnością intelektualną ma grupa ćwiczeń prowadzących do poznania własnego ciała. Ćwiczenia te są szczególnie ważne, gdyż przy ich pomocy możemy wykształcić znajomość budowy własnego ciała, świadomą kontrolę nad nim i jego ruchami, a w konsekwencji nad jego zachowaniem. Nie wymagają one od dziecka ukierunkowanej aktywności własnej. Może ono być bierne, a stroną aktywną jest osoba dorosła. Istotne jest to, że ćwiczenia wykonywane są na podłodze, co daje dziecku poczucie bezpieczeństwa.
Wiadomości o budowie ciała dostarczane są dziecku w czterech grupach ćwiczeń:
-wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków (np.: leżenie na plecach, leżenie na brzuchu, ślizganie się w kółko na brzuchu i plecach);
-wyczuwanie nóg i rąk (np.: maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan, pchanie kolan do siadu prostego, uderzanie o podłogę stopami);
-wyczuwanie twarzy (np.: wytrzeszczanie i mrużenie oczu, zabawne miny);
-wyczuwanie całego ciała (np.: leżenie na plecach, turlanie się, leżenie z rękami wzdłuż ciała);
Druga kategoria ćwiczeń, które wymagają większej aktywności od dzieci głęboko upośledzonych, to ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu. Ćwiczenia te wiążą się z wyżej opisaną kategorią, gdyż trzeba poznać siebie, zdobyć pewność w działaniu, aby móc nawiązać kontakt z otoczeniem. Przykładowe ćwiczenia to:
-ćwiczenia w parach (np. jedna osoba robi „mostek”, druga obchodzi ją na czworakach, przechodzi pod, przez, nad i dookoła);
-ćwiczenia w grupie (np. grupa tworzy tunel, reszta czołga się pod nim na plecach, brzuchu);
Trzecia grupa ćwiczeń bardzo często wykorzystywana jest w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Są to ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą. Ćwiczenia te dają możliwość nawiązywania spontanicznego, satysfakcjonującego kontaktu oraz wspólnego przeżycia wysiłku fizycznego „rozwijają i uczą koncentracji, zwracania uwagi na osobę, z którą współdziała się w czasie ćwiczeń”.
Przykładowe ćwiczenia:
1. Ćwiczenia „z”:
-w parach - pozycja siedząca, ćwiczący siedzi, opierając się plecami, nogi ugięte w kolanach, pcha plecami partnera;
-ciągniecie za kostki ćwiczącego, który leży na plecach;
-kołysanie - pozycja siedząca, tworzenie fotelika dla ćwiczącego i obejmowanie go, zarazem kołysanie do przodu i do tyłu;
2. Ćwiczenia „przeciwko”:
-skała” - ćwiczący siedzi mocno podparty rękami o podłoże, współćwiczący próbuje go przesunąć, pchając lub ciągnąc;
-„worek” - współćwiczący leży na plecach lub brzuchu, a partner próbuje przewrócić go na drugą stronę.
3. Ćwiczenia „razem” w parach:
- partnerzy siedzą złączeni plecami, po czym wstają, nie odrywając się od siebie, napierając na siebie plecami tak, aby obydwaj powstali;
-równowaga - stając do siebie twarzą i trzymając się za ręce, ćwiczący odchylają się i przechodzą do siadu, a następnie wstają razem;
4. Ćwiczenia „razem” w grupie:
-kołysanie - dwóch ćwiczących siedzi naprzeciwko, pomiędzy nimi trzeci, ręce wyciągnięte do przodu, kolana lekko ugięte i rozsunięte; ćwiczący w środku jest kołysany na boki przez partnerów; uwaga ćwiczącego skupia się na podtrzymywaniu jego głowy i ramion, należy czuwać nad płynnością ruchów.
-ćwiczenia skoczne - dwóch współćwiczących wspomaga osobę skaczącą, trzymając ją za dłonie i łokcie;
-„konik” - czterech lub pięciu wykonuje klęk podparty w rzędzie, ćwiczący kładzie się na ich plecach i konik posuwa się do przodu.
