POCZĄTKI KINA NA ZIEMIACH POLSKICH DO 1914 ROKU

I) WĘDROWNE KINEMATOGRAFY I TWÓRCZOŚĆ FILMOWA W LATACH 1898 -1907:

1) Widowiska i rozpowszechnianie filmów:

→W latach 1896—1908 kształtowały się zaczątki współczesnych form spektaklu filmowego i dzisiejszego kina.

→Pierwsi przedsiębiorcy ki­nowi rekrutowali się w większości spośród iluzjonistów, właścicieli panoptików, itp. Przykładem były zagraniczne wędrowne teatrzyki i panoptika, które bardzo szybko umiały wykorzystać nowy wyna­lazek żywej fotografii.

→W 1897 roku w Galicji — Kontynentalny Eden Teatr B. Schenka, oprócz popisów cyrkowych, pantomim, la­tarni magicznych itp., wprowadził przedstawienia „niezrównanego olbrzymiego thaumatrografu", tzn. żywych fotografii.

→W 1899 roku Władysław i Antoni Krzemińscy w Łodzi wzbo­gacili swój Gabinet Iluzji pokazami filmów Lumiere'a i innych.

WĘDROWNE KINEMATOGRAFY:

• Około 1900 roku ukształtował się osobny zawód przedsiębiorcy „kinowego''.:

• Majątek takiego przedsiębiorstwa skła­dał się zwykle z jednego aparatu projekcyjnego i mniejszego lub większego zapasu filmików i dodatkowych atrakcji.

• Przedsiębiorcy ci odznaczali się niezwykłą ruchliwością. Niemal każ­da publiczna, letnia zabawa w Warszawie miała w programie kine­matograf o zmroku. Stałe miejsca zabaw zaopatrywano w specjalne urządzenia ułatwiające projekcję. Także niemal każda wystawa w la­tach 1900—1904 przewidywała kinematograf jako jedną z rozrywek. Zapewne ci sami przedsiębiorcy wyjeżdżali do podwarszawskich miejscowości. Podstawowym jednak terenem ich „ekspansji" były większe ośrodki miejskie w Kongresówce, a zwłaszcza miasta w Rosji

• Lokale tych prailuzjonów były różnorodne i zwykle nieodpo­wiednie. Wędrowni przedsiębiorcy, o ile nie posiadali własnych bud, wynajmowali sale teatralne lub częściej -większe lokale skle­powe.

• Bracia Krzemińscy, wzorem innych, większą część roku spędzali w objeździe rosyjskich miejscowości, rozwijając z roku na rok swoje przed­siębiorstwo. W 1905 roku dysponowali dwoma kompletami projekcyj­nymi i urządzeniami elektrycznymi, zmontowanymi na specjalnym wozie. Na sezon zimowy wracali do kraju; pierwsze sezonowe kino
  otworzyli w Łodzi, potem — od 1903 roku — w Warszawie.

• W czasie wędrówki zmieniały się nazwy przedsiębiorstw. Niekiedy, w większych miastach przybierały one nazwę „teatru", jak gdyby w celu podniesienia rangi kinematografu; w mniejszych skupiskach, gdzie dużym uznaniem cieszył się cyrk, „teatr" w tytule zastępowa­no słowem „cyrk".

• Jedną z podstaw sukcesu była odpowiednia reklama: drukowano, więc afisze, umieszczano ogłoszenia w pismach, Krzemińscy rozda­wali tygodniowo ok. 50000 ulotek podających treść wyświetlanych filmów. Ulotki wręczano głównie robotnikom przy fabrycznych bra­mach. Ponadto informator stojący przed kinem zachęcał przechod­niów do wstąpienia na seans żywej fotografii

Obok wędrownych kinematografów pojawiają się w pierwszych latach naszego stulecia imprezy rozrywkowo-widowiskowe, organi­zowane w stale czynnych salach przystosowanych do pokazów fil­mowych.:

• Zapowiedź przyszłej stabilizacji kinematografów i specjalnych sal kinowych.

