Dowody V, studia prawnicze, 3 rok, post karne


Rozdział I

Znaczenie dowodów w procesie karnym

Uzyskane za pomocą dowodów informacje stanowią podstawę ustaleń faktycznych, decydujących o treści decyzji wydawanych w procesie karnym, w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu.

Każde przestępstwo pozostawia w świecie zewnętrznym pewne zmiany („ślady”), dotyczące oznaczonego czynu w miejscu jego popełnienia (np. odciski palców) jak i pozostawione w psychice osób, które postrzegły swymi zmysłami przebieg przestępczego zachowania (są one nosicielami „śladów” popełnionego przestępstwa), przy ich pomocy rekonstruuje się określone zachowanie.

Rekonstrukcji dokonuje się w celu ustalenia, czy czyn miał miejsce, czy ten czyn stanowi przestępstwo, kto ponosi odpowiedzialność karną za ten czyn.

Dotarcie do źródeł i uzyskanie potrzebnych informacji możliwe jest w drodze określonej przepisami prawa, a mianowicie przez poszukiwanie, wprowadzanie do procesu i przeprowadzenie dowodów.

Istnieją rzeczowe („ślady” pozostawione na rzeczach) i osobowe („ślady” w psychice osób) źródła dowodowe.

Organ, który w momencie wszczynania postępowania przygotowawczego dysponuje wiedzą niepełną dotycząca czynu przestępczego, wzbogaca ją przez zbieranie kolejnych informacji za pomocą przeprowadzania dowodów. Źródłem wiedzy mogą być też czynności pozaprocesowe (np. operacyjne), ale do celów ustaleń faktycznych co do przedmiotu procesu mogą być utrwalone i wykorzystane tylko te informacje, które wynikają z przeprowadzonych dowodów (również uzyskanych w wyniku czynności operacyjnych).

Zebrane dowody upoważniają organ do wniesienia aktu oskarżenia.

Rozdział II

Pojęcie i rodzaje dowodów

W procesie karnym nazwą „dowód” obejmuje się zarówno źródło informacji, formę informacji, fakt dowodowy, jak również wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny wynik przebiegu myślowego. Nazwy tej należy używać w kontekście źródła dowodowego, środka dowodowego i faktu dowodowego.

Przez źródło dowodowe rozumie się osobę lub rzecz, które dostarczają środków dowodowych. Środki dowodowe są formą przekazu informacji (spostrzeżeń), które uzyskuje się ze źródła dowodowego, z którym organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając dowód, np. zeznania świadka.

Można wymienić następujące źródła i środki dowodowe:

Źródła dowodowe środki dowodowe

oskarżony wyjaśnienia

świadek zeznania

biegły opinia biegłego, zeznania biegłego

dokument treść dokumentu

dowód rzeczowy właściwości dowodu rzeczowego

eksperyment procesowy wyniki ekspertyzy procesowej

Faktami dowodowymi są poszczególne informacje (ogniwa nośnika informacji) zawarte w środku dowodowym, np. w wyjaśnieniach lub zeznaniach, dotyczące okoliczności określonego zachowania, co do którego toczy się dane postępowanie karne.

Fakty mogą wprost wskazywać na popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa lub pośrednio dowodzić spełnienia przez oskarżonego wskazanego przestępstwa (poszlaki).

Podział dowodów:

a)

- osobowe

- rzeczowe

b.) ze względu na treść środka dowodowego

- pojęciowe - wyrażają treść pojęciową (np. zeznania świadka, opinie biegłych)

- zmysłowe - uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzających dowód (właściwości miejsca, rzeczy lub ciała ludzkiego, które poddano oględzinom)

c.)ze względu na liczbę ogniw jakie występują między organem a poznawaną rzeczywistością

- pierwotne -występuje tylko jedno ogniwo(np.świadek-obserwator określonego zachowania)

- pochodne - gdy ogniw jest więcej (np. świadek słyszał o oznaczonym zachowaniu się innej osoby)

d.)

- bezpośrednie - wskazują na fakt główny, czyli czyn zarzucany oskarżonemu

- pośrednie - wskazują na okoliczności, które w zestawieniu z innymi dają podstawę do wysunięcia wniosku o winie lub niewinności oskarżonego (kojarzone z poszlakami)

e.) ze względu na formalizm w zakresie postępowania co do przeprowadzania dowodu

- ścisłe (formalne) - wymaga zwiększonego formalizmu (dotyczy ustaleń odnoszących się do winy lub niewinności oskarżonego), co daje większe prawdopodobieństwo że będą odpowiadały prawdzie

- swobodne (nieformalne) - mniejszy formalizm, dowody mogą służyć do ustaleń w kwestiach incydentalnych w sprawie (np. dot. wyłączenia sędziego)

f.)

- obciążające - udowadniają wniesione oskarżenie

- odciążające - przeciwstawiają się oskarżeniu.

Art. 369 kpk - w miarę możliwości pierwsze powinny być przeprowadzone obciążające

Rozdział III

Dopuszczalność dowodów w ogóle

Kodeks postępowania karnego wymienia takie dowody jak: wyjaśnienia oskarżonego, opinia biegłego, dokumenty, oględziny, wywiad środowiskowy i eksperyment procesowy (dowody nazwane). Istnieją również dowody nienazwane (nieujęte w kpk), które mogą być dopuszczone; powinno to być jednak uzależnione od następujących warunków:

Problem dopuszczalności dowodów uzyskanych w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych.

Policja (również ABW) w wyniku przede wszystkim noweli ustawy o Policji z 2000 r., uzyskała daleko idące następujące uprawnienia:

Jeżeli jest to konieczne dla skutecznego zapobieżenia przestępstwom określonym w art. 19 ust. 1 lub ich wykrycia albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów, Policja może korzystać z informacji:

Uzyskany materiał może być dowodem w procesie karnym, nie wymaga on procesowego przetworzenia.

Dowody zgromadzone w ramach przytoczonych regulacji, odbywające się w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, stają się dowodami w procesie karnym, ale ich wykorzystanie odbywa się według przepisów KPK.

Rozdział IV

Zakazy dowodowe

§ 1. Pojęcie zakazów dowodowych

znaczenie wąskie - ograniczona do zakazów dowodzenia

szerokie - Obejmując swym zakresem wszelkiego rodzaju ograniczenia co do możliwości dowodzenia oraz wprowadzenia i przeprowadzenia dowodów, jak i ich wykorzystania w procesie karnym.

§ 2. Zakazy dowodzenia

Nazwa „zakazy dowodzenia” obejmuje te sytuacje, kiedy z mocy wyraźnych przepisów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczalnego.

  1. Zakazy dowodzenia określonej tezy dowodowej

Oznacza to, że pewna okoliczność nie może być w ogóle dowodzona za pomocą jakichkolwiek środków dowodowych. Wyłączenie nie ze względu na źródło lub środek dowodowy, lecz z powodu tego co ma być dowodzone. Tylko kiedy wyraźny przepis to przewiduje. Mamy z nim do czynienia w kilku wypadkach, np.

- przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, które są tajne, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy jest niedopuszczalne (art. 108 § 1 KPK)

- oświadczeń oskarżonego co do zarzucanego mu czynu złożonych wobec biegłego lub lekarza udzielającego pomocy medycznej (art. 199 KPK)

  1. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu

Wykluczają możliwość zarówno wprowadzenia, jak i przeprowadzenia określonego dowodu w procesie karnym ze względu na oznaczony interes społeczny. Przeprowadzenie dowodu ogólnie odpowiada interesowi wymiaru sprawiedliwości, aczkolwiek może równocześnie godzić w inne, równie ważne dobro społeczne (np. tajemnica spowiedzi, tajemnica państwowa). Tylko w zakresie w jakim zostało to wyraźnie ustanowione z mocy obowiązujących przepisów. Zakazy o charakterze bezwzględnym dowodzenia za pomocą określonego dowodu i zakazy dowodzenia o charakterze względnym. Kryterium podziału sprowadza się do tego czy zakaz jest stanowczy, nie przewidujący żadnego odstępstwa, czy też dopuszcza przeprowadzenie dowodu po spełnieniu określonego warunku.

Bezwzględne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu charakteryzują się tym, że wyłączenie określonego dowodu z procesu dowodzenia jest absolutne. Dowód objęty takim zakazem jest w jego granicach niedopuszczalny, np.

- zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów, o których się dowiedział przy udzieleniu porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 17 pkt 1 KPK)

- zakaz przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 pkt 2 KPK)

Względne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu wprawdzie wyłączają korzystanie w procesie karnym z określonych dowodów, ale pod warunkami przewidzianymi w ustawie dowody te mogą być w procesie karnym przeprowadzone (np. pod warunkiem uzyskania zgody odpowiedniego organu), np.

- zakaz ze względu na tajemnicę państwową (art. 179 KPK)

- zakaz ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową (art. 180 KPK)

- zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań (art. 182 KPK)

  1. Poszczególne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu

  1. Zakaz przesłuchania obrońcy

Wynika z potrzeby pełnego zagwarantowania zaufania oskarżonego do swego obrońcy, co umożliwia oskarżonemu nieskrępowaną realizację jego prawa do obrony. Zakaz ten jest skierowany do wszystkich organów procesowych. Dotyczy zarówno obrońcy, który w tym charakterze wystąpił w sprawie karnej, jak i adwokata, który udzielił porady prawnej oskarżonemu oraz adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 KPK, kiedy osoba podejrzana została zatrzymana. Bez względu na to kto obrońcę ustanowił. Zakaz przesłuchania obrońcy i adwokata w ramach art. 245 § 1 KPK przewidziany w art. 178 pkt 1 KPK nie obejmuje adwokata występującego w procesie karnym w roli pełnomocnika strony.

Zakaz ten obejmuje tylko te okoliczności, o których dowiedział się on, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę albo w ramach nawiązanego kontaktu z zatrzymanym. Bez względu na to skąd pochodziły informacje (od oskarżonego lub z innego źródła).

Zakaz te nie może być uchylony nawet na wniosek obrońcy za zgodą oskarżonego. Nie obejmuje wiadomości, które dotarły do obrońcy przed wystąpieniem w sprawie w tej roli (np. jeśli był świadkiem określonego zdarzenia).

  1. Zakaz przesłuchania duchownego

Nie obejmuje badania go w celach dowodowych jako świadka w ogóle, lecz przesłuchania w zakresie faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten ma charakter bezwzględny (nie może zostać uchylony), nawet jeśli duchowny wyrazi na to zgodę, i trwa również w przypadku gdyby duchowny porzucił stan kapłański.

  1. Zakaz ujawnienia poprzednio złożonych zeznań

Odmowa złożenia zeznań lub uzyskanie zwolnienia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie tylko nie może być przesłuchana w charakterze świadka, ale poprzednio złożone przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód, ani nie mogą być odtworzone. Zakaz jest następstwem skorzystania z prawa odmowy zeznań lub uzyskania zgody na niezeznawanie. Ma charakter bezwzględny. Zakazem wypływającym z art.186 § 1 KPK jest objęte wszelkiego rodzaju rekonstruowanie treści zeznań wymienionych w tym przepisie. Jednak sporządzone protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona na podstawie art. 182 lub art. 185 (art. 186 § 2 KPK).

  1. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę państwową

Wg art. 179 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej (klauzula „ściśle tajne” lub „tajne”) mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przez organ przełożony. Z wnioskiem o zwolnienie od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej powinien zwrócić się sąd lub prokurator. Zwolnienia może udzielić organ przełożony w stosunku do osoby zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Zwolnienia można odmówić tylko w przypadku gdy złożone zeznania mogłyby wyrządzić poważną szkodę państwu (art. 179 § 2 KPK). W razie odmowy zwolnienia przez organ przełożony, sąd lub prokurator mogą zwrócić się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli tego wymaga interes wymiaru sprawiedliwości (art. 179 § 3 KPK). Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne. W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy państwowej może on być na rozprawie przesłuchany z wyłączeniem jawności (art. 181 § 1 KPK). Zakaz przesłuchania z powodu tajemnicy państwowej nie dotyczy oskarżonego.

  1. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową.

Wg art. 180 § 1 KPK osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej albo tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (klauzula „poufne” lub „zastrzeżone”) mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy (nie ma charakteru bezwzględnego). Zwolnienie od tego obowiązku powinno przybrać formę postanowienia. Od czasu zwolnienia od zachowania tajemnicy osoby te są zobowiązane do złożenia zeznań. Przesłuchanie takiego świadka odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności (art. 181 § 2 KPK). Odrębna regulacja dotyczy zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, lekarskiej, dziennikarskiej. Osoby zobowiązane do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze świadka co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy,

- gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,

- a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.

Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. (oprócz art. 240 § 1 KK).

  1. Prawo odmowy zeznań.

Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru między zeznawaniem a odmową zeznawania w charakterze świadka. Osoby najbliższe - art. 115 § 1 KK (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu [SN - wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnota ekonomiczna, trwałość związku]). Uprawnienia nie traci się w razie ustania małżeństwa lub przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań przysługuje również świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. W razie skorzystania z tego uprawnienia ma zastosowanie art. 391 § 2 „...wolno również odczytywać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego...”.

Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na rozprawie może swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość zeznawania. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym poprzednio złożone zeznania, tej osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. Moment przystąpienia do pierwszego przesłuchania jest ostateczny dla skorzystania przez świadka z przysługującego mu prawa odmowy zeznań. Prawo to nie odradza się, gdy:

- sprawa zostanie skierowana do ponownego rozpatrzenia przez sąd odwoławczy, po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia

- sprawa zostanie zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następnie skierowana do sądu pierwszej instancji lub

- rozprawa będzie się odbywała od początku w sytuacjach określonych w art. 402 § 2, art. 404 § 2 i art. 411 § 2 KPK.

Uprawienie do skorzystania z prawa odmowy zeznań posiada osoba pełnoletnia jak i małoletnia, która nie musi w tym celu działać przez swojego ustawowego przedstawiciela.