Czwarta i ostatnia grupa, czyli ćwiczenia twórcze, nie znajduje zazwyczaj zastosowania w przypadku dzieci głęboko upośledzonych umysłowo. Sporadycznie wykorzystywanymi ćwiczeniami terapeutycznymi w obrębie tej grupy są zabawy, które wymagają obecności aż kilku osób dorosłych pracujących z jednym dzieckiem.
DZIECKO Z DYSFUNKCJĄ NARZĄDU SŁUCHU W PRZEDSZKOLU OGÓLNODOSTĘPNYM
Okres życia dziecka, w którym uczestniczy ono w wychowaniu przedszkolnym jest czasem niezwykle istotnym, bowiem kształtują się wówczas najważniejsze dla naszego funkcjonowania umiejętności i doświadczenia.
Wiek przedszkolny to okres między 2-3, a 6-7 rokiem życia dziecka. Te 4, 5 lat to czas niezwykle istotnego rozwoju. Dziecko na przełomie 2 i 3 roku życia często jest jeszcze niesamodzielne.
Okres 3 i 4 roku życia dziecka charakteryzuje się opanowaniem sprawności motorycznych, wzbogaceniem słownika, strukturalizacja świata dzięki mowie.
Około 5 roku życia u dziecka pojawiają się oznaki buntu, rozwija się pewność siebie, dziecko staje się coraz bardziej aktywne społecznie.
Dominującą formą aktywności dziecka w przedszkolu jest zabawa, czyli każda czynność którą podejmuje ono dobrowolnie dla własnej przyjemności. Zabawa z czasem dłuższa, z podziałem na role wymaga od dziecka coraz większej wiedzy o otaczającym środowisku społecznym. Procesy poznawcze dziecka w tym okresie związane są z naśladownictwem, osobistym doświadczeniem oraz emocjami.
Z biegiem czasu dziecko staje się stopniowo zdyscyplinowane, potrafi podporządkować się wymogom życia w grupie. Intensywnie rozwija się mowa. Wzrasta wpływ słowa na zachowanie i procesy poznawcze, rozszerza się słownik, opanowane zostają podstawowe formy gramatyczne.
Rozwój mowy wiąże się z rozwojem myślenia, następuje przejście od myślenia konkretno-obrazowego związanego z działaniem do myślenia słownego, pojęciowego. Rozwój psychiczny powiązany jest z rozwojem fizycznym, społecznym i emocjonalnym.
Rozwój dziecka z wadą słuchu może przebiegać według tych samych cykli co u dziecka słyszącego. Problem pojawia się wówczas, gdy wada słuchu nie zostaje odpowiednio wcześnie wykryta. Uszkodzenia słuchu powstałe we wczesnych fazach rozwoju mogą niekorzystnie wpłynąć na rozwój ogólny dziecka. Na początku mamy do czynienia tylko z dysfunkcja narządu słuchu, lecz brak odpowiednich działań, stymulujących, rehabilitacyjnych może doprowadzić do licznych deprywacji rozwojowych.
Dziecko ma przede wszystkim ograniczenie prawidłowego postrzegania rzeczywistości. Nie jest w stanie rozpoznać zjawisk i przedmiotów droga słuchową. Dociera do niego znacznie mniej informacji niż do dziecka słyszącego.
Nie chodzi tu wyłącznie o barierę w odbiorze dźwięków z otoczenia , ale także o ograniczoną recepcję dźwięków mowy. Dziecko nie poznaje słów , reguł budowania zdań oraz znaczenia znaków językowych. Należy brać pod uwagę możliwość utraty lub ograniczenia zdolności mózgowych w zakresie percepcji dźwięków mowy , jeśli struktury odpowiedzialne za te procesy nie będą odpowiednio stymulowane.
Właściwy czas dla rozwoju mowy przypada na pierwsze 3 lata życia dziecka, a w wieku 7 lat system językowy jest już w zasadzie ukształtowany. Trudności w rozwoju mowy u dzieci z wadą słuchu zwłaszcza u których wada została wykryta późno około 3 roku życia prowadzi do pogłębiających się problemów w porozumiewaniu się z otoczeniem. Dziecko nie rozumie co inni do niego mówią. Często pojawiają się problemy emocjonalne związane z niezaspokojeniem swoich potrzeb w sposób uznany społecznie. Nie odbiera informacji o emocjach zawartych w głosie i słowach bliskich osób. Dziecko ma problemy w sferze poznawczej, ponieważ ma ograniczony dostęp do wiedzy o świecie. Ograniczone są procesy myślowe (myślenie abstrakcyjne, pojęciowe).
