Myślenie.
Rodzaje myślenia: sensoryczno-motoryczne, konkretno-wyobrażeniowe, słowno-logiczne (Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G).
Algorytm, heurystyka, analogia. Myślenie twórcze. Myślenie konwergencyjne
i dywergencyjne. Stałość funkcjonalna. Mądrość po fakcie. Rozumowanie dedukcyjne
i indukcyjne (Rathus S. A).
Uczenie się.
Definicja uczenia się. Warunkowanie klasyczne i sprawcze (Mietzel G).
Typy uczenia się - tabela, str. 327. Wzmocnienia a nagrody i kary (Rathus S. A).
Osobowość.
Struktura osobowości wg Z. Freuda, mechanizmy obronne-tabela str.483, Osobowość wg H. Eysencka, pięcioczynnikowy model osobowości (Rathus S. A).
Temperament. Typy temperamentalne (Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G).
Stres. Rodzaje, fazy stresu. Sposoby radzenia sobie ze stresem. Wpływ stresu na zdrowie.
Psychologiczne koncepcje człowieka. Behawiorystyczny, poznawczy, psychoanalityczny
i humanistyczny sposób widzenia (Mietzel G).
myślenie, psychol. świadomy proces psych. człowieka, prowadzący do pośredniego i uogólnionego poznania oraz zrozumienia otaczającej go rzeczywistości; w węższym znaczeniu m. jest aktywną czynnością umysłową, dzięki której są odzwierciedlane ogólne cechy różnych rzeczy, zdarzeń i zjawisk oraz stosunki między nimi.
Myślenie sensoryczno-motoryczne jest to przekształcanie elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne działanie. W efekcie takiego działania zmienia się treść spostrzeżeń, co stanowi podstawę powstawania schematów poznawczych (zwanych schematami czynnościowymi) odzwierciedlających powiązania między wykonywanymi ruchami a danymi spostrzeżeniami. Istnienie takich schematów umożliwia - z jednej strony - dostosowanie ruchów do spostrzeżeń, z drugiej zaś - aktywne modyfikowanie tych ostatnich.
Jest ono charakterystyczne dla zwierząt wyższych i dzieci w dwu pierwszych latach życia;
Myślenie konkretno-wyobrażeniowe jest „oparte na spostrzeżeniach oraz wyobrażeniach odtwórczych i wytwórczych”. Dziecko zaczyna posługiwać się symbolami zastępującymi rzeczy realne. Odkrywa związki między konkretnymi przedmiotami a ich nazwami. Tworzą się pierwsze nadrzędne pojęcia i następuje przyswojenie znaczenia słów związanych z tymi pojęciami. Możliwość operowania „umysłowymi obrazami” otwiera dziecku drogę do planowania działań, nawiązywania do poprzednich doświadczeń, do łączenia przyczyn i skutków. Myślenie konkretno-wyobrażeniowe jest charakterystyczne dla dzieci 3-5 letnich, ale wiele czynności osób dorosłych przebiega również na materiale wyobrażeń np. w działalności konstrukcyjnej czy artystycznej.
Myślenie słowno-logiczne jest najwyższym w ontogenezie stopniem myślenia, przysługującym wyłącznie człowiekowi.: „gdy wysuniemy na pierwszy plan w strukturze procesu myślenia materiał przetwarzany przez jednostkę, w którym na tym szczeblu są już nie spostrzeżenia czy wyobrażenia, lecz pojęcia, mówimy o myśleniu pojęciowym. Jeśli zwrócimy uwagę na związki między pojęciem a słowem, za pomocą którego często je wyróżniamy - użyjemy terminu „myślenie słowne” (językowe, werbalne). Jeśli zaś chcemy podkreślić związki między umiejętnością posługiwania się pojęciami i ujmowaniem rozmaitych relacji logicznych łączących przedmioty i zjawiska rzeczywistości, czynności umysłowe w tym stadium nazwiemy myśleniem logicznym lub operacyjnym”. Osiągnięcie stadium myślenia słowno-logicznego następuje dopiero pod wpływem nauki szkolnej i przyswajania pojęć naukowych z różnych dziedzin wiedzy.
Algorytmy określają zbiory operacji, które należy kolejno wykonać chcąc zrealizować dany cel.
Wykonanie algorytmu wymaga zwykle bardzo wiele czasu, choć oczywiście zależy to od stopnia skomplikowania problemu.
Algorytmy są niezawodne, tzn. gwarantują rozwiązanie wszystkich zadań danej klasy, natomiast heurystyki są zawodne.