  1. Uchylenia się świadka od odpowiedzi na pytanie.

Wg art. 183 KPK świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie wtedy, gdy udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego osobę lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Uchylenie się od odpowiedzi nie jest jednoznaczne z odmową złożenia zeznań. Świadek w takim wypadku ma obowiązek zeznawania. Zwolniony jest tylko z udzielenia odpowiedzi na pytanie. Przewodniczący składu sądzącego będzie mógł ustalić na podstawie wstępnego zapoznania się ze sprawą czy taki przypadek zachodzi, powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać. Wg SN świadek nie ma obowiązku wyjaśniania, dlaczego odmawia odpowiedzi.

  1. Zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie

Art. 185 KPK przewiduje zwolnienie od:

- składania zeznań,

- udzielania odpowiedzi na pytania.

Podstawą zwolnienia jest pozostawanie świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym. Warunkiem dodatkowym jest to, aby świadek wniósł o takie zwolnienie.

Ustawa nie precyzuje co znaczy szczególnie bliski stosunek z oskarżonym (może w grę wchodzić faktyczna opieką nad osobą kaleką itp.).

  1. Biegły podlegający wyłączeniu.

Art. 196. § 1. Nie mogą być biegłymi osoby wymienione w art. 178, 182 i 185 oraz osoby, do których odnoszą się odpowiednie przyczyny wyłączenia wymienione w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5, osoby powołane w sprawie w charakterze świadków, a także osoby, które były świadkiem czynu.

W razie ujawnienia się przyczyn, wskazanych wyżej, złożona przez takiego biegłego opinia nie może stanowić dowodu.

  1. Zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań

Przepis art. 174 KPK stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych (należy to rozumieć jako materiały sporządzone dla potrzeb postępowania dowodowego). Zakaz nie zabrania wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego rodzaju pism, zapisków czy też notatek urzędowych lecz zabrania zastępowania nimi wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Ten przepis stwarza barierę dla ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań świadka nie poprzestawano na łatwiejszym sposobie uzyskiwania informacji. Notatka urzędowa może być dowodem w procesie karnym, kiedy nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Zakazem tym nie są objęte inne materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy, pamiętniki. Jeżeli sporządzono w procesie notatkę urzędową z czynności, z której wymagane jest spisanie protokołu, to taka notatka nie może być odczytana na rozprawie.

§ 3. Zakazy stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia

Zakazy te są w pierwszym rzędzie zabezpieczeniem reguły demokratycznego procesu karnego, który zapewnia przesłuchiwanej osobie swobodę wypowiedzi.

KPK wyraźnie postanawia w art. 171 § 5, że niedopuszczalne jest:

    1. wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej;

    2. stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem

Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia uzyskane wbrew ww. zakazom nie mogą stanowić dowodu. Pkt 1 wyklucza stosowanie wobec osoby przesłuchiwanej wszelkiej formy przemocy fizycznej, która wyklucza możliwość zachowania wg własnej woli. Groźba bezprawna (art. 115 § 12 KK) to zarówno groźba o której mowa w art. 190 KK jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej.

Narkoanaliza jest dość powszechnie uznana za niedopuszczalną metodę poszukiwania prawdy w procesie karnym. Poddanie oskarżonego działaniu środków narkotycznych powoduje usunięcie lub wydatne zmniejszenie oporów psychicznych przeciwko przyznaniu się oskarżonego do winy.

Hipnoza stanowi metodę „odblokowania pamięci”. Stosowanie tej metody w procesie karnym w ramach przesłuchania jest wyraźnie zabronione. Niewykluczone są seanse hipnotyczne pozaprocesowe, których celem jest „odblokowanie pamięci” określonej osoby. Gdy ma być przesłuchana, zwłaszcza przez sąd, osoba poddana wcześniej seansowi hipnotycznemu powinna o tym powiadomić organ przesłuchujący, któremu trudno będzie ocenić na ile treść zeznań przesłuchiwanej osoby jest następstwem „przypomnienia” skutkiem seansu hipnotycznego a na ile następstwem wpływu samego hipnotyzera.

Odrębny problem stanowią badania poligraficzne (wariograficzne) i ich wyniki. Wspomniany artykuł zawiera zakaz stosowania środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w związku z przesłuchaniem.

Art. 199 a „Stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą...”

Art. 192 a § 2. „W wypadkach, o których mowa w § 1, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby.”

Przepis art. 171 § 5 pkt 2 jest przepisem szczególnym (związany z przesłuchaniem) do ww., w związku z czym deroguje je.

§ 4. Zakazy w zakresie wykorzystania dowodów w procesie karnym

Z zakazami dowodowymi w postaci zakazu wykorzystywania dowodów mamy do czynienia wtedy, kiedy zakaz dowodowy ujęty zostanie wyłącznie od strony wykorzystania dowodów, wtedy możemy go określić jako samoistny zakaz wykorzystania dowodów, albo kiedy jest następstwem innej regulacji w postaci zakazu dowodzenia.

W ramach samodzielnych zakazów wykorzystania dowodów można zwrócić uwagę na następujące:

1) zakaz wykorzystania treści oświadczenia oskarżonego, dotyczącego zarzucanego mu czynu, jeżeli zostało złożone wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej

2) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu przesłuchania jako świadka osoby, która jest przesłuchiwana w charakterze oskarżonego

3) wyjaśnienia podejrzanego nie mogą stanowić dowodu, jeżeli prokurator nie wystąpił z wnioskiem do sądu o nadanie podejrzanemu statusu świadka koronnego albo gdy sąd postanowieniem odmówił dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego

Do niesamodzielnych zakazów wykorzystywania dowodów można zaliczyć

1)wszystkie te sytuacje procesowe, kiedy pomimo zakazu dowodzenia określonej tezy dowodowej lub zakazu dowodzenia za pomocą określonego dowodu dowód zostanie przeprowadzony: dowód taki jako nielegalny musi być pominięty w zakresie ustaleń faktycznych

2) zakaz wykorzystywania wyjaśnień, zeznań lub oświadczeń złożonych w warunkach stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia

3) zakaz wykorzystywania opinii złożonej przez biegłego wobec którego po ustanowieniu go biegłym ujawniły się przyczyny niepowołania go w tym charakterze.

Rozdział V

Dowodzenie

§ 1. Uwagi wstępne

Dowodzenie - proces poznawczy, mający na celu zebranie wszelkich „śladów” popełnionego przestępstwa i rekonstrukcję tego czynu, co do którego toczy się proces karny. W języku prawniczym zakres nazwy „dowodzenie” jest szeroki. Obejmuje się nią zarówno sam proces rozumowania, polegający na wykazaniu czegoś, co podlega udowodnieniu, jak i ogół czynności polegających na „przeprowadzeniu dowodów”. Proces dowodzenia odbywa się w dwóch płaszczyznach: intelektualnej (wypełnionej rozumowaniem dedukcyjnym [dowodzenie w znaczeniu logicznym] oraz probablistycznym [gdy następstwo jest zdaniem skądinąd uznanym i na jego podstawie uznaje się racje]) oraz faktycznej.

Proces dowodzenia rozpoczyna się w zasadzie od wszczęcia procesu i trwa do jego prawomocnego zakończenia (przypadku wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem trwa nawet dłużej).