Obniżenie sprawności językowej i komunikacyjnej znacznie utrudnia istnienie w grupie społecznej, niekiedy skazuje dziecko na izolację. Stąd niezwykle ważne jest wczesne wykrycie uszkodzeń narządu słuchu, wczesna diagnoza i rehabilitacja, aby nie dopuścić do zahamowania rozwoju dziecka. Okres przedszkolny może być tez wartościowy dla dziecka z wadą słuchu. Udział w grupie słyszących rówieśników jest cenny dla rozwoju poznawczego, emocjonalnego i społecznego dziecka z wadą słuchu.
1. Wada słuchu- istotą zaburzenia
Wada/uszkodzenie słuchu może utrudnić, ograniczyć lub uniemożliwić normalne funkcjonowanie .Mimo, że uszkodzenie słuchu jest niepełnosprawnością prawie niewidoczną to jego najpoważniejsza konsekwencją są problemy z porozumiewaniem się językowym.
Istnieją różne klasyfikacje uszkodzenia narządu słuchu.
Podziały uwzględniają takie kryteria jak:
lokalizację uszkodzenia analizatora słuchowego
czas utraty słuchu
głębokość i zakres ubytku słuchu
przyczyny wad, które mogą być wielorakie np. czynniki dziedziczne i okołoporodowe, czynniki zewnętrzne tj.: urazowe, zakaźne, toksyczne
Lokalizacja uszkodzenia analizatora słuchowego
Wymienia się niedosłuch przewodzeniowy i typu odbiorczego. Przy niedosłuchu przewodzeniowym narządy ucha wewnętrznego - ślimak i nerw słuchowy - działają prawidłowo. Uszkodzenie słuchu następuje najczęściej na skutek zaburzonej czynności ucha środkowego- błony bębenkowej, łańcucha kosteczek, trąbki słuchowej lub spowodowane może być całkowita niedrożnością przewodu słuchowego .
Mowa w tym przypadku słyszana jest ciszej lecz nie jest zniekształcona w odbiorze . Znaczna część przypadków niedosłuchu typu przewodzeniowego kwalifikuje się do leczenia metodami zachowawczymi lub operacyjnymi co znacznie poprawia zdolność słyszenia.
Przy wadach typu odbiorczego ucho wewnętrzne i środkowe prawidłowo pełnią swoje funkcje w przenoszeniu drgań akustycznych, a przyczyna niedosłuchu jest zaburzenie czynności ślimaka lub nerwu słuchowego. W głębokim uszkodzeniu tych struktur może dojść do pełnej głuchoty. Niestety niedosłuch odbiorczy nie poddaje się leczeniu. Jedyną szansą pozostają aparaty słuchowe , które stwarzają lepsze warunki do odbioru mowy oraz implanty ślimakowe, urządzenia elektryczne , które aktywizują nerw słuchowy. Aparaty słuchowe i inne urządzenia techniczne nie umożliwiają normalnego słyszenia, poprawiają jedynie możliwości w zakresie odbioru bodźców akustycznych. Dziecko powinno nauczyć się „słuchać” w aparatach, aby z nich korzystać. Dziecko, które systematycznie korzysta z aparatu zwiększą świadomością nastawia się na słuchanie. Wzrasta jego poziom wrażliwości słuchowej. Zawsze należy sprawdzać czy dziecko ma dobrze włączony aparat słuchowy.
Czas utraty słuchu
Ze względu na czas utraty słuchu wymienia się następujące klasyfikacje dzieci głuche:
-prelingwalnie, gdy uszkodzenie wystąpiło przed okresem nabycia mowy ustnej,
-interlingwalne, gdy zaczęły uczyć się mowy, ale nie opanowały jeszcze całego systemu symboli słownych i związków międzywyrazowych, tworzących strukturę gramatyczna języka oraz dzieci ogłuchłe
-postlingwalnie, gdy uszkodzenie słuchu nastąpiło po opanowaniu mowy.