• Pierwszym takim lokalem, wybudowa­nym w Warszawie, był Teatr Elizeum:

• Sala mieszcząca 400 osób, wykończona luksusowo, w stylu secesji. W niej odbywały się; między innymi pokazy pleografu inż. Kazimierza Prószyńskiego.

• W bocznych salkach urządzono rozmaite „iluzje", usta­wiono automaty. Był to teatrzyk będący połączeniem teatru variete w wykwintnym stylu oraz kabaretów optycznych.

• Elizeum utrzymało się tylko parę miesięcy; na ludową rozrywkę było zbyt drogie, dla zamożnych warszawian miało nieatrakcyjny program.

• Dyrekcja Elizeum próbowała urządzać odczyty popularno--naukowe, ilustrowane filmami. Między innymi w styczniu 1903 roku odbył się taki pokaz „naukowy" pt. Woda i alkoholizm.

• W dużo skromniejszym zakresie i dla innej publiczności powstał w Warszawie pod koniec

1903 roku Artystyczny Salon Złudzeń

• Pokazywano tam, na kilku scen­kach równocześnie, krótkie sztuczki teatralne, efekty świetlne przy użyciu latarni magicznej i inne. Nie­odłącznym składnikiem programu był kinematograf.

• Ten lokal rozrywkowy odwiedzało codziennie około tysiąca osób, a w święta dwukrotnie więcej.

• Ostatnim tego typu przybytkiem był założony około 1906 roku Salon Rozrywek Bronisława Mieszkowskiego , zamieniony później na iluzjon, czyli na kino

• Seanse „teatrzyków iluzji" trwały około jednej godziny. Pokaz fil­mowy był początkowo bardzo krótki, do 20 minut. Uzupełniały go niekiedy pokazy typu cyrkowego, piosenki, a najczęściej pokazy latarni magicznej pod nazwą „Mia Marę", „Kameleon", „Dafnis" itp.

• ,,Mia Marę" odbywało się w następujący sposób: na przedzie sceny wisiał lekki muślin, za nim stawała aktorka ubrana w atłasową, połyskującą szatę, okryta płaszczem-peleryną. Najpierw oświetlano przy pomocy latarni magicznej twarz aktorki, która odpowiednio wystudiowanym ruchem rozchylała pelerynę. Wtedy na jej postać rzucano kolorowe obrazki, np. motyla, kwiatów. Kiedy na zakończe­nie aktorka osłaniała się znów peleryną, na muślinie ukazywały się przeźrocza, np. fotografie ulic miasta, w którym odbywały się pokazy.

• Czekając na seans, publiczność miała zwykle do dyspozycji fotoplastikon i rozmaite automaty zabawiające amatorów.

• Publiczność składała się w 90% z klasy robotniczo- rzemieślniczej, a w pozostałych 10% — z publiczności teatralnej, która do nowo otwartego Bioscopu chodziła po kryjomu, wstydząc się i uważając go za nieod­powiednie miejsce rozrywki dla siebie

• Do poziomu tej ludowej widowni musiały być dostosowane objaśnienia specjalnego „zapo­wiadacza", podającego tytuł filmiku i komentującego jego treść.

• Osobny rodzaj widowisk — to pokazy dla dzieci, organizowane systematycznie w 1902 roku i w latach następnych przez popularny warszawski Teatr Marionetek

• Przedsiębiorstwa zakupywały filmy początkowo bezpośrednio w za­granicznych wytwórniach. Ale w Warszawie już w 1899 roku pośred­niczyła w sprzedaży filmów firma Golcz i Szalay, później Piotr Lebiedziński oraz Julian Dreher. Szczególnie wyróżnił się zakład Jadwigi Golcz. ( W 1901 roku zorganizowała pierwszą w Polsce wystawę kinematograficzną, połączoną z festiwalem filmowym, prezentującym pokaźny wybór filmów fran­cuskich, niemieckich, angielskich i innych wytwórni.)