Etapy procesu dowodzenia:

  1. poszukiwanie i zabezpieczenie dowodów

  2. wprowadzenie dowodów do procesu karnego

  3. przeprowadzenie dowodów

  4. ocena przeprowadzonych dowodów i czynienie ustaleń faktycznych

§ 2. Przedmiot dowodzenia

  1. Określenie przedmiotu dowodzenia

Przedmiotem dowodzenia jest to, co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym (okoliczności natury faktycznej i normatywnej). Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna (pewne stany, cechy, zjawiska, stosunki) jeśli ma znaczenie dla sprawy. Dowodząc istnienia lub nieistnienia określonych faktów, dowodzi się jednocześnie prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o tych faktach. Przedmiotem dowodzenia jest zatem każda okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte notoryjnością powszechną lub ustalone w prawomocnym orzeczeniu kształtującym prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2 KPK).

Przedmiotem dowodzenia są również okoliczności „niesporne”, przyznane przez oskarżonego. Tylko wówczas gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości, sąd może za zgodą obecnych stron przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo. Jest kwestią sporną, czy okoliczności normatywne (przede wszystkim przepisy obowiązującego prawa) mogą być przedmiotem dowodzenia. Należy opowiedzieć się za stanowiskiem niedopuszczalności przeprowadzania dowodów co do okoliczności prawa krajowego (prawo obce może być przedmiotem dowodzenia).

  1. Notoryjność

Notoryjność powszechna obejmuje fakty powszechnie znane. Ma ona charakter względny w tym znaczeniu, że co jest notoryjne w jednym miejscu, nie musi być powszechnie znane w innym miejscu. Notoryjność powszechna z punktu widzenia przedmiotu dowodzenia ma takie znaczenie, że fakty powszechnie znanie nie wymagają dowodu (art. 168 KPK) (można z nich czynić ustalenia bez obowiązku przeprowadzania dowodów).

Notoryjność urzędowa obejmuje fakty znane organowi procesowemu z urzędu, a zwłaszcza sądowi, co określa się nazwą notoryjności sądowej (znajomość tych faktów wynika z urzędowania organu procesowego). W zakresie dowodzenia notoryjność urzędowa różni się od notoryjności powszechnej tym, że okoliczności nią objęte wymagają notyfikowania stronom (sąd powinien zwrócić uwagę stronom i ich przedstawicielom, że oznaczone fakty są mu znane z urzędu.

  1. Domniemania

Wyróżniamy domniemania prawne (praesumptiones iuris) i domniemania fatyczne (praesumptiones facti).

Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia, kiedy przepis prawa z jednym faktem (podstawa domniemania) wiąże istnienie innego faktu (następnik domniemania). Wykazanie istnienia podstawy domniemania implikuje z mocy przepisu prawa przyjęcie istnienia następnika. Domniemanie prawne dzieli się na znoszące przeciwdowód (praesumptio iuris tantum) i na nie znoszące przeciwdowodu (praesumptio iuris ac de iure). W pierwszym przypadku możliwe jest przeprowadzenie dowodu przeciwko następnikowi domniemania a w drugim nie. Przykład domniemania - nie usprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym lub na rozprawie uważa się za odstąpienie od oskarżenia (nie znoszące przeciwdowodu).

Domniemanie faktyczne jest rodzajem wnioskowania. Określa się je jako zdanie, w którym na podstawie jednego ustalonego wyciąga się wnioski o istnieniu innego faktu z uwagi na występowanie między tymi faktami powiązania przyczynowego, które uzasadnia wnioskowanie oparte na prawdopodobieństwie.

§ 3. Uprawdopodobnienie

Obowiązujące przepisy nie zawsze wymagają ustaleń opartych na faktach udowodnionych. Uprawdopodobnienie należy rozumieć jako przejaw zasady nieformalizmu, wprowadzającej możliwość osiągnięcia przez sąd wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem formalnego postępowania dowodowego, a więc za pomocą dowodów swobodnych. Uprawdopodobnienie ma miejsce w tych wypadkach, w których obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego uzależniają odpowiednie skutki, np. podjęcie decyzji procesowej, od „uzasadnionej wątpliwości”, od „uzasadnionej obawy”, „dostatecznego podejrzenia”.

§ 4. Poszlaka

Poszlaka jest faktem pośrednio wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie przestępstwa. Im więcej poszlak, tym większe prawdopodobieństwo potwierdzenia tezy dowodowej. Mogą one prowadzić do pewności, czyli do udowodnienia, umożliwiając na tej podstawie wydanie orzeczenia o przedmiocie procesu. Proces poszlakowy - brak w sprawie dowodów bezpośrednich, dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich, dostarczających poszlak.

§ 5. Prawny obowiązek dowodzenia i ciężar dowodowy

Prawny obowiązek dowodzenia jest także nazywany formalnym ciężarem dowodowym. Obowiązek dowodzenia jest obowiązkiem prawnym, przewidzianym wyraźnie w ustawie (onus probandi). Jest to obowiązek przeprowadzenia wszystkich dowodów mających istotne znaczenie dla sprawy, przemawiających zarówno przeciw oskarżonemu jak i za nim. Obowiązek wynikający z art. 4 KPK ciąży wyłącznie na organach procesowych. Prawny obowiązek dowodzenia nie odnosi się do oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela posiłkowego ani powoda cywilnego, gdyż podmioty te nie są organami procesowymi. Wydaje się, że obrońca oskarżonego ma natomiast prawny obowiązek dowodzenia okoliczności dla oskarżonego korzystnych. O prawnego obowiązku dowodzenia (formalnego ciężaru dowodowego), należy odróżnić ciężar dowodowy w znaczeniu materialnym. Istota ciężaru dowodowego sprowadza się do tego, kto ponosi skutki braku dowodu lub niedowodzenia okoliczności mającej znaczenia dla rozstrzyganej sprawy. Niekorzyść braku dowodu lub niedowodzenia okoliczności obciąża stronę czynną, a więc oskarżyciela i powoda cywilnego. Ciężar dowodowy z zasady nie dotyczy ani oskarżonego ani jego obrońcy. Jedynie w sprawach o pomówienie (art. 212 KK) ciężar dowodowy może obciążać oskarżonego.

§ 6. Etapy dowodzenia

    1. Uwagi wstępne

Dowodzenia - łańcuch czynności zwanych procesem dowodzenia, w którym można wyodrębnić ze względu na ich funkcjonalną rolę następujące etapy:

  1. poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów

  2. wprowadzenie dowodów do procesu karnego

  3. przeprowadzenie dowodów

  4. ocena dowodów i czynienie ustaleń faktycznych

Etap 1 nie zawsze ma miejsce w procesie dowodzenia (dowód na wniosek strony).

    1. Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów

Poszukiwanie i ujawnienie dowodów należy do obowiązków organów procesowych. One powinny znajdować istniejące dowody za pomocą procesowych czynności oraz czynności pozaprocesowych (czynności operacyjno-rozpoznawcze). Organy mogą żądać wydania przedmiotów mogących stanowić dowód lub dokonać przeszukania pomieszczeń, innych miejsc oraz osób lub rzeczy w celu ich znalezienia.

Znalezione dowody mające znaczenie dla sprawy podlegają wprowadzeniu do procesu. Możliwe jest wstępne zabezpieczenie dowodów (np. art. 488 § 1 KPK - Policja przyjmuje na żądanie pokrzywdzonego ustną lub pisemną skargę, w razie potrzeby zabezpiecza dowody).