Głębokość i zakres ubytku słuchu
Najczęściej stosowana jest czteropoziomowa klasyfikacja uwzględniająca stopień utraty słuchu mierzony w decybelach zaproponowana przez Międzynarodowe Biuro Audiofonologii ( BIAP) , w której za normę słyszenia przyjmuje się próg słyszenia w granicach od -10 do +20dB.
Na tej podstawie wyróżnia się :
- lekkie uszkodzenie słuchu - próg pomiędzy 20 a 40 dB, elementy mowy potocznej nie SA całkowicie poprawnie identyfikowane
- utrata słuchu średniego ( umiarkowanego) stopnia- próg pomiędzy 40 a 70 dB, próg dla głosu wykracza poza sferę natężenia potocznej mowy
- utrata słuchu w stopniu poważnym ( znacznym)- próg pomiędzy 70 a 90 dB, spostrzegana jest mowa tylko w dużym natężeniu
- uszkodzenie słuchu w stopniu głębokim- próg równy lub wyższy od 90 dB, mowa nie jest wcale słyszana
2. Co i jak słyszy ucho ludzkie?
Błona bębenkowa stanowiąca element ucha środkowego, przejmuje drgania powietrza i przekazuje je łańcuszkowi kosteczek słuchowych, które dalej przenoszą je do ucha wewnętrznego dostosowując do ruchów płynów wypełniających ucho wewnętrzne. Budowa ucha wewnętrznego sprzyja przewodzeniu fal akustycznych , a jednocześnie stanowi ochronę dla ucha wewnętrznego przed zbyt silnymi bodźcami. Tę ochronną funkcję pełnią dwa małe mięśnie znajdujące się w uchu środkowym, które kurczą się, odruchowo unieruchamiając błonę bębenkową i kosteczki słuchowe , nie pozwalając w ten sposób na przechodzenie zbyt silnych drgań do ucha wewnętrznego. W narządach ucha wewnętrznego, w ślimaku znajduje się narząd Cortiego, składający się z 24 000 włókienek- strun słuchowych.
Na tych włókienkach znajduja się liczne komórki słuchowe od których odchodzą włókna nerwowe ( aksony). Po połączeniu tworzą one nerw słuchowy. Impuls akustyczny zostaje przetransformowany na impuls nerwowy dociera nerwem słuchowym do mózgu. W ten sposób informacja zostaje przekazana centralnemu ośrodkowi nerwowemu, gdzie następuje jej dalsze opracowanie. Częstotliwość fali dźwiękowej wyrażona jest w hercach (Hz) natomiast natężenie fali w decybelach (dB). Słyszenie jest więc złożonym procesem , który rozpoczyna się bardzo wcześnie bo już w 24 tygodniu życia płodowego . W momencie przyjścia dziecka na świat proces ten nie jest jeszcze skończony . U dziecka słyszącego słuch wykształca się i „ ćwiczy” w sposób naturalny. Dziecko niesłyszące jest tej naturalnej drogi rozwoju pozbawione. Osoby z wada słuchu wyróżnia się zdolnością i możliwościami odbioru mowy werbalnej droga słuchową.
Porozumiewanie się z dziećmi niedosłyszącymi za pomocą mowy jest możliwe, lecz w pewnym stopniu utrudnione. Dzieci te na ogół uczą się języka polskiego w postaci fonicznej, choć ich wymowa może odbiegać od przyjętej formy.
Porozumiewanie się za pomocą mowy dźwiękowej i pisma jest znacznie utrudnione. Jednak z biegiem lat dzieci niesłyszące zaczynają porozumiewać się za pomocą języka migowego. Język ten jest łatwiejszy do opanowania i wykorzystywany w środowisku osób niesłyszących.
W czasie nauki szkolnej kładzie się duży nacisk na nauczanie języka polskiego w postaci fonicznej i pisma, jednak umiejętność ta zostaje opanowana na tyle dobrze by móc dobrze się nią komunikować.