Algorytmy są określone, tj. pokazują, jaki skończony łańcuch operacji trzeba wykonać w konkretnym zadaniu. Natomiast heurystyki są mniej określone, czyli pozostawiają użytkownikowi większa dowolność.
Algorytmy są masowe, czyli pozwalają rozwiązać cala klasę zadań, natomiast heurystyki dzielą się na ogólne (niespecyficzne) i szczegółowe
Heurystyka oznacza w psychologii strategię poznawczą, która polega na kierowaniu się intuicją w rozwiązywaniu różnych problemów. Posługiwanie się heurystykami we wnioskowaniu pozwala na szybsze znalezienie poprawnego rozwiązania, ale nie zawsze je gwarantuje. Postawa rozumiana w kategorii heurystyki jest sposobem postrzegania niektórych zjawisk, który ułatwia rozumienie pewnych aspektów rzeczywistości, ale czasem prowadzi do błędów poznawczych.
Heurystyki ogólne pozwalają rozwiązać wiele problemów, podczas gdy heurystyki szczegółowe (np. reguły gry w szachy) odnoszą się tylko do pewnej grupy zadań.
Analogia (gr. αναλογια - odpowiednoiść, podobieństwo) - orzekanie o pewnych cechach omawianego przedmiotu (rzeczy, osoby, pojęcia itp.) na zasadzie jego podobieństwa do innego przedmiotu (dla którego odpowiednie cechy są określone i znane) lub równoległości występujących pomiędzy nimi innych cech. Pojęcie analogii jest szeroko stosowane w filozofii, prawie, matematyce itd.
MYSLENIE TWÓRCZE
jako rodzaje myślenia produktywnego
Efektem myślenia twórczego jest powstanie obiektywnie nowych idei lub nowych rozwiązań problemu. Przykładem może być napisanie poematu lub wyprodukowanie nowego leku. Myślenie twórcze wpływa na rozwój nauki i sztuki.
Myślenie nietwórcze polega na odkrywaniu powszechnie znanych treści. Przykładem może być zrozumienie przez ucznia przebiegu procesu fotosyntezy.
Myślenie dywergencyjne (rozbieżne) pojawia się w wypadku, jeśli istnieje wiele możliwych rozwiązań sytuacji problemowej. Chcąc rozwijać myślenie dywergencyjne, możemy polecić uczniom, aby dopisali ciąg dalszy opowiadania lub narysowali dom swoich marzeń. Wiele problemów naukowych ma charakter.
Myślenie konwergencyjne (zbieżne) pojawia się w przypadku, kiedy problem posiada jedno właściwe rozwiązanie. Taki charakter maja np. testy wielokrotnego wyboru lub szukanie elementu, który nie pasuje do pozostałych (np. jabłko, pomarańcza, ogórek, banan).
Stałość funkcjonalna.
Mądrość po fakcie
Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning) przechodzi od ogółu do szczegółu - cechy danej kategorii przypisuje się obiektom, należącym do tej kategorii. W rozumowaniu dedukcyjnym wniosek zawiera informację, która była ukryta w przesłankach. Rozumowanie dedukcyjne odznacza się trafnością dedukcyjną - z prawdziwych przesłanek nie może wynikać fałszywy wniosek.
Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning) przechodzi od szczegółu do ogółu. W rozumowaniu indukcyjnym konkluzja zawiera informację, która nie była ukryta w przesłankach. Rozumowanie indukcyjne charakteryzuje się siłą indukcyjną - rozumowanie ma znaczną siłę indukcyjną, kiedy jest mało prawdopodobne, ale nie niemożliwe, iż przesłanki są prawdziwe, a wniosek fałszywy.
Uczenie się proces prowadzący do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń. Takie ujęcie przewiduje możliwość uczenia się w każdej dziedzinie zachowania ludzkiego. Uczenie się zakłada konieczność istnienia pamięci czyli zdolności funkcjonalnej układu nerwowego do tworzenia się i magazynowania śladów uprzednich doznań i reakcji. Pamięć długotrwałą uznajemy za podstawę modyfikacji zachowania, którą określamy mianem uczenia się. Uczenie jest przyswajaniem sobie nowych reakcji, nowych form zachowania. Termin uczenie się wiąże się z nabywaniem nowych umiejętności oddziaływania na rzeczywistość.
Schematy warunkowania klasycznego i instrumentalnego
W warunkowaniu klasycznym reakcja warunkowa jest związana z reakcją bezwarunkową. Reakcja warunkowa nigdy nie jest równa pod względem siły czy wielkości reakcji bezwarunkowej, ale jest tego samego rodzaju. Natomiast reakcja instrumentalna jest różna od reakcji bezwarunkowej
Reakcje instrumentalne mają charakter somatyczny, są zależne od ośrodkowego układu nerwowego (ruchy dowolne). Natomiast reakcje warunkowe mogą być zarówno somatyczne (np.: obronna reakcja cofania ręki) jak i autonomiczne, zależne od wegetatywnego układu nerwowego.