    1. Wprowadzenie dowodów do procesu karnego

Wprowadzenie dowodów do procesu - włączenie ich w obręb toczącego się procesu karnego. Wątpliwości czy jest to czynność jednorazowa czy odbywająca się dwuetapowo (raz w post przygotowawczym, a drugi raz w post głównym). W postępowaniu przygotowawczym wprowadzony i przeprowadzony dowód zostaje utrwalony dla potrzeb dalszego postępowania karnego, w tym także dla postępowania głównego.

Dwie drogi wprowadzenia dowodów do procesu karnego: A) z urzędu, B) na wniosek

  1. Wprowadzenie dowodów do procesu z urzędu

Odgrywa ono większą rolę w postępowaniu przygotowawczym. Związane z dyrektywą instrukcyjności. Organy ścigania w postępowaniu przygotowawczym, wprowadzając dowód z urzędu, nie są zobowiązane do wydania odrębnej decyzji o wprowadzeniu dowodu do procesu karnego. W postępowaniu głównym wprowadzenie dowodów do procesu karnego z urzędu może nastąpić przed rozprawą lub na rozprawie. Prezes sądu w ramach przygotowania do rozprawy głównej może na wniosek stron lub z urzędu dopuścić dowody, jeżeli druga strona się nie sprzeciwiła i zarządzić sprowadzenie na rozprawę (w przeciwnym razie wydaje postanowienie). Sąd na rozprawie kiedy jest ot konieczne do wyjaśnienia istotnych okoliczności, może postanowieniem dopuścić dowody przez strony nie zawnioskowane.

  1. Wprowadzenie dowodów do procesu na wniosek

Odgrywa większą rolę w postępowaniu głównym (występuje również w postępowaniu przygotowawczym - wnioski mogą składać: pokrzywdzony, podejrzany i ich przedstawiciele).

W postępowaniu głównym wyodrębnia się dwie grupy dowodów.

Dowody zamieszczone w wykazie dowodów dołączonych do aktu oskarżenia. Zostały one wprowadzone do procesu w postępowaniu przygotowawczym (powinny być przeprowadzone bez potrzeby wydawania decyzji o ich dopuszczeniu, chyba że niektóre z nich są prawnie niedopuszczalne - sąd odmawia przeprowadzenia dowodu).

Dowody zawnioskowane przez pozostałe strony oraz przez oskarżyciela po wniesieniu aktu oskarżenia. Są to wnioski dowodowe, stanowiące żądanie stron procesowych lub ich przedstawicieli, a także podmiotu o którym mowa w art. 416 KPK, zgłoszone organowi kierującemu procesem, domagające się przeprowadzenia dowodu z określonego środka dowodowego na oznaczoną tezę dowodową. Może być zgłoszony ustnie lub pisemnie na rozprawie i poza nią, powinien zawierać:

- określenie tezy dowodowej (okoliczność, która ma być wykazana),

- oznaczenie dowodu, za pomocą którego ma być potwierdzona teza dowodowa (art. 169 § 1),

- można także określić sposób przeprowadzenia dowodu.

Wniosek złożony przez osobę nieuprawnioną pozostawia się bez rozpoznania (chyba że chodziło by o istotną dla sprawy informację,wtedy dowód wprowadzany do procesu z urzędu)

Wniosek podlega oddaleniu postanowieniem (bez zażalenia)(art. 170 § 1 KPK) gdy:

  1. przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne

  2. okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (musi być to niewątpliwe i oczywiste)

  3. okoliczność jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy

  4. dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności

  5. dowodu nie da się przeprowadzić (np. zawnioskowany świadek zmarł)

  6. gdy wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania

Postanowienie o oddaleniu wniosku jest decyzją odwołalną przez organ prowadzący proces (oddalenie wniosku nie stoi na przeszkodzie późniejszemu przeprowadzeniu dowodu). W postępowaniu głównym decyzja w przedmiocie wniosku dowodowego może przybrać postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach przygotowania do rozprawy głównej lub przewodniczącego składu sądzącego, jeśli inna strona nie sprzeciwiła się temu wnioskowi. W pozostałych wypadkach decyduje sąd postanowieniem.

    1. Przeprowadzenie dowodów

Znamy 3 zasadnicze sposoby przeprowadzenia dowodów:

  1. przesłuchanie

  2. odczytanie

  3. oględziny

Za dodatkowy sposób można uznać eksperyment procesowy

  1. Przesłuchanie

Jest sposobem przeprowadzenia dowodów z osobowych źródeł dowodowych (wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka, zeznania biegłego). Ogólne reguły przesłuchania, obowiązujący przy każdym przesłuchaniu, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu głównym - na rozprawie, czy też postępowaniu przygotowawczym, a są to:

- swoboda wypowiedzi składającego wyjaśnienia lub zeznanie

- porządek przesłuchania

- zakaz substytuowania zeznań lub wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych

- zakaz zadawania osobie przesłuchiwanej pytań sugerujących treść odpowiedzi

Swobodna wypowiedź (art. 171 § 1 KPK) - należy umożliwić osobie przesłuchiwanej swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności. Przepis ten jednocześnie ustala porządek przesłuchania, stwierdzając że dopiero po spontanicznej wypowiedzi można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia i kontroli zeznań. Najpierw należy powiadomić oskarżonego o stawianych mu zarzutach, natomiast świadka należy zapytać co wie o sprawie. W ramach naturalnych warunków przesłuchania swobodę wypowiedzi można wyłączyć, np. przez wielogodzinne przesłuchanie doprowadzające do zupełnego wyczerpania osoby przesłuchiwanej. Takich metod nie da się pogodzić z procesem rzetelnie prowadzonym.

Zakazy stosowania dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną:

    1. wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej;

    2. stosowanie hipnozy przez wprowadzenie przesłuchiwanej osoby w trans hipnotczny

    3. stosowania środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem

Sprawą dyskusyjną jest kwestia, czy podstęp wyłącza lub ogranicza swobodę wypowiedzi. Zasadne wydaje się stanowisko, że stosowania podstępu nie da się pogodzić z dyrektywą lojalności organów procesowych.

Przepis art. 171 KPK przewiduje sankcję za naruszenie reguły swobody wypowiedzi (naruszenie to wystarczy uprawdopodobnić) w postaci niedopuszczenia (pominięcia) jako dowodu oświadczeń, zeznań lub wyjaśnień złożonych z naruszeniem tej reguły. Pominięcie takiego dowodu powinno być stwierdzone postanowieniem. Dowód taki może być jednak wykorzystany do ustalenia innych dowodów 9np. z pominiętych zeznań wynika, że jeszcze inna osoba była świadkiem czynu - można ją przesłuchać).

Nie wolno zadawać pytań sugerujących odpowiedź - uchyla je organ przesłuchujący. W przypadku udzielenia odpowiedzi na takie pytanie, podlega ona wnikliwej ocenie sądu.

Osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane (chyba że ustawa to wyłącza).