2) Kazimierz Prószyński i Towarzystwo Udziałowe Pleograf:

• Z początkiem 1897 roku Kazimierz Prószyński ponownie podjął prace nad pleografem; zarówno nad aparatem dużym, jak i małym, amator­skim. Aparaty te nazywane były kinematografem uniwersalnym, pleografem, a później biopleografem.

• Zainteresowania wynalazcy w roku 1897 skupiły się wyraźnie na problemach usunięcia usterek żywej fotografii, udoskonalenia projekcji. Aż do 1909 roku Prószyń­ski pracował nad usunięciem migotania światła na ekranie i drgania obrazu.

• Pierwsza publiczna demonstracja pleografu odbyła się pod koniec czerwca względnie z początkiem lipca 1898 roku w Muzeum Przemy­słu i Rolnictwa dla członków zarządu Muzeum i redakcji „Wszechświata". Wynalazca objaśnił budowę swego „kinematografu uniwer­salnego". Na tymże pokazie Prószyński miał opisać system tzw. „stereopleografu", tj. „żywej fotografii w przestrzeni"

• Wykańczanie modelu prezentowanego w Muzeum przeciągnęło się do marca 1899 roku. W tym miesiącu Prószyński zrobił nowe zdjęcia próbne, korzystając z laboratorium fotograficznej spółki Golcz i Szalay. Pokaz ulepszonego mode­lu i nowych filmów odbył się 26 czerwca w audytorium chemicznym szkoły technicznej Wawelberga i Rotwanda, dla grona specjalistów

• Opis aparatu z kilkoma fotografiami opublikował Prószyński w „Świe­tle". Stąd też znamy dość dokładnie jego budowę→ Wielkość klatki filmowej wynosiła 45 X 38 mm, perforacja była umieszczona nie po obu stronach obrazu, lecz między poszczególnymi klatkami. Zdjęcia były robione przy pomocy jednego obiektywu, na jednej taśmie. Natomiast „przy rzucaniu obrazu na ekran momenty oddzielone rzu­cane są przez dwa obiektywy na przemian. Przed obiektywem znaj­duje się para migawek, które ustawione są w ten sposób, że jedna z nich odsłania ściśle taką część obrazu jednego, jaką zasłania druga migawka

• W 1901 roku na wystawie fotograficznej Prószyński wystawił dwa typy swego pleografu: duży, stacjo­narny i amatorski, mały.

• Mniej więcej na przełomie 1901 i 1902 roku powstaje w Warszawie Towarzystwo Udziałowe Pleograf, którego członkiem był także Pró­szyński, rozwinęło dość dużą aktywność:

• Wytwarzało własne filmy dokumentalne i fabularne, sprzedawało je w kraju i za granicą

• Urządzało publiczne pokazy

• Produkcja filmowa K. Prószyńskiego i spółki Pleograf z lat 1900-1903, wynotowana z programów i sprawozdań, składa się na nastę­pującą filmografię:

1. Epizody z działalności Pogotowia(1900)

2. Wyścigi(1901)

3. Ślizgawka w Dolinie Szwajcarskiej(1902)

4. Ślizgawka w Ogrodzie Saskim(1902)

5. Ślizgawka w Łazienkach(1902)

6. Ruch uliczny przed posągiem Mickiewi­cza(1902)

7. Mazur w cztery pary(1902)

8. Roznosiciele „Kuriera Warszawskiego"(1902)

9. Pod Ostrą Bramą w Wilnie(1902)

10. Na placu św. Aleksandra(1902)

11. Dolina Szwajcarska podczas letnich kon­certów Filharmonii(1902)

12. Powrót birbanta (Zabawne przygody pa­na po świątecznych libacjach)(1902)

13. Walkirie(1903)

• Wiele wymienionych filmików, to dokumenty życia Warszawy, jej ruchu ulicznego, ośrodków kulturalnych i towarzyskich (ślizgawki, koncert w Dolinie Szwajcarskiej itp.).Cieszyły się one największym powodzeniem

• Do filmów fabularyzowanych należą m. in. Mazur, Powrót birbanta i Walkirie

Każdy z nich stanowi osobny, swoisty rodzaj:

1. Mazur:

• Wykonany przez nieznanych tancerzy

• Wyświetlany był zwykle z to­warzyszeniem orkiestry

2. Powrót birbanta:

• Filmik humorystyczny

• Po­kazywany był jako ciekawostka jeszcze w 1938 roku na Targach Wschodnich we Lwowie

• Boha­terem filmu, birbantem, był Kazimierz Junosza-Stępowski. Film z udziałem tego aktora składał się z jednego ujęcia, które mieściło całą nieskompliko­waną akcję.