Pojawienie się wzmocnienia przy warunkowaniu klasycznym jest niezależne od tego co czyni organizm. W warunkowaniu instrumentalnym wzmocnienie jest wynikiem określonej reakcji organizmu, a więc jest od tego organizmu zależna.
Podział wzmocnień na pozytywne i negatywne nie powoduje wyraźnych różnic w przebiegu warunkowania klasycznego, wpływa natomiast na przebieg warunkowania instrumentalnego.
uczenie pamięciowe - jego celem jest zapamiętanie układów wiadomości lub czynności tak, by można je było powtarzać w sposób bezbłędny - podstawowa czynność to powtórzenia; odnoszą się do tego trzy prawa:
postawa czynna powoduje lepsze efekty niż postawa bierna,
zapamiętanie początku i końca materiału wymaga mniej powtórzeń niż zapamiętanie środka,
czas potrzebny do wyuczenia się określonego materiału jest wprost proporcjonalny do kwadratu długości szeregu.
uczenie się przez rozwiązywanie problemów - gdy podmiot spotyka się z sytuacją nową, trudną, gdy zadanie nie może być rozwiązane przy pomocy posiadanej wiedzy. Uczeń informacje musi sam wytworzyć.
uczenie się przez próby i błędy - wtedy gdy podmiot znajduje się w jakiejś nowej sytuacji, rozpatruje nowy układ zależności, po to by lepiej przystosować się do życia. Jest to nieekonomiczny sposób uczenia się, stosowany tam gdzie zawodzą inne. Podstawowe prawo odnoszące się do tej formy uczenia się to prawo efektu Thorndike: wśród wielu wykonywanych czynności, najsilniej utrwalają się te, po których następuje efekt w postaci nagrody.
uczenie się przez wgląd (zrozumienie) - odkrywanie organizacji materiału, nadawanie mu jakiejś struktury. Chodzi o wniknięcie w istotę rzeczy, zobaczenie powiązań między elementami, wniknięcie w terminy wchodzące w zakres działania.
uczenie się sensoryczne - polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych.
uczenie się przez naśladownictwo.
uczenie się uboczne (mimowolne) - następuje przy okazji wykonywania jakichś czynności.
W procesie uczenia nagroda pełni największą rolę. Gdybyśmy bardzo karali zachowanie atrakcyjne, nie doprowadzimy do kompletnego wygaszenia. Jedyny sposób zmiany zachowań niekorzystnych, ale atrakcyjnych, jest wpłynięcie na system poglądów człowieka czyli przewartościowanie całej hierarchii. Jeśli tak jest to poza uruchamianiem systemów perswazji (które polegały na wyjaśnieniu niegodziwych zachowań) to proces uczenia powinien polegać na nagradzaniu procesów korzystnych, czyli wzmacnianiu: nagrodą (wzmocnieniu pozytywnym), wygaszaniu reakcji niekorzystnych (karaniu) - prowadzi jedynie do chwilowego przytłumienia reakcji, które po zniesieniu kary wracają znów do poziomu pierwotnego. Zatem manipulowanie nagrodą i karą jest najrozsądniejszym procesem indukcyjnym przy zachowaniu perswazji (wpływaniu na system poglądów, przekonań osoby) może doprowadzić do trwałej zmiany systemu zachowań. To wszystko dzieje się w czasie uczenia się.
Struktura osobowości
W psychoanalizie, podstawą jest koncepcja struktury osobowości. Według Freuda, nasza osobowość składa się z trzech elementów: id, ego i superego. Każdy z nich ma własną dynamikę, mechanizmy i funkcje, jednak działają one tak blisko siebie, że trudno je rozdzielić. Upraszczając, oznacza to że na każde nasze zachowanie wpływ ma zarówno id jak i pozostałe elementy.
Zgodnie z teorią psychoanalizy Freuda podstawowymi składnikami struktury osobowości są: Id to pierwotna energia, która zasila pozostałe systemy. Jego celem jest zachowanie optymalnego poziomu energii w organizmie. Jeśli więc jest jej zbyt dużo, id dąży go tego aby ją rozładować. Id bywa nazywane naturalnym popędem, albo też wewnętrznym dzieckiem, działa bowiem właśnie jak dziecko, które chce unikać przykrości i dążyć do przyjemności.