Okazanie jest formą przesłuchania, której celem jest rozpoznanie osoby lub rzeczy (okazuje się je osobie przesłuchiwanej). Okazanie powinno być przeprowadzone w sposób wyłączający sugestię. (Art. 173 § 3 „Podczas okazania osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie co najmniej cztery osoby” - osoby te powinny mieś zbliżoną powierzchowność oraz nie może w grupie uczestniczyć funkcjonariusz organu przesłuchującego. Okazaniem i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub osobę trzecią (np. świadka zdarzenia). Okazaniu rzeczy powinny towarzyszyć podobne warunki. Z czynności okazanie sporządza się protokół.

  1. Odczytanie

Odczytanie jest formą przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie, gdy chodzi o jego treść. Odczytuje się w całości lub w części. Odczytania dokonuje w zasadzie przewodniczący składu sądzącego, a w przyszłości powinien czynić to oskarżyciel. Dokument podlega oględzinom, gdy chodzi o badanie jego autentyczności. Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi (nie odnosi się to do strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą).

  1. Oględziny

Zadaniem oględzin jest stwierdzenie pewnego stanu: rzeczy, ciała lub miejsca, ich właściwości. Spostrzeżeń dokonuje się za pomocą wzroku, ale w grę mogą wchodzić spostrzeżenia poczynione za pomocą innych zmysłów, np. węchu, smaku, dotyku itd. Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować, lub utrwalić w inny sposób.

Oględziny miejsca przestępstwa mają na celu stwierdzenie śladów przestępstwa i zabezpieczenie ich w celach dowodowych (ewentualnie szkice, zdjęcia).

Oględzin osób dokonuje się w celu znalezienia śladów przestępstwa, a więc przede wszystkim poszukuje się uszkodzeń ciała spowodowanych przez sprawcę przestępstwa. Jeżeli świadek jest pokrzywdzonym a karalność czynu zależy od jego stanu zdrowia, nie może sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. Oględzin ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności (obecność osób innej płci - tylko w razie konieczności). Do stwierdzenia stopnia uszkodzeń ciała konieczne jest wezwanie biegłego lekarza medycyny. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa spowodowania śmierci, zawsze muszą być zarządzone oględziny zwłok i ich sekcja (kieruje nią organ procesowy).

W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok sąd lub prokurator mogą zarządzić ekshumację.

Dowody rzeczowe podlegają oględzinom już w postępowaniu przygotowawczym (sporządza się protokół), a potem również na rozprawie. Jeżeli dowodu rzeczowego nie można sprowadzić na salę rozpraw, to wówczas dowód z oględzin przeprowadza cały skład sądzący z udziałem stron i ich przedstawicieli. W razie napotkania znacznych trudności, albo w przypadku zgody stron, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu lub sąd wezwany. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.

W przeciwieństwie do oględzin odmienność eksperymentu uwydatnia się w tym, że polega na odtworzeniu w sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności doświadczalnych.

    1. Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych

Po przeprowadzeniu wszystkich możliwości dowodowych, przed przystąpieniem do oceny przeprowadzonych dowodów trzeba wyeliminować te, które są nielegalne. Powinny one być pominięte. Nielegalność może być spowodowana:

  1. przeprowadzeniu dowodu z nielegalnego źródła:

  1. pozyskiwaniem dowodu w sposób nielegalny

  2. przeprowadzeniem dowodu (np. przesłuchanie bez swobody wypowiedzi)

W pozostałym zakresie dowody podlegają ocenie sądu. W wyniku dokonanej swobodnej oceny dowodów, wyodrębniona zostaje grupa dowodów, które oceniono pozytywnie (stanowi podstawę dowodową wyroku). Ustalenia faktyczne stanowią opisową rekonstrukcję przebiegu określonego czynu lub stanu. Z reguły podstawą faktyczną decyzji procesowych są fakty udowodnione (obiektywna przekonywalność dowodów). Dotyczy to szczególnie orzeczeń o winie oskarżonego. W przypadku orzeczenia o przedmiocie procesu nie wystarczy uprawdopodobnienie. W razie stwierdzenia popełnienia przez oskarżonego przestępstwa, czyn ten musi być dokładnie ustalony (wykluczenie ustalenia czynu w postaci alternatywnej).

Rozdział VI

Poszczególne środki dowodowe

§ 1. Oskarżony jako źródło dowodowe i jego wyjaśnienia

Oskarżony jest uprawniony do składania wyjaśnień, jak i zobowiązany się do poddania się badaniom określonym w ustawie. Za wyjaśnienie trzeba uznać każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające informacji o okolicznościach faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych. Przysługujące prawo do obrony może realizować składając wyjaśnienia lub za pomocą prawa do milczenia., które nie może być potraktowane jako: 1) milczące przyznanie się do winy (domniemanie niewinności) 2) wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa przez oskarżonego 2) uzasadnienie wymiaru surowszej kary. W razie odmowy złożenia wyjaśnień na rozprawie należy odczytać protokół jego wyjaśnień złożonych wcześniej w tej lub innej sprawie. Organ przedstawiający zarzut podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może podejmować zabiegi taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień, ale pod warunkiem, że nie naruszają one swobody wypowiedzi ustanowionej jako reguły przesłuchania (wykluczony jest także podstęp). Wyjaśnień nie można uzyskiwać przez prowadzenie dowodu z biegłego. Oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy. Nie można pociągnąć go do odpowiedzialności za zatajenie dowodów niewinności współoskarżonego. Oskarżony może się bronić wszelkimi sposobami, jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego. Wyjaśnienia mogą być przyznające się do winy, nie przyznające się do winy, jak i częściowo przyznające się do winy. Nie jest wykluczone złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie w postępowaniu przygotowawczym. Sąd nie może nie brać pod uwagę faktu, że oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy.

§ 2. Świadek i jego zeznania

Świadkiem w znaczeniu procesowym jest:

  1. każda osoba, która w tym charakterze została wezwana przez organ procesowy w celu złożenia zeznań w toku procesu karnego (art. 177 § 1 KPK)

  2. osoba zgłaszająca się do organu procesowego bez wezwania w celu złożenia zeznań

Świadek w procesie karnym jest osobowym źródłem dowodowym, a jego zeznania są środkiem dowodowym. Od czasu wezwania osoby w charakterze świadka lub zgłoszenia się bez wezwania ciążą na niej określone obowiązki:

  1. obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego; nie dotyczy osoby, która się sama zgłosiła do organu procesowego

  2. obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego

  3. obowiązek zeznawania

  4. obowiązek złożenia przyrzeczenia

  5. obowiązek zeznawania prawdy

Ad. 1

Z reguły wezwania dokonuje organ kierujący procesem. Osoba wezwana w charakterze świadka musi być o fakcie wezwania powiadomiona w sposób określony obowiązującymi przepisami. Jeżeli nie dopełniono nie można wobec takiej osoby stosować środków przymusu. Usprawiedliwienie nieobecności z powodu choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez uprawnionego lekarza. Niestawiennictwo może spowodować przerwę lub odroczenie. Nieusprawiedliwione - można zastosować kary porządkowe, zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.

Ad. 2

Osoba wezwana w charakterze świadka nie tylko powinna się stawić w miejscu i czasie oznaczonym w wezwaniu, ale także pozostawać do dyspozycji organu procesowego, aż zostanie zwolniona.