• Treść filmu jest następująca: „Dzień, fragment ulicy: na tle kamienica, chodnik, na pierw­szym planie kawałek jezdni. Przed bramą stróż w fartuchu zamiata chodnik. Z prawej strony nadjeżdża dorożka konna, zatrzymuje się przed bramą. W dorożce rozwalony na siedzeniu młody człowiek w cylindrze i fraku widocznym spod czarnej narzutki czy peleryny. Młody człowiek jest wyraźnie wstawiony, bo nie może podnieść się o własnych siłach. Dorożkarz i stróż pomagają mu w wydostaniu się z dorożki. Potem birbant z pomocą stróża zdąża do bramy”

3. Walkirie:

• Powstał jako pierwsza w Polsce próba zużytkowa­nia kinematografii do inscenizacji teatralnej. Inicjatorem tej próby był reżyser Teatru Wielkiego w Warszawie -Władysław Florjański, z okazji wystawienia w 1903 roku Walkirii Wagnera.

• W akcie III pokazano zdu­mionej publiczności w tylnej dekoracji lecące w obłokach na ko­niach Walkirie. Całe zdjęcia robiono na pustej przestrzeni, a Czerkiesi, mający wtedy swe koszary u stóp Zamku nad Wisłą, poprzebierani w Walkirie pozowali do tego zdjęcia. W tylnej dekoracji przedstawiającej obłoki wszyto kawał białego perkalu, odpowiednio i do objętości ekranu i do ogól­nego rysunku, i koncepcji dekoracji. W danym momencie na scenie przyćmiono światła, a z tyłu puszczono aparatem na ten ekran kilka­naście metrów taśmy, gdyż cała ta rzecz trwała ze 20 sekund.

• Prasa z uznaniem pisała o pomyśle i jego realizacji.

3) Inni wytwórcy filmów z lat 1898—1907:

• S. Wilczycki- próbował barwnej kinematografii

• Henryk Małecki (iluzjonista) - w teatrze Elizeum, w pierwszych tygodniach 1903 roku znalazł się w programie jego bioscop

• Paweł Puszkin:

• Był to Rosjanin pełniący obowiązki urzędowego lekarza w Warszawie.

• Cieszył się ogólną sympatią, doskonale władał językiem polskim, przyjaźnił się szczególnie blisko z aktorem i reżyserem Marcelim Trapszo.

• Po założeniu warszawskiego Kuratorium Trzeźwości, dr Puszkin wszedł do zarządu imprez tej instytucji, między innymi Teatru Ludowego

• Do programu zabaw ludowych od początku 1898 roku wprowadzono
  kinematograf

• W 1899 roku, dzięki dr Puszkinowi, Zarząd imprez sprowadza na własny rachunek filmy z zagranicy

• W listopadzie 1899 roku, pokazy kine­matograficzne i obrazów niknących (czyli latarni magicznej) znajdują tam stałe miejsce obok przedstawień teatralnych. Zyskały one duży
  aplauz publiczności — zwłaszcza projekcja filmowa. W takich warunkach zapotrzebowania społecznego, w oparciu o zespół aktorów Teatru Ludowego, powstał „ośrodek pro­dukcyjny" kierowany przez dr Puszkina.

• Na wystawie foto­graficznej w 1900 roku został wyróżniony za zdjęcia.