Ego to element kontaktujący się ze światem zewnętrznym. To ego wie co trzeba zrobić aby osiągnąć zadowolenie i obniżyć poziom energii. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu. Można je przyrównać do dorosłego, który wie co trzeba zrobić i w jaki sposób, aby osiągnąć dany cel.
Superego nazywane jest sumieniem lub poziomem społecznym. Przechowuje ono wszystkie nakazy i zakazy społeczne, moralne, prawne. Superego hamuje nieakceptowane społecznie impulsy id i dąży do doskonałości w rozumieniu wpojonych człowiekowi wartości i zasad.
Wszystkie trzy elementy osobowości współpracują ze sobą, tworząc jedną spójną strukturę, która powoduje że jesteśmy tacy jacy jesteśmy.
Próbując bardziej zrozumieć mechanizm struktury osobowości w psychoanalizie posłużyć można się następującym przykładem. Kiedy jesteśmy głodni, id zaczyna domagać się usunięcia napięcia, czyli głodu. Ego wie, że aby zjeść, trzeba wyjść z domu i udać się do sklepu z jedzeniem bądź do restauracji. Superego zaś mówi nam, że nie można ukraść jedzenia, tylko należy za nie zapłacić. Takie są bowiem normy społeczne. W rzeczywistości, kiedy jesteśmy głodni, idziemy na zakupy a potem przygotowujemy posiłek, a cały proces z tym związany jest spójny i płynny, bo nasze elementy osobowości dobrze ze sobą współpracują.
Psychoanaliza freudowska pozwoliła na pełniejsze wykorzystanie pojęcia "nieświadomości" w psychologii. Choć sama teoria o istnieniu nieświadomych dla człowieka procesów psychicznych i ich treści, była dziełem znacznie starszym niż teorie Freuda, to on doprowadził do tego, że procesy nieświadome stały się tematem badań. Na badaniu właśnie tych nieświadomych treści opiera się psychoanaliza w swojej formie terapeutycznej.
Mechanizmy obronne - pojęcie wprowadzone przez twórcę psychoanalizy, Zygmunta Freuda i przejęte przez współczesną psychologię. Oznacza metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji i poczucia winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione.
W pewnym nasileniu występują u praktycznie każdego człowieka i pełnią rolę przystosowawczą, są niezbędne. Mechanizmy obronne są jednak zawsze zniekształceniem zachowania lub oglądu rzeczywistości, stosowane nadmiernie lub nieadekwatnie do sytuacji mogą utrudniać funkcjonowanie. Dobrze, gdy w zachowaniu jednostki jest ich duży repertuar, a ich dobór i intensywność jest zależna od sytuacji (elastyczność stosowania). Można wówczas mówić o efektywności i braku patologii związanej z mechanizmami obronnymi.
Wyparcie
Usunięcie ze świadomości lub utrzymywanie poza świadomością myśli, wyobrażeń i wspomnień, które są bolesne lub budzą lęk (konflikt pomiędzy id i ego)
Student zapomina o terminie egzaminu. Pacjent zapomina o terminie wizyty.
Zaprzeczenie
Udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie ma miejsca (konflikt pomiędzy impulsami id i frustrującą je rzeczywistością)
Przekonanie, że pomimo palenia papierosów nie zachoruje się na raka płuc ani na zawał serca "Mnie się to nie zdarzy"
Reakcja upozorowana Wyrażenie uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiście odczuwane, po to by prawdziwe pozostały wyparte. Zachowanie przeciwne wyrażone jest przesadnie. Wylewnie gratulujemy koledze sukcesu, którego mu zazdrościmy. Osoba oglądająca pornografię staje na czele komitetu do jej zwalczania.
Projekcja Przypisanie własnego, nieakceptowanego impulsu innej osobie. Lęk neurotyczny przekształca się wówczas w obiektywny - z zagrożeniem zewnętrznym łatwiej sobie poradzić. Kobieta, której zaloty są odrzucane, odbiera zachowanie mężczyzn jako molestowanie seksualne.
Przemieszczenie Przeniesienie uczuć, zainteresowań itp., uznanych za nieodpowiednie, z jednej osoby na inną, z jednego przedmiotu na drugi, o mniejszym ryzyku, zagrożeniu, niebezpieczeństwie, lub w większym stopniu akceptowaną społecznie - bardziej "dozwoloną" Mąż wszczyna z żoną kłótnię po tym, jak skrytykował go zwierzchnik w pracy. Córka odczuwa silną złość wobec matki, ale swoją agresję przenosi na kogoś innego ze swojego otoczenia, np. na swoją koleżankę.