Higiena słuchu ma ogromne znaczenie dla każdego dziecka w przedszkolu, a polega m.in. na:
- Unikaniu przeciążeń akustycznych- hałasu, którego skutkami są: Utrudniony kontakt z otoczeniem; Utrudniona praca umysłowa; Zakłócenia snu; Skutki hormonalne, metaboliczne, sercowo-naczyniowe, neurologiczne; Szmery uszne; Ubytek słuchu;
-Dbałości o czystość uszu
-Niewkładaniu ciał obcych do uszu;
-Wczesnym wykryciu niedostatków słuchu, zaburzeń w słyszeniu, ich wczesnym usuwaniu lub rehabilitacji, badaniu słuchu.
Jeżeli dziecko w grupie nie reaguje na polecenia nauczyciela, w momentach, gdy jest odwrócone tyłem, niechętnie uczestniczy w dyskusjach, sprawia wrażenie zagubionego, jest małomówne a jego wypowiedzi są ubogie w szczegóły należy poinformować o tym rodziców. Należy zasugerować im wizytę z dzieckiem u specjalisty laryngologa, otolaryngologa lub audiologa.
3. Konsekwencje wady słuchu dla rozwoju mowy na przykładzie klasyfikacji pedagogicznej uszkodzeń słuchu opracowanej przez Kazimierę Krakowiak
W klasyfikacji pedagogicznej Kazimiera Krakowiak uwzględnia nie tylko ustalony w badaniu próg wrażliwości na tony czyste o częstotliwościach charakterystycznych dla dźwięków mowy, ale także umiejętność słuchowego identyfikowania elementów ciągu fonicznego przy odpowiednim zastosowaniu wzmocnienia dźwięków za pomocą no. aparatów słuchowych oraz implantów.
Zdolność odróżniania dźwięków o różnych natężeniach, częstotliwościach czy o innym czasie trwania jest różna u różnych osób z uszkodzonym słuchem.
W ujęciu Kazimiery Krakowiak osoby z wadą słuchu zaliczane są do jednej z wymienionych grup:
Grupa pierwsza-funkcjonalnie słyszący
Grupa druga- niedosłyszący
Grupa trzecia- słabosłyszący
Grupa czwarta- niesłyszący
Grupa pierwsza-funkcjonalnie słyszący
Osoby z nieznacznym obniżeniem sprawności słyszenia , u których w naturalnych warunkach występują trudności w dokładnym słyszeniu dźwięków mowy, natomiast w warunkach sprzyjających zdolność ta jest zachowana. Nieznaczne obniżenia sprawności słyszenia nie zaburza odbioru i rozwoju mowy. Rozwój mowy przebiega raczej prawidłowo, choć czasami mogą pojawiać się wady
wymowy, które wg. Krakowiak ustępują po opanowaniu pisma. Osoby z tej grupy mogą potrzebować rehabilitacji logopedycznej oraz okresowych badań słuchu i troski, aby wada się nie pogłębiała.
Grupa druga- niedosłyszący
Osoby z umiarkowanym obniżeniem sprawności słyszenia nie potrafią dostrzegać licznych cech dźwięków mowy, ale w sprzyjających warunkach potrafią dostrzec cechy delimitacyjne ciągu fonicznego tj. akcenty, liczby sylab, intonacje. Mowa dziecka rozwija się ze znacznym opóźnieniem. Może ono popełniać błędy w identyfikacji głosek. Opanowanie prozodii mowy nie sprawia trudności, choć sama barwa i natężenie głosu mogą odbiegać od normy. Grupa ta wymaga wczesnej pomocy logopedycznej, mającej charakter usprawniający i korekcyjny. Wcześnie podjęta i dobrze zorganizowana rehabilitacja umożliwia takiemu dziecku kształcenie w integracji ze słyszącymi rówieśnikami.
Grupa trzecia- słabosłyszący
U osób ze znacznym obniżeniem sprawności słyszenia uszkodzenie ogranicza umiejętność odróżniania wielu cech dźwięków mowy, a także rozróżniania segmentacji strumienia mowy w warunkach sprzyjających odbieraniu mowy. Zdolność dzielenia ciągu fonicznego na sylaby i identyfikacja segmentów odpowiadających słowom jest ograniczona, co powoduje zablokowanie rozwoju języka i wymaga zastosowania specjalnych metod w pracy logopedycznej i pedagogicznej. W rehabilitacji ważne jest zaproponowania takich środków pomocniczych aby w jak najszerszym zakresie wprowadzić dziecko w świat języka fonicznego. Jednocześnie należy uczyć dziecko porozumiewania się językiem migowym. Aby komunikacja z zastosowaniem środków pomocniczych nie była zaburzona, wymaga synchronizacji mówienia i stosowania środków wizualizujących mowę. Decyzja o zastosowaniu jakiegoś środka pomocniczego wymaga wielkiej rozwagi, a droga kształcenia organizowanego specjalnie dla tej grupy dzieci zależeć będzie przede wszystkim od stopnia opanowania języka narodowego.