• Pierwsze filmy powstały ok. 1900 roku- Trójka hultajska, Pod godłem krzyż

• Znany aktor Władysław Neubelt brał udział w dwóch filmach dr Puszkina prawdopodobnie z lat 1904- 1905:

• Pierwszy, dość długi (około dziesięciominutowy) miał za temat ucztę na wolnym powietrzu, zakończoną tańcami: polonezem i mazurem; aktorzy grali w kontuszach. Zdjęcia odbywały się na podwórzu teatru.

• Na zdjęcia drugiego filmu udano się do Wilanowa. Był to film dłuższy od poprzedniego, o tematyce ludowej. W akcję wpleciono tańce.

• Scenariusze filmowe układał dr Puszkin. On też był operatorem, zaj­mował się całą stroną laboratoryjno-techniczną, a następnie czuwał nad projekcją. W reżyserii pomagał radami Marceli Trapszo. W cza­sie zdjęć dr Puszkin zwracał ciągle uwagę aktorom na konieczność ruchliwości i żywej mimiki oraz prowadzenia rozmowy. Kostiumy i inne dekoracje pochodziły z rekwizytorni Teatru Ludowego.

• Filmy dr Puszkina cieszyły się podobno wielkim powodzeniem

• W 1905 roku, uzyskał niemiecki patent na kamerę fotograficzną własnej konstrukcji

• Grunwald i Kleinberge- współwłaściciele prymitywnego, krakow­skiego kina Cyrk Edisona:

• 1907 -szereg zdjęć najważniejszych ulic i placów miasta, począwszy od mostu podgórskiego do dworca ko­lejowego

• Przedsiębiorstwo miało przystąpić do filmowania także okolic Krakowa i Tatr.

• Cyrk Edisona kontynuował swą działalność w zakresie produkcji aktualności lokalnych przez kilka lat.

• Jego właścicielom przypisać należy m.in. zdjęcia pogrzebu Stanisława Wyspiańskiego.

II) ILUZJONY I KINOTEATRY W LATACH 1908 — 1914

• Nowy system→ sprzedaż i prawa do eksploatacji kopii filmowej w ściśle określonym czasie.

• Biuro wynajmu zakupywało licencję na wypożyczanie kopii fil­mowej kinom, kina wynajmowały kopie na określony czas wyświe­tlania. Po upływie okresu licencyjnego biura wynajmu były zobo­wiązane zwrócić kopie producentowi lub je zniszczyć.

• Reguła wyłączności→ monopol eksploatacji określonego filmu przez biuro wynajmu, działające w jakimś kraju lub jego części, np. w Kongresówce.

• Zwiększenie długości filmów→ rozwinięcie akcji i pogłębienie nar­racji filmowej

• Warszawa — sprzed pierwszej wojny światowej — była najpo­ważniejszym ośrodkiem krajowej kinematografii

Iluzjony, kinoteatry, ich repertuar:

• Pierwszym etapem rozwoju iluzjonów była ich stabilizacja równo­znaczna z zanikiem kin wędrownych. W Kongresówce (prawdopo­dobnie także i innych zaborach) nastąpiło to około 1908 roku.

• Zmienił się system reklamy iluzjonów. Re­klama iluzjonów po 1900 roku zatrudniała wielu ludzi, posługiwała się światłem elektrycznym, wielkimi różnobarwnymi krzykliwymi plakatami i stelażami tarasującymi chodniki.

• W latach 1913—1914 do eksploatacji wchodzą coraz częściej filmy fabularne o dłuższym metrażu: 4—5 aktów.

• Polskie napisy na filmach wprowadziła, jako pierwsza, firma Pathe w 1908 roku

• Repertuar kin na ziemiach polskich pochodził w zasadzie z najważ­niejszych wytwórni europejskich.

• Na ziemiach polskich największym magnesem przyciągającym publiczność była tematyka polska zarów­no w filmach dokumentalnych, jak i fabularnych.

III) FILMY I LUDZIE FILMU Z LAT 1908 — 1914

1) Galicja i Wielkopolska

• Kraków:

• Cyrk Edisona dostarczający co pewien czas krakowskich aktualności. W 1911 roku znajdowały się w programie
  tego kina zdjęcia z manewrów straży ogniowej i widoki Starego Krakowa.

• Lwów:

• Działały tu ekspozytury wiedeńskich biur wynaj­mu filmów, a powstające małe polskie przedsiębiorstwa opracowy­wały językowo i uzupełniały aktualnościami repertuar dostarczany z Wiednia

• W marcu 1912 roku rozpoczęło działalność we Pierwsze Galicyjskie
  Przedsiębiorstwo do Wyrobu i Wypożyczania Filmów Kinematograficznych→ Kinofilm:

• Pierwszym filmem fabularnym Kinofilmu była Pomszczona krzywda(1912):

• Scenariusz napisał Zygmunt Wesołowski.

• Wykonawcami byli: Aniela Sznage, Anna Zielińska i Amelia Rotterowa oraz Karol Adwentowicz, Zygmunt Wesołowski i Marian Andruszewski.

• Treścią obrazu była historia trójkąta małżeńskiego, za­kończona strzałem rewolwerowym i pobytem bohatera(Karola Adwentowicza) w szpitalu dla umysłowo chorych.

• W grud­niu 1912 roku pokazywano inne dzieło, prawdopodobnie tej samej wytwórni, reklamowane jako Miłosne przygody panów Z. i J.

• Z początkiem 1913 roku ogłoszono, że powstaje nowa lwowska wy­twórnia→ Muza. Jako pierwszy film zapowiadano ekranizację Mazepy, w inscenizacji Zygmunta Wesołowskiego, reżysera tej wytwórni.

• W drugiej połowie 1913 roku zorganizowano nową wytwórnię pod nazwą Leopolia. Kierowali nią bracia Krogulscy. Reżyserem był Orland. Pierwszym filmem wytwórni był Kościuszko pod Racławicami. Film okazał się niewypałem.

• Osobny fragment galicyjskiej historii filmowej stanowią obrazy sporządzone, na zamówienie i pod nadzorem galicyjskich ośrodków burżuazyjno-obszarniczych i stronnictw politycznych, w celach propagandowych. Pierwszy i najpoważniejszy z tych filmów to Galicja w kinematografie z 1912 roku.

2) Kongresówka:

• Szybki wzrost liczby kin w Kongresówce, więzy handlowe łączące tę część kraju z carskim imperium były przyczyną rozwoju najpo­ważniejszej polskiej wytwórczości filmowej. Rozwinęła się ona w Warszawie, chociaż podejmowano także próby w innych miastach

• Najbardziej znanymi operatorami byli Jan Skarbek-Malczewski i Stanisław Sebel

• Na ekranach pojawiały się od czasu do czasu filmy fabularne o tematyce polskiej.

• W grudniu 1909 roku iluzjon Czary pokazywał Sen warszawianki w wigilię 1910 roku.

• W styczniu 1910 roku wszedł na ekran Moulin Rouge film pt. Księżna Anna Mazowiecka

• Kantor Zjednoczonych Kinematogra­fów „Siła":

• Wytwórnia filmowa założona w 1911 w Warszawie przy ul. Rymarskiej 16 przez R Goldmana, S. Ginzburga i Mordechaja (Mordkę) Towbina.

• W 1907 Towbin otwarł Iluzjon, dla którego zamówił m.in. realizację filmów Widoki miasta Warszawy (1907), Pruska kul­tura (1908), a w 1910 otworzył biuro wynajmu filmów.

• W 1911-1912 w Sile powstało wiele aktual­nych filmów krótkometrażowych oraz około 10 filmów fabularnych o tematyce ży­dowskiej, stanowiących ekranizację granych w teatrach jidysz spektakli, głównie o tematyce ro­dzinnej, m.in.: Okrutny ojciec (1911), Chasydka i odstępca (1911), Macocha (1911), Mirele Efros (1912), Bóg, człowiek i sza­tan (1912)

• Dla pol­skiego widza w Sile nakręcono dramat Wojewo­da (1912). Premiera odbyła się w kwietniu 1912 roku. „Goniec Poranny" doniósł, że film ten „jako dramat na tle życia szlachty polskiej z XVIII wieku, zarówno w de­koracjach, jako w meblach i wspaniałych narodowych kostiumach odtwarza plastycznie i wiernie epokę, w której się akcja rozgrywa". Występowały „wybitne siły teatrów warszawskich"

• Scenarzystą i reżyserem większo­ści filmów był Andrzej Marek, a operatorem Stanisław Sebel.

• Tradycje Siły kontynuował Kosmofilm

• Konstanty Jastrzębski:

• Współwłaściciel war­szawskiego iluzjonu Venus (ul. Marszałkowska 137)

• W 1911 roku rozpoczął zdjęcia do Dziejów grzechu wg powieści Stefana Żeromskiego

• Reżyseria została powierzona Antoniemu Bednarczykowi, a role znanym warszawskim aktorom: Marii Marskiej, Teodorowi Rolandowi, Stanisławowi Zawadzkiemu, Wojciechowi Brydzińskiemu

• Premiera odbyła się 26 sierpnia 1911 roku w kinie Venus.

• Film uznano za szkodliwy

• W lutym 1912 r. Jastrzębski zabrał się za realizacje Niebezpiecznego kochanka napisanego specjalnie na potrzeby kinematografu przez Gabrielę Zapolską

• Reżyserem i odtwórcą głównej roli był Kazi­mierz Kamiński

• Premiera filmu odbyła się w kwietniu 1912 roku.

• Krytycy, zdenerwowani nieoczekiwanym dziełem Zapolskiej, zaliczyli ją w poczet spekulan­tów deprawujących kinematograf.

• Po Dziejach grzechu, i Niebezpiecznym kochanka Jastrzębski prze­stał wytwarzać filmy.

• A. Fertner, J. Zagrodzki:

• W połowie 1911 roku powstała spółka popularnych aktorów: An­toniego Fertnera, Juliana Krzewińskiego,Wincentego Rapackiego (syna) i przedsiębiorcy rozrywkowego, właściciela kina „Corso, Ju­liusza Zagrodzkiego

• Minimalne doświadczenie filmowe miał jedynie Fertner, bohater dwóch filmików poprzednio wykonanych: Antoś pierwszy raz w Warszawie i Antek Klawisz — bohater Powiśla.

• Pierwszym filmem tej aktorskiej spółki był Skandal na ulicy Szopena, pokazujący komiczną awanturę zazdrosnego męża w Szwajcarskiej Dolinie i pogoń za kochankiem i niewierną żoną. Męża grał Julian Krzewiński, uwodziciela Wincenty Rapacki (syn), żonę Józefina Bielska.

• Antoni Fertner objął główną rolę, w towarzystwie Honoraty Leszczyńskiej, Krzewińskie­go i Rapackiego, w następnym filmie Dzień kwiatka. Film był satyrą na warszawską filantropię

• Rapacki i Krzewiński wymieniali w swoich wspomnieniach jeszcze dwa inne filmy tej samej wytwórni: Kosz primadonny i Zazdrosny konkurent.

• Scenarzystą spółki był Julian Krzewiński

• Kooperatywa Artystyczna:

• Zanim spółka A. Fertner, J. Zagrodzki i inni rozpadła się, „Kurier Warszawski" opublikował wezwanie do aktorów, aby zainteresowali się poważniej wytwórczością kinematograficzną

• Odpowiadając na ten apel Juliusz Zagrodzki porozumiał się z grupą aktorów Teatru Rozmai­tości i utworzona została firma Kooperatywa Artystyczna, dzia­łająca w latach 1911/1912.

• Nowy zespół filmowy rozpoczął od ekra­nizacji Sędziów Stanisława Wyspiańskiego, sztuki wystawionej na deskach Rozmaitości. Ekranizacja Sędziów no­siła tytuł Sąd boży.

• Następnym filmem była Krwawa dola, na podstawie Szkiców węglem H. Sienkiewicza. Reżyserował go Władysław Paliński.