Sublimacja Przemieszczenie celu popędowego na zgodny z akceptacją społeczną. Zajęcie się malarstwem, lub fotografią o tematyce erotycznej (akty). Osoba o skłonnościach sadystycznych zostaje pracownikiem ubojni zwierząt.
Izolacja Oddzielenie myśli (agresywnych lub seksualnych) od towarzyszących im uczuć, które podlegają stłumieniu. Pozbawiona złości, lub wściekłości myśl, żeby wykrzyknąć coś nieprzyzwoitego, np. w kościele i wyrządzić krzywdę bliskiej osobie.
Intelektualizacja
Intelektualne przetworzenie impulsów agresywnych lub seksualnych, pozwalające odciąć się od nierozładowanych napięć, niezaspokojonych potrzeb seksualnych, konfliktowych myśli lub uczuć. Uczeń z niewspółmiernym do wagi poruszanego tematu zapałem prowadzi abstrakcyjną, akademicką dyskusję. Mąż, odczuwający wzrastającą niechęć do żony, z ogromnym zaangażowaniem rozprawia np. o polityce, biznesie, itp.
Racjonalizacja Użycie samooszukujących się usprawiedliwień nieakceptowanego zachowania lub niepowodzenia. Wynajdujemy dobre strony ze wszech miar niekorzystnej dla nas sytuacji, lub zdarzenia, np. podkreślając korzyści zdrowotne płynące ze spacerów w sytuacji, gdy skradziono nam samochód.
Anulowanie „Odczynianie” - usunięcie czynu agresywnego w rytualny sposób, poprzez odkupienie go, wynagrodzenie go komuś. Rytuał jest odczuwany jako przymus i nie poddaje się ocenom intelektualnym. W odróżnieniu od religijnego, wykonywany jest samotnie. Szef nie wyrzuca z pracy podwładnego, który źle pracuje, lecz przyznaje mu doroczne nagrody. Obsesyjne mycie się, mające zapobiec napawającemu lękiem zarażeniu siebie lub innych. Regresja Powrót, zwykle pod wpływem stresu, do zachowania charakterystycznego dla wcześniejszego okresu rozwojowego. Student reaguje płaczem, wdaje się w bójki, niszczy swoją własność, zachowuje się, lub ubiera infantylnie, posługuje się słownictwem oraz wymową typową dla małych dzieci.
Identyfikacja z agresorem Przejęcie zachowań lub atrybutów agresora, by zmienić się z odczuwającego strach w tego, kto budzi strach. Noszenie ubrań wojskowych lub broni.
Zdaniem H. J. Eysencka, twórcy koncepcji osobowości opartej na teorii uczenia się, neurotyzm i zrównoważenie oraz ekstrawersja i introwersja to dwa główne wymiary osobowości. Według niego to przede wszystkim one „determinują specyficzny sposób przystosowania się jednostki do otoczenia.
H. J. Eysenck uważa, że pierwsza z indywidualnych różnic - reaktywność - związana jest z neurotycznością, a druga - szybkość i trwałość wytwarzania reakcji warunkowych - z ekstrawersją i introwersją. Znaczna reaktywność, w niekorzystnych warunkach środowiskowych, prowadzić może do zaburzeń w zakresie chwiejności emocjonalnej. Z kolei łatwość tworzenia reakcji warunkowych może wywoływać zachowania introwertywne. Współwystępowanie tych dwóch wymiarów osobowości u człowieka - w takiej postaci - wywołuje u niego zaburzenia pierwszego rodzaju. U osób charakteryzujących się dużą reaktywnością i wysoką zdolnością warunkowania „prawie nieuchronnie rozwiną się silne warunkowe lęki, fobie, natręctwa, czynności przymusowe i inne symptomy nerwicowe.” ). Ludziom o takich skłonnościach względnie łatwo przychodzi podjecie decyzji o popełnieniu samobójstwa. O zaburzeniach drugiego rodzaju możemy mówić wówczas, gdy mamy do czynienia z współwystępowaniem dużej reaktywności (wysokim poziomem neurotyczności) i małą zdolnością warunkowania (wysokim poziomem ekstrawersji). Przy założeniu, że mamy czynienia z „ekstrawersja złego przystosowania”, możemy mówić o psychopacie. Według H. J. Eysencka psychopata jest typowym przykładem jednostki, u której występują zaburzenia tego rodzaju. „W przeciwieństwie do zwykłego człowieka osoba taka nie zdoła nabyć wystarczającą silnych reakcji strachu czy poczucia winy na impulsy antyspołeczne, aby zahamować przejawy tych impulsów. Osoby takie charakteryzuje między innymi: „impulsywność, niekontrolowana agresja, nieumiejętność przewidywania, nieumiejętność „wglądu w siebie”, brak poczucia winy i wyrzutów sumienia”.
.
|
|
Chwiejność emocjonalna |
|
|
|
|
Sztywny Zamyślony Pesymista
|
Apatyczny Lękliwy
|
Drażliwy Chwiejny |
Agresywny Wybuchowy Zmienny |
|
Intro- |
Powściągliwy Nietowarzyski Bezczynny
|
Melancholik |
Choleryk |
Impulsywny Lekkomyślny Władczy |
Ekstra- |
wersja |
Bierny Ostrożny Poważny Lubiący spokój |
Flegmatyk |
Sangwinik |
Towarzyski Uzewnętrznia się Gadatliwy Wrażliwy |
wersja |
|
Opanowany Rzetelny Stałego usposobienia |
Powolny |
Aktywny |
Optymista Żywy Beztroski |
|
|
|
Stałość emocjonalna |
|
|
|
Pięcioczynnikowy model osobowości (w skrócie PMO) autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae zwany też „wielką piątką” (ang. Big Five) obejmuje następujące czynniki osobowości:
Zakłada się, że wyróżnione czynniki:
istnieją realnie (i jako takie mają znaczenie w przystosowaniu jednostki do środowiska np. sumienność jest najlepszym wyznacznikiem jakości wykonywanej pracy zawodowej oraz osiągnięć akademickich, a także wiąże się z satysfakcją życiową)
są niezmienne
są uniwersalne (tj. niezależne od rasy, płci czy kultury)
są biologicznie uwarunkowane (charakteryzuje je wysoki stopień odziedziczalności)
Temperament (z łaciny temperamentum - umiar), zespół pewnych, względnie stałych cech osobowości, charakterystycznych dla danej jednostki, przejawiających się w jej zachowaniu, procesach psychicznych zwłaszcza zaś emocjonalnych.
Cechy te to m.in.: impulsywność, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość. W znaczeniu potocznym temperament określa się jako usposobienie człowieka np. charakteryzuje się go jako żywego, krewkiego, łagodnego, czasami się też mówi, że ktoś ma np. temperament muzyczny, artystyczny.
Najwcześniejszego i najbardziej znanego podziału temperamentu dokonał Hipokrates (V w. p.n.e.), wyróżnił on 4 jego typy:
1) sangwinik -człowiek ożywym i zmiennym usposobieniu,
2) melancholik -mało uczuciowy i mało aktywny,
3) choleryk -pobudliwy i mało wytrwały w działaniu,
4) flegmatyk - mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu. Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu wieków zmianom.
Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.
Stres to stan napięcia spowodowany trudną sytuacją, z którą nie umiemy sobie poradzić, a jest to sytuacja stresowa- napięcie psychiczne, napięcie mięśni, przyspieszone bicie serca, podniesione ciśnienie- występuje zawsze, gdy dzieje się z nami coś złego, niezależnie od tego czy jest to zagrożenie fizyczne czy psychiczne.
Wg Selye'go stres przebiega w następujących fazach:
Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
Stadium szoku.
Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.
Rodzaje Stresu:
Stres psychiczny powstaje w wyniku zaistnienia określonej sytuacji, zagrażającej naszemu spokojowi i równowadze psychicznej, zmuszającej nas do zmiany zachowania, w celu dostosowania się do tej sytuacji lub przeciwstawienia się jej.
v Stres emocjonalny występuje ze zderzenia procesów nadmiernego pobudzenia i hamowania. Zaburzenie równowagi między procesem pobudzania i hamowania oraz przeciążenia układu nerwowego zbyt silnymi bodźcami jest trudne do opanowania, uniemożliwia zaspokojenie ujawnionych potrzeb i prowadzi do frustracji.
v Stres moralny (psychospołeczny) jest związany ze strukturą życia społecznego i z oceną naszego postępowania w aspekcie estetycznym. Każdy człowiek w swoim życiu kieruje się określonymi normami etycznymi, przyjaźnią, uczciwością - jednym słowem uczuciami według ustalonych i powszechnie przyjętych wartości w danym społeczeństwie.
v Stres krótkotrwały (eustres) - (dobry stres) - lekki przyjemny stres, pozytywny wręcz, nieodzowny poziom pobudzania, potrzebny do działania zdrowego organizmu. Znaczenie eustresu można zrozumieć lepiej, gdy uświadomimy sobie jak smutne i samotne może być życie ludzi bez pracy, stałych zajęć, bez partnera czy rodziny i przyjaciół - nie mają oni żadnych bodźców do zrozumienia się z otaczającym światem.
v Stres przewlekły (dystres) - powstaje on pod wpływem nasilonego stresora czy stresorów lub gdy działają one w długim czasie. Może prowadzić do rozregulowania organizmu. Początkowo człowiek wykonuje czynności dużo wolniej. Potem pojawiają się problemy z przekazywaniem i odbiorem informacji, aż w końcu następuje dezorganizacja życia i utrata kontroli nad sytuacją. Długotrwały stres może wywołać negatywne skutki zdrowotne, takie jak:
· choroby serca,
· chorobę niedokrwienną,
· zawał,
· zaburzenie rytmu serca,
· nadciśnienie tętnicze,
· chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,
· wysoki poziom cholesterolu we krwi,
· nerwice,
· bezsenność,
· obniżenie odporności,
· zaburzenia miesiączkowania,
· zaburzenia erekcji
Wyróżnia się trzy główne style radzenia sobie ze stresem:
-aktywne zachowanie- czyli reakcje, które zmieniają sytuację;
-poznawcze radzenie sobie- czyli reakcje, które zmieniają znaczenie lub ocenę stresu;
-unikanie- czyli reakcje, które zmierzają do kontroli przykrytych uczuć
Aby zredukować szkodliwe skutki nie uzewnętrznionego stresu, nie wystarczy tylko go zidentyfikować i sobie uświadomić. Jak wiele jest źródeł stresu, tak wiele jest sposobów radzenia sobie z nim. Jednakże, wszystkie zmiany wymagają wysiłku: należy zmienić źródło stresu i/lub twoje reakcje na niego. Więc jak należy postępować?
1. Uświadom sobie co jest twoim stresorem oraz twoje własne emocjonalne i fizyczne reakcje.
° Zaobserwuj swoje niepokoje. Nie ignoruj ich. Nie lekceważ ich.
° Ustal, które wydarzenia wywołują w tobie niepokój. Jak sobie tłumaczysz znaczenie tych wydarzeń?
° Zaobserwuj jak twoje ciało reaguje na stres. Czy jest to zdenerwowanie, a może fizyczny rozstrój? Jeśli tak, to jak on przebiega?
2. Ustal, co możesz zmienić.
Najważniejsze - to nie pozwolić "wyłączyć" się myśleniu. Uspokojenie gonitwy myśli i chłodny ocena sytuacji pomogą nam podjąć właściwą decyzję. Najlepiej byłoby móc oderwać się na chwilę i pomyśleć spokojnie, z filiżanką herbaty w ręku, co się właściwie stało (np. urzędniczka nie załatwiła naszej sprawy i była nieprzyjemna) i dlaczego.
Codziennie chwila gimnastyki
Posłuchać spokojnej muzyki
Czas spędzany z bliskimi
Oddychanie brzuchem
Zioła na uspokojenie
Stres i negatywne emocje wpływają nie tylko na działalność układu nerwowego - w znacznym stopniu zmieniają też gospodarkę hormonalną, co może przyczynić się nie tylko do pogorszenia samopoczucia, ale powoduje także rzeczywiste zmiany w organizmie, niejednokrotnie trudne do leczenia i prowadzące do śmierci.
Kolejnym problemem (również często niedocenianym) są powstające pod wpływem stresu zaburzenia snu. To właśnie przede wszystkim w trakcie snu organizm regeneruje się, wydala toksyny, wytwarza hormony pozwalające goić się ranom i regenerować uszkodzone tkanki. Niedobór snu, czy choćby tylko jego spłycenie lub skrócenie niektórych jego faz, zaburza te procesy.
Stres wywiera też znaczący wpływ na procesy przemiany materii - począwszy od apetytu i sposoby odżywiania się, poprzez zmiany hormonalne, aż po procesy metaboliczne powodujące niektóre odmiany otyłości.
Stres jest problemem wpływającym na nas o tyle podstępnie, że często przyzwyczajamy się do czynników wywołujących go, nie podejrzewając siły, z jaką mogą wpływać na nasze zdrowie.
Zmienia też nasze zachowanie, często prowadząc do konfliktów z otoczeniem, co przyczynia się do zwiększenia ich częstotliwości i siły.
Behawioryzm akcentuje wpływ środowiska zewnętrznego na człowieka i podkreśla możliwości manipulowania, sterowania człowiekiem. Zachowanie człowieka całkowicie zależy od bodźców zewnętrznych, jest reakcją na bodźce. Rozwój człowieka to proces wytwarzania (uczenia się)poszczególnych nawyków. Behawioryzm jest skoncentrowany na nagrodach i karach, jakich dostarcza człowiekowi środowisko (programowanie człowieka). Innymi słowy mówiąc, istnieją dwa rodzaje wzmocnień, które modyfikują zachowania człowieka: wzmocnienia pozytywne i negatywne. Sterują one postępowanie człowieka z zewnątrz. W podejściu behawioralnym wolność jest zatem brakiem negatywnych wzmocnień w środowisku zewnętrznym, a godność jest budowana na podstawie pozytywnych wzmocnień, które staja się bodźcami moralnymi.
Koncepcja poznawcza. Według tej koncepcji człowiek jest twórczym, samodzielnym podmiotem, który potrafi decydować o swoim losie i ma na niego wpływ. Ludzkie działanie jest świadome i intencjonalne. Jest nie tylko reakcją na bodziec,
jak twierdzili behawioryści, ale również interpretacją informacji, które pochodzą
z zewnątrz, dzięki strukturom poznawczym, które człowiek posiada. Owe struktury poznawcze to wiedza nabyta w czasie uczenia się i myślenia, zakodowana w pamięci. Człowiek poznaje i rozumie świat, i może w nim rozsądnie działać właśnie dzięki
tej wiedzy zakodowanej w poznawczych strukturach, a także poprzez twórcze przetwarzanie tej wiedzy. Człowiek jest w stanie sam zmieniać swoje zachowanie
a dokonuje się to na drodze wychowania, które jest planowe, oraz poprzez autokreację, samorozwój, czyli tworzenie siebie według własnego projektu. Szkoła, jako środowisko wychowawcze ale i dydaktyczne, ma za zadanie tak formować swoich uczniów, aby byli sprawcami, aby umieli podejmować czynności związane z socjalizacją, czyli przystosowaniem się do warunków, w których i m przyjdzie żyć i mieszkać, do środowiska. Sprawca, to także ktoś kto jest zdolny do zmiany samego siebie, do autokreacji.
Koncepcja humanistyczna również docenia ludzką aktywność. Mamy tu
do czynienia z holistycznym i personalistycznym ujęciem człowieka, które pozwala wyakcentować jego intencjonalność i transcendencję. Człowiek posiada predyspozycje wrodzone, czyli surowiec dla rozwoju i tworzenia własnej osobowości. Wewnętrzna struktura człowieka to jego cechy dziedziczne i ukryte, potencjalne możliwości. Domaga się ona szacunku i godności. Centralnym tematem tej koncepcji jest ludzkie "stawanie się człowiekiem" poprzez wchodzenie w relacje z naturą, innymi ludźmi i samym sobą. Człowiek nieustannie się rozwija, dąży do samorealizacji i aktualizacji ukrytych możliwości poprzez miłość, altruizm, twórcze przeżycia i rozwój własnego "ja".
Szkoła, która preferuje humanistyczną wizję człowieka, dba o kształtowanie dojrzałych osobowości wychowanków, które będą umiały nieustannie podejmować trud własnego rozwoju.
Koncepcja psychodynamiczna, która w psychologii ogólnej przybiera nazwę psychoanalizy. Mamy tu do czynienia z nieuświadomionymi wewnętrznymi siłami człowieka, które sterują ludzkim zachowaniem. Siły te pochodzą z trzech źródeł:
z popędów, potrzeb oraz dążeń ludzkich. Ogromna energia psychiczna, która rodzi się
z tych nieświadomych dążeń, popędów i potrzeb często spożytkowana zostaje
na poradzenie sobie z konfliktami, które tu występują. Człowiek nie potrafi sobie poradzić
z tymi konfliktami stąd zaczynają u niego działać różne mechanizmy, które kierują jego postępowaniem. Kozielecki wyróżnił cztery rodzaje mechanizmów obronnych: represja, projekcja, racjonalizacja i substytucja. Represja to automatyczne, dokonujące się nieświadomie, wyparcie nieakceptowanych treści, bodźców, uczuć z sfery świadomej
do podświadomości. Projekcja polega na przypisywaniu sobie cech pozytywnych, których nie posiadamy, oraz na zrzucaniu na innych własnych cech, których nie akceptujemy. Racjonalizacja to pozorne rozumowe rozwiązanie, polega albo na obniżeniu dążeń, albo
na obniżeniu wartości pożądanej rzeczy. Substytucja czyli zastąpienie. Sposobem radzenia sobie z tymi konfliktami i mechanizmami jest systematyczna psychoterapia. Zastosowanie tej koncepcji w szkolnictwie dotyczy nieuporządkowanych emocji uczniów. Psychoterapia jest niezwykle pomocna w leczeniu zaburzeń emocjonalnych, a właśnie rozwój emocjonalny jest w dzisiejszej szkole zaniedbany na rzecz rozwoju intelektualnego.