Grupa czwarta- niesłyszący
Są to osoby u których występuje brak umiejętności odróżniania wszelkich cech dźwięków mowy w warunkach sprzyjających słuchaniu. Osoby takie korzystają z aparatu słuchowego, spostrzegają że ktoś mówi ale nie są w stanie zrozumieć, co mówi. Rozwój mowy jest całkowicie zablokowany mimo zastosowania protez słuchowych. W kształceniu konieczne jest zastosowanie środków wspomagających, ponieważ nie jest możliwe opanowanie umiejętności identyfikacji słów i przypisywania dźwiękom mowy znaczeń. Wymaga się tu zastosowanie klasycznego języka migowego, który w przypadku zablokowania jakiegokolwiek środka komunikowania się staje się zastosowaniem koniecznym.
4. Stymulowanie rozwoju dziecka niesłyszącego ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju mowy i myślenia- elementy wychowania słuchowego i językowego, podstawowe ćwiczenia logopedyczne
Większość dzieci ma tzw. Resztki słuchowe, które może nauczyć się wykorzystywać w codziennym życiu. wykorzystywanie resztek słuchu w procesach poznawczych jest możliwe dzięki rozwojowi techniki.
Wczesne korzystanie dziecka z wadą słuchu z aparatu słuchowego pozwala na lepszy rozwój mowy i całej osobowości dziecka.
Wychowanie słuchowe to różnego rodzaju działania, polegające na uaktywnieniu posiadanych przez dziecko resztek słuchowych i wykształceniu umiejętności wykorzystania ich w celu lepszej orientacji w otoczeniu. Celem wychowania słuchowego jest zintegrowanie słyszenia z osobowością dziecka oraz przygotowanie niesłyszącego dziecka do życia i porozumiewania się ze słyszącymi ludźmi.
W efekcie tego wychowania dziecko zyskuje umiejętność dostrzegania w otoczeniu różnorodnych dźwięków. Staje się to bazą lepszego rozwoju społecznego i podstawą umiejętności werbalnego komunikowania się.
Uczenie się słuchania ma na celu stymulowanie zawężonego pola słuchowego, poprzez rozwijanie zdolności do akustycznego odbierania i różnicowania dźwięków mowy, rozwijanie pamięci werbalnej i uwagi słuchowej, rozróżnianie zjawisk akustycznych pochodzących z otoczenia, zdolność lokalizowania źródła dźwięku, rozróżnianie jego cech oraz akceptację aparatu słuchowego.
Elementem wychowania słuchowego jest trening słuchowy, w którym można wyodrębnić cztery podstawowe etapy:
Etap I. Wykrywanie dźwięków z tła. Dziecko uczy się reagować w określony sposób na dźwięk, zwracać na niego uwagę i nie reagować w określony sposób.
Przykładowe ćwiczenia:
-Łatwiejsze: na materiale niejęzykowym: jest muzyka-dzieci wykonują ruch rękami w takt muzyki; nie ma muzyki- dzieci siedzą bez ruchu;
-Trudniejsze: na materiale językowym: dziecko uczy się reakcji na swoje imię
Etap II. Różnicowanie dźwięków to odbieranie różnic i podobieństw pomiędzy dźwiękami. Przykładowe ćwiczenia:
1. Czas trwania sygnału akustycznego (długo-krótko):
-Łatwiejsze: dzieci otrzymują wycięte z kartonu kwiaty długi i krótki; nauczyciel gra na flecie raz długo raz krótko; dzieci słuchają; ustalenie z dziećmi że na sygnał długi pokazują długi kwiat na sygnał krótki pokazują krótki kwiat.
-Trudniejsze: dzieci mówią swoje imiona, zastanawiają się czyje imiona wypowiada się długo a czyje krótko .
2. Ilość nadawanych sygnałów (mało-dużo): dzieci po usłyszeniu dźwięków powtarzają ilość usłyszanych dźwięków, ile usłyszały dźwięków 1, 2, 3…
3. Tempo nadawanego sygnału (szybko- wolno): reagowanie ruchem szybkim na szybką muzykę, wolnym na wolna muzykę.
4. Natężenie dźwięku (głośno-cicho): nauczyciel włącza radio, dzieci maszerują, tupią nogami gdy muzyka jest głośna, chodzą na palcach gdy muzyka jest cicha.
5. Częstotliwość dźwięku (wysoko-nisko): nauczyciel mówią pewną samogłoskę na różnych wysokościach, dzieci starają się zilustrować to rysując linię na kartce od dołu do góry.
6. Lokalizacja źródła dźwięku: odnalezienie np. dzwoniącego telefonu.
Etap III. Identyfikowanie (rozpoznawanie) różnorodnych dźwięków to możliwość określania dźwięków przez ich powtarzanie, wskazywanie:
Przykładowe ćwiczenia:
-Różnicowanie dźwięków płynących z różnych instrumentów
-Wskazywanie zwierząt, które wydają określone głosy
Etap IV. Rozumienie mowy, możliwość rozumienie poszczególnych dźwięków mowy, dzięki czemu możemy odpowiadać na pytania, wykonywać polecenia, uczestniczyć w rozmowie.
Ważne jest rozwijanie wszystkich zdolności poznawczych dziecka z wadą słuchu, kształtowanie jego pamięci słuchowej i sekwencyjności. Trening słuchowy może odbywać się podczas zabawy, zajęć indywidualnych, grupowych. Dla dzieci młodszych zajęcia będą łatwiejsze w treściach, zgodnie z zasadą stopniowania trudności.
Istotą wychowania językowego jest kształtowanie mowy w możliwie naturalnych warunkach. Zgodnie z tą ideą celem terapii logopedycznej staje się usprawnienie procesu komunikacji, umożliwiające samodzielne życie, a nie wypracowanie bezbłędnej mowy.
Rozumienie powinno kształtować się u dziecka przez:
-Zdolność słuchania i koncentracji uwagi na słowie mówionym
-Podążanie za tokiem myśli osoby mówiącej
-Zdolność do reagowania w odpowiedzi na to, co usłyszało
-Zapamiętanie usłyszanej treści
Wzbogacanie słownictwa, precyzowanie znaczenia słów zwiększają zdolność tego co inni mówią. W tym celu podczas zajęć:
-Dziecko nazywa różne przedmioty na obrazkach
-Dzieci dokonują klasyfikacji przedmiotów, porównań
Porozumiewanie się to zdolność komunikowania się z otoczeniem, wyrażania swoich uczuć, emocji, dzielenie się doświadczeniami za pomocą języka. W tym celu podczas zajęć można układać wspólne opowiadania, kończyć zdania itp.
Celem wychowania językowego staje się krytyczne myślenie po to by dziecko potrafiło rozwiązać problemy, rozumować
Stymulowanie krytycznego myślenia odbywa się m.in. przez:
-Stawianie pytań otwartych
-Kończenie zdań niedokończonych
-Zgadywanki
-Przewidywanie zakończeń
Okres największej gotowości do przyswojenia mowy na drodze słuchu to pierwsze 3 lata życia. Wady słuchu można
wykryć już w okresie noworodkowym i wczesne zaopatrzenie dziecka w odpowiedni aparat słuchu.
Dziecko z wadą słuchu szuka optymalnych form porozumiewania się, tym samym uczy się poprawnego systemu językowego, zachowań społecznie akceptowanych. Z rówieśnikami najczęściej porozumiewają się za pomocą gestów naturalnych (kiwanie głową, wzruszanie ramionami), przedmiotów, języka migowego.
Ćwiczenia logopedyczne
Ich celem jest kształcenie u dzieci pewnych nawyków niezbędnych do słownego porozumiewania się, efektywnego posługiwania się głosem, doskonalenie mowy już ukształtowanej, w przypadku dzieci z wadą słuchu przygotowanie aparatu mowy do podjęcia czynności nadawania komunikatów słownych.