• Trzecim filmem kooperatywy był dramat Ofiara namiętności. Scenariusz napisał i zapewne reżyserował Władysław Paliński

• Kooperatywa Artystyczna stanowiła próbę stworzenia polskiego odpowiednika Film d'Art.

• Sfinks:

• Największe i najdłużej działające (1909-1939) polskie przedsiębiorstwo kinemato­graf.

• W 1909 M. Cukier, J. Koerner, A. Hertz i A. Silberlast założyli w Warszawie iluzjon (Marszałkowska 116), a w 1911 biuro wy­najmu filmów, przy czym największy wpływ na działalność Sfinksa wywierał Aleksander Hertz.

• Od 1909 Sfinks zaczął utrwalać ważne wydarzenia (Wzlot ae­roplanu w Warszawie, 1909; Pogrzeb Orzesz­kowej w Grodnie, 1910; Pogrzeb aktora Bolesława Ładnowskiego, 1911; Proces Bohdana hr. Ronikera, 1911.), jak i obrazki z życia towa­rzyskiego (Corso kwiatowe wAgrykoli w War­szawie, 1910; Konkursy hippiczne w Warsza­wie, 1911).

• W 1911 zrealizowano pierwsze filmy fabularne: Antek Klawisz, bohater Powiśla i Meir Ezofowicz.

• W Sfinksie zrealizowano około 50 filmów, w których główne ro­le grały lansowane przez Sfinksa gwiazdy m.in.: P. Negri (Niewolnica zmysłów, 1914; Żona, 1915), H. Bruczówna (Ochrana warszawska i jej tajem­nice, 1916)

• Po śmierci A. Hertza (1928) Sfinks ograniczył działalność produkcyjną, a w 1936 całkowicie jej zaprzestał

• Kosmofilm:

• Wytwórnia filmowa założona 1913 przez Samuela Ginzburga i Henryka Finkelsteina

• Kontynuacja kantoru Siła, po którym przejęta studio i laboratorium (Rymarska 16) oraz niektórych pracowników (S. Sebel).

• Operatorem i kierownikiem laboratorium Kosmofilmu został Stani­sław Sebel.

• Sce­nariusze przygotowywał i najczęściej reżyserował H. Fiszer

• Kosmofilm wyprodukował kilkanaście filmów w oparciu o wy­stawiane przez Teatr Żydowski sztuki, głównie me­lodramaty rodzinne: Fatalna klątwa, Bigamistka, Kara boża, Miłość i śmierć, Córka kantora, Ubój (1913), Macocha (1914), Wyklęta córka (1915)

• Wiosną 1913 roku Finkelstein zatrudnia aktorów z zespołów Teatru Polskiego i Małego.

• Filmem, który wyróżnił się w produkcji Kosmofilmu, była trzyczę­ściowa ekranizacja Halki w wykonaniu aktorów Teatru Polskiego. Film pokazywano i w Galicji. Wznawiany wielokrotnie w latach następ­nych, wyświetlany był często z towarzyszeniem oryginalnej muzyki Moniuszki i śpiewu, zwłaszcza w czasie wojennego bezrobocia soli­stów i chórów Opery Warszawskiej.

• Pierwszą farsą Kosmofilmu była Tajemnica pokoju (1914) z udziałem Haliny Starskiej, Stefana Jaracza i Aleksandra Zelwerowicza. Film składał się z trzech części: Flirt, Na maskaradzie, W hotelu.

• Jako „arcydzieło swoj­skiej sztuki kinematograficznej" reklamowano Fatalną godzinę, po­nury dramat o doktorze Murskim (Józef Zieliński) uwodzącym Wandę (Halina Starska), żonę swego przyjaciela (Jerzy Leszczyński) — przy pomocy hipnozy.

• W drugiej połowie 1914 roku Finkelstein wysłał Stanisława Sebla do Palestyny w celu nakręcenia reportażu. Wyni­kiem podróży operatora był dłuższy film dokumentalny pt. Ziemia święta, Egipt (Palestyna), wyświetlany w 1915 roku.

• W połowie 1915 połączył się ze Sfinksem.

8

---