Ad. 3

Na osobie wezwanej w charakterze świadka ciąży prawny obowiązek zeznawania. Obowiązkiem złożenia zeznań są zarówno informacje dowodowe posiadane przez świadka mające znaczenie dla toczącej się sprawy jak i dane dotyczące jego tożsamości. Należy najpierw go poinformować o obowiązku złożenia zeznań, a gdy obstaje przy odmowie zastosować przewidziane sankcje - Art. 287 § 2. „W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nie przekraczający 30 dni”.

Ad. 4

Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świadka przez sąd lub sędziego delegowanego, a także w ramach art. 316 § 3 KPK. Odstąpiono od składania przez świadków przysięgi religijnej. Art. 189 KPK normuje kiedy odstępuje się od przyrzeczenia (np. osoba poniżej 17 lat, osoba która była prawomocnie skazana za fałszywe zeznania).

Sąd może odstąpić od odebrania przyrzeczenia, gdy strony się nie sprzeciwiają.

Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Świadek powtarza tekst za sędzią. Głuchy lub niemy świadek składa przyrzeczenie na piśmie (podpisanie tekstu). W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia przez świadka przypomina mu się je na następnym przesłuchaniu, chyba że sąd uzna za potrzebne powtórne złożenie przyrzeczenia. Obowiązek złożenia przyrzeczenia może być wymuszony karami porządkowymi.

Ad. 5

Świadek jest zobowiązany do mówienia prawdy. Art. 233 KK - odpowiedzialność karna zachodzi, gdy świadek zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę. Warunkiem jest uprzedzenie o konsekwencji przewidzianej w art. 233 KK.

Uprawnienie świadka do nie zeznawania i nie odpowiadania na pytania. Uchylanie pytań obraźliwych dla świadka. Świadek może żądać aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności (jeżeli zeznania mogłyby narazić na hańbę jego lub osobę najbliższą).

Uprawnienie do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa. Nowelą z 2003 r. wprowadzono możliwość prawną przesłuchania świadka przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość (bierze udział sędzia wyznaczony lub sąd wezwany, w którego okręgu świadek przebywa). W przypadku gdy świadek: 1) nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej niedającej się usunąć przeszkody; 2) świadka anonimowego.

Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o dane personalne, karalność za fałszywe zeznania oraz stosunek do stron.

Świadek ma zeznawać o znanych mu faktach.

Wg art. 192 § 1 KPK jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. W razie istnienia wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego dokonanych spostrzeżeń sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić. W pozostałym zakresie na badanie świadka potrzebna jest jego zgoda.

Świadek nie może być jednocześnie oskarżonym i biegłym. Możliwa jest przemienność występowania w jednym procesie rej samej osoby - raz w roli świadka, a w innym etapie w charakterze oskarżonego.

W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który podczas pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego nie miał obrońcy. Przesłuchuje się z udziałem biegłego psychologa.

Według art. 185b § 1 KPK świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, można przesłuchać w warunkach określonych w art. 185a w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej, albo przestępstwa określone w rozdziale XXV KK, jeżeli te zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego.

KPK w celu ochrony świadka:

  1. przewiduje, że może on żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą

  2. wprowadza możliwość zastrzeżenia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania (uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby dla niego najbliższej)

Świadek anonimowy - w sytuacjach, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie (wtedy postępowanie bez udziału stron, objęte tajemn. państwową)

Takiego świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd (może zlecić sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu) w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie tajemnicy odnośnie tożsamości. Przesłuchanie świadka anonimowego może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość). Postanowienie o zachowaniu w tajemnicy wskazanych okoliczności doręcza się zgodnie z art. 100 § 2 KPK (świadkowi, oskarżonemu, prokuratorowi przysługuje zażalenie w terminie 3 dni, rozpoznaje je sąd właściwy dla danej sprawy). W razie uwzględnienia zażalenia, protokół przesłuchania świadka podlega zniszczeniu. Świadek do czasu zamknięcia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może wystąpić z wnioskiem o uchylenie postanowienia o anonimizacji. Świadek anonimowy nie może być konfrontowany.

Świadek koronny -ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 114 poz. 738 z późn. zm.)

Przepisy tej ustawy mają zastosowanie w sprawach o przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw wyliczonych w art. 1 tej ustawy. Świadkiem koronnym może być tylko podejrzany, który dopuszczony został na mocy postanowienia sądu do składania zeznań w charakterze świadka (art. 2).

W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione zostały łącznie następujące warunki (warunki pozytywne):

1) do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu podejrzany w swych wyjaśnieniach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą się przyczynić do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im,

2) zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwie oraz pozostałych okolicznościach popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 1 (art. 3 ust 1 ustawy o świadku koronnym)

Dopuszczenie dowodów z zeznań ŚK można uzależnić od zobowiązania się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa i naprawienie szkody nim wyrządzonej.

Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego który (negatywne):

Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze, złożony za zgodą prokuratora apelacyjnego. Przed wydaniem postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do okoliczności określonych w art. 3. Sąd wydaje postanowienie w ciągu 7 dni od daty wpływu wniosku. Jeżeli prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka albo gdy sąd wyda postanowienie odmowne, wyjaśnienia podejrzanego, o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 oraz złożone przed sądem nie mogą stanowić dowodu. Protokół wyjaśnień podejrzanego podlega zniszczeniu.

W razie wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego, postępowanie co do osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego postępowania i następnie zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom. Sprawca (świadek koronny) nie podlega karze za przestępstwo, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko pozostałym sprawcom.

W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w stosunku do niego może być uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym prokurator, wykonuje postanowienie Kom Głów Pol.

§ 3. Biegły i jego opinia

Biegły jest źródłem dowodowym a jego opinia środkiem dowodowym. Biegłego lub biegłych powołuje się wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych (art. 193 § 1 KPK)(obowiązek organu kierującego procesem do powołania biegłego). Wiadomości specjalne nie są znane przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Jeżeli dodatkowe wiadomości specjalistyczne posiada organ postępowania przygotowawczego lub członek składu sądzącego, to fakt ten nie wyłącza potrzeby przeprowadzenia dowodu z biegłego (organ procesowy nie może występować w podwójnej roli). Biegły składa przyrzeczenie. Biegły może zostać zastąpiony innym biegłym, jeżeli pojawią się okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy lub bezstronności, lub inne ważne powody. Każda osoba powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną. Postanowienie o powołaniu biegłego (nie przysługuje na nie zażalenie) wydaje organ prowadzący proces. Przedmiotem dowodu z biegłego może być badanie rzeczy i zjawisk. Powołany biegły wydaje opinię na podstawie swej wiedzy. Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu procesowego ustanawiającego biegłego. Ostateczne wyniki biegłego powinny być jednoznaczne, poparte wynikami i przebiegiem badań. Opinia biegłego poddana jest weryfikacji (mogą jej dokonywać strony i ich przedstawiciele, organ procesowy np. zadając biegłemu pytania).