Przykładowe ćwiczenia:
1.Ćwiczenia oddechowe:
-Wąchanie kwiatków
-Puszczanie baniek mydlanych
-Dmuchanie na płomień świecy
Cele ćwiczeń oddechowych to m.in.:
-Usprawnianie aparatu oddechowego
-Nauka różnicowania faz oddechowych: wdech, wydech
-Wydłużanie i nauka kontroli fazy wydechowej
-Relaksacja i odprężenie
2.Ćwiczenia fonacyjne
-Naśladowanie odgłosów zwierząt
-Usypianie lali „aaaa”
-Zabawa w jesienny wiatr: jak szumi lekki jesienny wietrzyk a jak szumią drzewa podczas wichury
Cele ćwiczeń fonacyjnych (emisyjne ):
-Nauka prawidłowego posługiwania się głosem przez wyrabianie fizjologicznego toru oddechowego
-Nauka tworzenia głosu o różnym natężeniu i o różnej wysokości
3.Ćwiczenia logorytmiczne:
-Marsz do usłyszanej muzyki
-Wyklaskiwanie rytmu podanego jako wzór przez nauczyciela
Cele ćwiczeń logorytmicznych:
-Kształcenie precyzyjnych ruchów całego ciała
-Wsłuchiwanie się i odtwarzanie ruchem i gestem rytmu
Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształcająca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych.
Według badań B. Rocławskiego i jego współpracowników słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku 2 lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich głosek starannie artykułowanych. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiedzieć.
Słuch fonemowy pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także odróżnić poszczególne głoski (zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.
Słuch fonetyczny jest to: Zdolność odróżniania różnych realizacji głosek (np. /r/ dziąsłowe [prawidłowe] a /r/ francuskie [nieprawidłowe]) i zjawisk prozodycznych, takich jak: akcent, iloczas, tempo, melodia, intonacja i rytm wypowiedzi. Słuch ten, w przeciwieństwie do słuchu fonemowego, rozwija się przez całe życie. Jednak już od urodzenia każde dobrze rozwijające się dziecko jest zdolne do rozpoznawania szmerów i dźwięków naturalnych. Rozpoznaje także głos matki i dźwięki wydawane przez przedmioty.
Ćwiczenia w różnicowaniu fonemów:
-różnicowanie głosek opozycyjnych - jakimi głoskami różnią się wyrazy?: koza-kosa, kura-góra, czapka-żabka, -dama, noce-nodze, cień-dzień, frak-wrak, łasić-łazić, wiesza-wieża, tacka-taczka
- różnicowanie sylab podobnych np. dziecko sygnalizuje daną sylabę spośród innych: ,,da”- ba, ga, da, ,,sa”- ba, za, sa itp.
- rozpoznawanie określonego wyrazu w szeregu wyrazów o podobnym brzmieniu: gdy dziecko usłyszy wyraz, ma klasnąć :(np. sos) nos, los, kos, sos, włos itp.
Ćwiczenia usprawniające motorykę artykulacyjną (narządów mowy). Celem tych ćwiczeń jest podniesienie sprawności ruchomych narządów mowy. Wyróżniamy tu ćwiczenia:
-szczęki dolnej
-warg i policzków
-języka
-podniebienia miękkiego
Przykładowe ćwiczenia:
-pokaż język a teraz go schowaj
-spróbuj z języka zrobić: szpilkę, rurkę, łyżeczkę
-policz językiem ile masz zębów
-rozciągamy wargi jak do uśmiechu itp
Wybór ćwiczeń z zakresu treningu słuchowego, logopedycznego powinien uwzględniać potrzeby i zainteresowania dzieci, przedszkolaków. Ćwiczenia ta musza stać się elementem realizacji większych jednostek. Zawsze należy mieć na uwadze dziecko z wadą słuchu. Niektóre ćwiczenia wypadałoby przeprowadzić z takim dzieckiem indywidualnie. Ćwiczenia te są ważne i mają
ogromne znaczenie dla rozwoju mowy dzieci, stymulują rozwój poznawczy, wyzwalają spontaniczność, radość, sukces.