W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna, albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami o tej samej sprawie, można starać się wyjaśnić wątpliwe punkty przez zadawanie biegłemu pytań lub w tym celu ponownie wezwać biegłego. Niekiedy obowiązujące przepisy wymagają, aby jednocześnie wystąpiło więcej biegłych niż jeden. Taką sytuację przewiduje art. 202 KPK. Według tego przepisu w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów. Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnienie wątpliwości co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego oskarżonego na podstawie art. 202 KPK może wydać tylko sąd lub prokurator. Badanie zdrowia oskarżonego może być połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym (postanowienie o obserwacji może wydać tylko sąd, jednak tylko na żądanie biegłych).

Art. 215. W razie potrzeby sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może zarządzić badanie oskarżonego przez biegłych psychologów lub lekarzy.

§ 4. Dokument i jego treść

Definicja nazwy „dokument” w prawie karnym materialnym - art. 115 § 14 kk - „Dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne”.

Dla dokumentu w znaczeniu procesowym istotnymi składnikami są:

- postać pisemna, czyli strona graficzna dokumentu

- treść dokumentu, czyli zawarta w nim wypowiedź

- podłoże dokumentu, tzn. na jakim materiale umieszczono znaki graficzne wyrażające określoną treść

- autor dokumentu, czyli podmiot, którego myśl wyrażono w dokumencie.

W dokumencie powinna być wyrażona myśl ludzka w postaci oświadczenia woli lub wiedzy, a zatem powinna się w nim mieścić pewna intelektualna treść. Skoro dokument wyraża myśl określonego człowieka, to podmiot ten powinien być oznaczony, choć nie można wykluczyć istnienia dokumentów anonimowych.

Dokumentem w znaczeniu procesowym jest wyrażenie myśli w postaci pisemnej, bez względu na to, na jakim podłożu została ona utrwalona, jeżeli zawiera informacje mogące mieć znaczenie dla prowadzonej sprawy karnej. Niekiedy w przypadku dokumentu nie chodzi o jego treść, lecz o jego cechy zewnętrze (np. czy nie jest podrobiony). Dokument w znaczeniu procesowym może być sporządzony poza procesem a następnie wprowadzony do procesu ze względu na swą treść.

Podział dokumentów:

  1. urzędowe i prywatne (ze względu na wystawcę dokumentu) - ta sama moc dowodowa

  2. podpisane i nie podpisane (czy wystawca jest znany czy nie)

  3. pierwotne i pochodne (oryginał czy wtórnik oryginału)

  4. wystawione dla toczącego się procesu i w tym celu nie sporządzone (część wykorzystanych w procesie dokumentów wytworzona zostaje w ramach samego procesu [np. protokoły zeznań], inne w związku z procesem [np. wywiad środowiskowy], jak również wystawione bez myśli spożytkowania ich w procesie karnym [np. listy prywatne])

Zakaz zastępowania dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka notatką urzędową, ale notatka urzędowa może być odczytana na rozprawie, ale wtedy gdy nie zawiera informacji, które wymagają sporządzenie protokołu. Notatka służbowa nie jest formą dokumentowania czynności procesowych.

Taśmy magnetofonowe, plany, szkice i projekty, np. budowlane można uznać za dokumenty.

Dowód z dokumentu jest przeprowadzany przez odczytanie.

Dokumenty - osobowo-rzeczowy charakter.

§ 5. Dowód rzeczowy i jego właściwości

W literaturze przyjmuje się dość powszechnie, że dowodem rzeczowym może być nie tylko każdy przedmiot, którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego się procesu, ale także miejsce, w którym popełniono przestępstwo, jak również ciała płynne i lotne, których cechy np. barwa, zapach, skład chemiczny, mogą mieć znaczenie procesowe. Sposobem przeprowadzania dowodu rzeczowego są oględziny. Obowiązujące przepisy przewidują oględziny:

1) miejsca

2) osoby

3) rzeczy

Ad. 1

Oględziny miejsca mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy w miejscu przestępstwa, a z drugiej strony - poszukiwanie śladów popełnionego przestępstwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których przestępstwo zostało popełnione. Z reguły są przeprowadzane w postępowaniu przygotowawczym. Sporządza się protokół oględzin, szkice, fotografie, które mogą być wykorzystane w czasie przewodu sądowego. Do dokonania oględzin może być także poproszony biegły.

Art. 205 § 1 KPK - „Jeżeli dokonanie oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszukania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich jak wykonanie

pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.”

Ad. 2

Oględziny osób stanowią sposób przeprowadzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się oględzin ciała osoby żyjącej. Celem jest znalezienie śladów przestępstwa na ciele osoby. Oskarżony jest zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała. Obowiązek ten może być wymuszony. Z reguły oględzin dokonuje lekarz, jednak nie jest wykluczone, aby wstępne oględziny ciała zostały dokonane przez organ ścigania. Oględzinom może być poddany także świadek. Oględziny ciała które mogą wywołać uczucie wstydu, powinny być dokonane przez osobę tej samej płci, chyba że jest to połączone ze szczególnymi trudnościami (obecność osób odmiennej płci - tylko w razie konieczności). Z oględzin sporządza się protokół podlegający odczytaniu na rozprawie.

Ad. 3

Oględzin rzeczy w szerokim znaczeniu, a więc również cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia ich właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak i składu (np. cieczy lub ciała lotnego). Dostrzeżone właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Nie można czynić ustaleń na podstawie spostrzeżeń, które nie zostały notyfikowane i zamieszczone w protokole. Przedmioty nadające się do tego dołącza się do akt sprawy lub w inny sposób zabezpiecza. Organ procesowy może żądać wydania przedmiotów, mających znaczenie dowodowe w sprawie. Może przeprowadzić przeszukanie. Przedmioty wydane lub znalezione można zabrać i dołączyć do akt sprawy lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. W razie potrzeby dokonania dokładniejszych badań specjalistycznych pobiera się odpowiednie próbki. Dokument poddaje się oględzinom ze względu na jego materialny substrat (czy jest podrobiony).

§ 6. Eksperyment procesowy i jego wyniki

Art. 211 KPK - w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń albo ich fragmentów stanowiących przebieg rozpoznania. Istota eksperymentu procesowego sprowadza się o tego, że stwarza się sztuczną sytuację, zdarzenie lub stan, które ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego dowodu lub przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób doświadczalny przebiegu pewnych zdarzeń dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być przyjęta określona wersja za możliwą lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania o wiarygodności wyjaśnień lub zeznań świadka (świadków), albo materiał, który tym wyjaśnieniom lub zeznaniom zaprzecza. W dowodzie z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły, wezwany w tym celu przez organ procesowy lub specjalista. Spisuje się protokół (powinien wskazywać warunku w jakich eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane wyniki). Może być również zarejestrowany za pomocą aparatury utrwalającej dźwięk i obraz. W postępowaniu głównym eksperyment może być przeprowadzony przed całym składem sądzącym.

§ 7. Wywiad środowiskowy

Jest specyficznym dowodem w ramach badań osobopoznawczych. Przeprowadzenie wywiadu w stosunku do oskarżonego zarządza sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Przeprowadza go kurator sądowy (właściwy dla miejsca zamieszkania oskarżonego) lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów (również Policja).

Zarządzenie wywiadu środowiskowego może być:

    1. obligatoryjne: