Wprowadzenie do historii sztuki- architektura
Dr. Sulewska
WPROWADZENIE
Polska X/XI w.- pojawienie się terminu „architektura”, odnoszącego się do budynków kościelnych, wcześniej „budownictwo”
Gall Anonim wspomniał o architekturze w swoich kronikach
Teoria architektury
Antyk- zachowany tylko traktat Witruwiusza (postawa do teorii architektury renesansowej i całej późniejszej)
Architektura i rzeźba- wulgares, czyli sztuki rzemieślnicze
Cyceron- architektura w Artes Liberales
XVII w.- Francois Blombert, arti del disegnio (rysunek, ale też koncepcja w umyśle artysty), pierwszy kurs historii architektury
XVIII w.- rozwój nauki historii architektury
Kategorie:
- stylu
- sformalizowana (tworzona dla wyższych klas, projektowana przez specjalistów i wykonywana przez wyspecjalizowane warsztaty, ma charakter stylotwórczy); wernakularna (dla średnich klas społecznych, powtarza rozwiązania architektury sformalizowanej); prymitywna
Architektura w pełni sformalizowana pojawia się dopiero w renesansie, wraz z pojawieniem się profesjonalnych architektów.
W Średniowieczu mniejsze były różnice między architekturą sformalizowaną a wernakularną.
Kiedy architektura staje się pochodną inżynierii, zanika architektura wernakularna.
- substancjonalna (posiada cechy trwałości, budowana z myślą o kolejnych pokoleniach, posiada wartość materialną); niesubstancjonalna (nie ma cech stałego schronienia)
- stała; okazjonalna (powstająca z okazji jakiegoś wydarzenia, np. dekoracje teatralne, świąteczne, instalacje dla targów lub np. ołtarze papieskie)
Wiele przykładów architektury okazjonalnej w okresie nowożytnym- zawsze do np. pogrzebów, wjazdów, koronacji itd. Np. łuki tryumfalne. Rzadko ostały się do naszych czasów, zachowane w ikonografii.
1635 wjazd kard. Fernanda do Antwerpii- projekt dekoracji Rubensa, potem pocięty i funkcjonujący w albumach w całej Europie
Instalacje były kosztowne, więc wykorzystywane powtórnie, przedekorowane. Np. bramy dla Ludwiki Marii, żony Władysława IV w Gdańsku, wykorzystane potem dla Jana III Sobieskiego.
Wykształcenie się zawodu architekta
Pojawienie się we wczesnym renesansie włoskim (ok. 1450), za profesją antyczną (Witruwiusz podaje cechy idealnego architekta, architecto- projektant budowli kamiennych).
Francja- XVI w.
Polska- k. XVI w. Telman
Architekt w odróżnieniu od budowniczego
Witruwiusz (traktat odkryty w 1415r.):
-natura- talent
-doktryna- wiedza, o konstrukcji, zagospodarowaniu terenu, ale także o optyce
-doświadczenie
Alberti „O architekturze”
„kto umie w umyśle rozplanować, ale i w dziele odpowiedzieć na potrzeby człowieka”
Geneza architektury
- Witruwiusz- stworzona z konieczności stworzenia schronienia dla człowieka, a ewoluowała z naśladownictwa natury i własnych domostw
-jezuici- z opisów dzieł architektonicznych z Biblii (budowa świątynii Salomona- drzewo cedrowe, złoto, brąz), symbolika elementów architektonicznych (imiona kolumn w świątynii Salomona)
Cechy dobrego dzieła wg. Witruwiusza:
-firmitas (trwałość- materiał, konstrukcja, lokalizacja)
-utilitas (funkcojnalność)
-wensutas (piękno- przyjemny wygląd oparty na proporcji i symetrii)
-decor (decorum; stosowność rozwiązań w zależności od funkcji i przeznaczenia, użycie odpowiednich elementów, dekoracji i konstrukcji)- stosowane aż do XVIII w. np. do końca XVII w. nie stosowano na sklepieniach przedstawień rodzajowych, tylko niebo
Materiały (w kolejności od najpowszechniejszych)
Drewno (do końca XVII w. ¾ domów drewnianych w Warszawie)
Kamień
Cegła
Polska
Kamień- południe Rzeczypospolitej- Lublin, Dęblin, na PN. od Piotrkowa, Śląsk- linia graniczna
Piaskowce, kamienie, marmury, alabastry (wydobywane w Polsce)
SLAJDY
wapień z Pińczowa- zaraz po wydobyciu jest miękki, po utlenieniu staje się bardzo twardy
Nagrobki także są elementami architektonicznymi.
Ołtarz w kościel św. Jana w Gdańsku, Abraham van den Blocke- piaskowiec z Gotlandii (zielonkawy)
Marmur chęciński (kawowy)k. XVI, pierwsza ćwierć XVII w.- bardzo popularny do małej architektury w Polsce
Kaplica przy kościele Dominikanów w Krakowie; kominek w Sali pod Ptakami na Wawelu
Tzw. Marmur dębnicki (czarny z białymi żyłkami, dający się polerować, do wnętrz, na zewnątrz szarzeje)
Kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów w Krakowie, Mateo Castello 1627
Biało-czarna kolorystyka- Wazowie
Import (głównie Niderlandy)
Nagrobek Batorych w Kościele Franciszkanów w Barczewie
Wprowadzenie do historii sztuki- architektura
Mur
Powierzchnia- lico
Układ cegieł- wątek
Część wkopana- fundament
Wierzch- korona
Spód- cokół
Rodzaje murów
Najwcześniejszy rodzaj muru- mur cyklopowy
Np. od 2000 lat p. n. e. ; Mykeny
Z wielkich ciosów kamiennych, bez spoiwa, nieobrabianych i nieregularnych
Mur poligonalny
Duże, kamienne, wieloboczne bloki, obrabiane, ale nieregularne, spoiwo- zaprawa
Krąg kultury egejskiej
Opus- rodzaj muru i wiązanie- mury starożytne i średniowieczne
Mury pełne- typ isodomum (regularne ciosy, całkowicie wykorzystana powierzchnia muru, jednolity cios, taki sam układ)
opus isodomum- regularne ciosy o tej samej wysokości, układ wozówkowy, czyli ułożenie wozówkami do lica, oczywiście przesuniętych w pasach, by utrzymać stabilność
pseudoisodomum- jeśli ciosy są równe, ale w obrębie warstw różniące się od siebie wysokością lub naprzemienne użycie warstw wozówkowych i główkowych
Mury niepełne- typ emplectum (regularne ciosy tylko w licach, wnętrze muru wypełnione nieobrobionymi blokami, zalanymi zaprawą)
Opus emplectum- w tym spicatum i recticukum- mur licowy z ciosów o regularnym kształcie w układzie główkowo-wozówkowym
Opus spicatum- do lica jodełka
Opus recticulatum- w sieć
Opus quadratum- lico z kostek sześciennych
Opus testaceum
Wozówki- węższe ściany cegły
Podstawy- szersze boki cegły
Główki- szczyty cegły, najmniejsza powierzchnia ceły
Połowa X wieku- pojawienie się murów z zaprawą
X-XI materiał kamienny, nieobrobiony, kamienie i piaskowce; brak zabezpieczenia spoiw, zaprawy wapienne
Połowa XI wieku- użycie obrabianych i regularnych ciosów kamiennych
Względem wielkości ciosów (opus emplectum)
Grand appareil (wielki wątek)- np. Kolegiata w Opatowie, do lica używa się prostopadłościennych ciosów o jednej wysokości w ramach warstwy 40-65 cm wysokości ciosu
Moyen appareil- 20-30 cm wysokości warstwy, większość murów XII-XIII w., kat. NMP w Krakowie
Petit appareil- duże ciosy na narożnikach i otworach, ale lico muru dopasowane z 8-16 cm ciosów, k. św. Wojciecha w Krakowie
Od XI w. - coraz doskonalsze wiązania, trwalsze materiały na zewnątrz budowli
k. XII w. w budownictwie romańskim w Polsce- pojawia się cegła palona
Materiały
Cegła- w starożytności częściej suszona niż palona
W końcu XII w. pojawia się w Polsce
2-3 ćwierć XIII w.- pierwsze budowle jedynie ceglane w Polsce
Wielkopolska: Sandomierz, kościół św. Jakuba 1227 r.
Cegły kształtki- inny kształt w zależności od miejsca wykorzystania, np. wałki, z wklęsłością
Żebra sklepienia- cegły wtapiane częściowo w sklepienie, wystająca kształtną częścią cegła mogła być w kształcie gruszki czy wklęsła
Pomorze: kościół Cystersów (obecnie katedra) w Oliwie
Typy cegły
W średniowieczu cegły były większe, stopniowo się zmniejszały. Można czasem datować budynki po rozmiarze, ale bardzo rzadko.
Cegły prostopadłościenne, połówki, ćwiartki
Są różnicowane względem wytrzymałości na ściskanie, struktury wewnętrznej, rozmiarów.
Kolor cegły (w zależności od stopnia wypalenia)
Wiśniówka, niedopałka, zendrówka (bardzo silnie wypalona, nawet czasem o zeszklonej powierzchni, wykorzystywana do dekoracji, nawet czarne; używana wtedy, gdy nie tynkowano ściany), palcówka (nazwa zakłada ręczną produkcję cegły- widoczne są ślady palców na jednej z podstaw, naprawdę nie zbierało się nadmiaru gliny ręką, a narzędziem; może być prostopadłościenna lub może być kształtką)
Efekty dekoracyjne są uzyskiwane także przez wysuwanie cegieł z muru.
Wątki murów ceglanych
Wendyjski- (najstarszy XII-XV w., a także później, ale rzadko) każda warstwa: dwie wozówki, jedna główka
Gotycki (polski)- (zaraz po wedyjskim, od XIV w.)- jedna wozówka, jedna główka
Kowadełkowy (blokowy)- warstwa główek, warstwa wozówek; wozówki są w każdej warstwie są dokładnie nad sobą (wraz z główką tworzy kowadełko), od XVI w. w Polsce
Krzyżowy- (od XVII w.)- warstwa główek, warstwa wozówek, wozówki w warstwach są przesunięte względem siebie o pół cegły
Holenderski (rzadko w wieku XVII)- warstwa główek i warstwa główek-wozówek
Angielski (forteczny)- główkowy, daje możliwość stworzenia grubszego muru niż w układzie wozówkowym
Opracowanie lica muru
Niepokryty
Kamienna okładzina
Tynkowanie
Rustyka- naśladowanie nieobrobionego kamienia
Boniowanie- prostopadłościenny blok o boku do lica z zarysowanymi brzegami i wypełnieniem (lustro) w różnych dekoracyjnych technikach lub też naśladowanie tego typu efektów w tynku, a poprzednie to rustyka
Np. Brama Wyżynna w Gdańsku (poniżej attyki boniowana z ciosami ze zdobieniem w kształcie liściastych gałązek)
Boniowane mogą być tylko elementy lica- np. portal lub rogi
Srafitto- usuwanie części tynku, aby ukazać tynk pod spodem, do ornamentów zewnętrznych
Drewno
Drewno z lasów iglastych- drewno długie i proste
Z lasów liściastych- drewno proste, ale krótkie
Typy ścian drewnianych
Cała ściana wykonana z bali drewnianych
Konstrukcja zrębowa lub wieńcowa-
połączenia bali w narożnikach (węgły)
Odmiany w zależności od łączenia w narożniku- na obłap (wycięty otwór w jednej z belek odpowiadający sąsiedniej); obłap zazębiony (belka wycięta i na górze i na dole); na nakładkę (belka prostopadłościanowa z wycięciem z obu stron); na nakładkę z ostatkami (gdy z węgła wystają fragmenty belek); na rybi/jaskółczy ogon (końcówka belki rozszerza się w pionie, co zapobiega rozsuwaniu się); na rybi/jaskółczy ogon z ostatkami; na zamek ciesielski (od góry na belce jest system wcięć, z dołu wypustek, czyli na kliny)
Konstrukcja sumikowi-łątkowa-
Sumiki to belki poziome, łątki- pionowe
Łątki są nacięte, w te nacięcia wsuwa się końcówki sumików.
Np. w Biskupinie
Uszczelnianie słomą, wiórami lub mchem
Konstrukcje szkieletowe
Ściana wykonana tylko w konstrukcji w drewnie, a wypełniona innym materiałem
Ściana szachulcowa- wypełnienie ze słomy obrzuconej gliną
Ściana reglowa- poziome belki (regle)
Wypełniona cegłą- mur pruski
belki: górna- oczep, pionowe- słupy, poziome- rygle, skośne- zastrzały, wszystkie belki ukośne, nawet jeśli są w płaszczyźnie, to też zastrzały, gdy wychodzą z płaszczyzny muru lub dachu- miecze
lisica- dwie belki pionowe spinające mur od zewnątrz i od wewnątrz, łączone śrubami
sobota- podcienia drewniane np. wokół części prezbiterialnej
szalowanie- pokrycie powierzchni muru deskami pionowymi, poziomymi lub gontem
Porządki architektoniczne
Systemy konstrukcyjno-dekoracyjne
Głowica kolumny elementem różnicującym porządki architektoniczne.
Kolumny egipskie nie tworzą określonego porządku architektonicznego, a czerpią tylko z poprzednich porządków.
Greckie
Dorycki- VII w. p. n. e., z form drewnianych
Kolumna: bezpośrednio na stylobacie, bez bazy, kanelowana (16-20 lub 24 kanele, toerzące ostre krawędzie)
scamillus- rowek pod kapitelem, kilka centymetrów pod; Anuli- rowek bezpośrednio pod kapitelem; między Anuli a scamillusem- szyja kolumny
kapitel- echinus- wałek w dolnej części głowicy, abactus- prostopadłościan w górnej części głowicy
belkowanie- architraw (belka bezpośrednio na kolumnach), fryz, gzyms
architraw- gładka belka
fryz- tryglify i metopy
wysunięty gzyms
między architrawem a fryzem- niska lekko wysunięta belka- taenia
pod każdym tryglifem i pod taenia - regule
Guttae- łezki pod regulami
Mutulusy- małe płytki, podobne do reguli, bezpośrednio pod gzymsem, po 6 w trzech rzędach
Wysokość kolumny doryckiej: 5-6x średnica podstawy trzonu
Odległość pomiędzy kolumnami: 2,5x średnica podstawy trzonu
Stała zasada architektury greckiej- na narożniku belkowania musi się znaleźć tyglif, na osi kolumny.
W epoce archaicznej powiększano ostatnią metopę, ale intercolumnum pozostawiano takie samo.
W epoce klasycznej metopa pozostawała równej wielkości, ale intercolumnum zmniejszano.
Joński- ok.. 550 r.p.n.e. na wyspach morza Egejskiego, w Attyce, w Jonii
Kolumna- pomiędzy trzonem a stylobatem- baza
Baza złożona z kilku elementów: profil wypukły- torus; profil wklęsły- prochilus; baza attycka- wypukły, wklęsły, wypukły; baza jońska- wypukły, wklęsły, wklęsły
Trzon- smuklejszy od trzonu doryckiego, kanelowany (24 kanele, bez ostrych krawędzi, listwa pomiędzy kanelami, w dolnej i górnej części trzonu zakończone półkoliście)
Kapitel- pomiędzy abakusem a echinusem- woluta; echinus z kimationem, bardzo niski abakus
Belkowanie- architraw trójdzielny, każda belka jest nieco wysunięta względem niższej; głatki fryz bez tryglifów i metop, czasem pokryty jednolitą dekoracją
Fascie
Wąski gzyms nad architrawem
Wysokość: 8-9 (10)x średnica kolumny
Intercolumnum: 3-4x średnica kolumny
Praforma: kapitele eolskie- archaiczna świątynia z Neandrii ok. 600 r. p.n.e.
Czasem pod gzymsem derticule- ząbki pod gzymsem
Ponieważ kapitel kolumny nie z każdej strony wyglądał tak samo (woluty), kolumny narożne były modyfikowane, woluty sąsiadująco.
Porządek koryncki- V w.p.n.e. legenda- wynaleziony przez Kalimachosa
W epoce klasycznej ten porządek był stosowany tylko w cellach świątyń.
Najstarsza- ze świątynii Apollona w Assai.
Pomnik Lizykatesa w Atenach- okres hellenistyczny- pierwsze zastosowanie kolumny korynckiej na zewnątrz; 334 r. p.n.e.
Trzon- kanelowany, z oddzieleniem kaneli
Kapitel- otoczony liśćmi akantu, z każdej strony 4 kolumny podtrzymujące abakus, dwie wywijają się na zewnątrz, dwie do wewnątrz, pod nimi trzy rzędy wywiniętych liści akantu
Wysokość kapitelu: 1 średnicy kolumny
Proporcje kolumny takie jak w porządku jońskim, tylko kapitel jest wyższy.
Modyliony- konsole podtrzymujące gzyms
Rzymskie
Rzymska modyfikacja porządku doryckiego- wyjęcie zasady tryglifu na narożniku; kolumna może być ustawiona na bazie (ale może też nie być), scamillus staje się wałkiem, a nie nacięciem, echinus ma kształt ćwierćkolisty, a abakus profilem dekorowanym kimationem
Fryz jest wyższy od architarfu (w Grecji równe), metopy mają kształt kwadratu, rzadziej wprowadzana dekoracja figuralna, raczej ornamentalna
Porządku jońskiego- czasem bez kanelowania; kanallis (sposób połączenia między wolutami)- proste, podczas gdy w Grecji były lekko falowane, wklęsłe w środku kolumny; często tylko narożne woluty- kolumna z każdej strony wygląda tak samo
Kompozytowy i toskański
Otwory w murze
Nadproże- belka nad każdym otworem
Ościeża- środkowa część belek otworu
Ukośne ościeża- rozglifienia, glify; im bardziej rozglifione ościeże, tym mniejsza przestrzeń nieoświetlona wokół okna
rezalit
Porte-fenetre- okno o wysokości do podłogi pomieszczenia
Lukarna- okno doświetlające poddasze
Facjata (facjatka, mansarda)- pomieszczenie mieszkalne w części dachowej (dach mansardowy)
Portale- obramienia otworu drzwiowego
Profilowany- obramienie nie jest gładkie, złożone z listewek
Portyki- określane ze względu na zwieńczenie, na ilość kolumn, na odsunięci od ściany i ilość kondygnacji
Balustrada- złożona z pionowych części i poręczy
Tralki- elementy pionowe w kształcie wazonu; lalki- wypukłe elementy tralki (tralki jednolalkowe, dwulalkowe)
Ornamentyka
Ornament- ma abstrakcyjny charakter, nawet jeśli swoje formy wywodzi z elementów rzeczywistości, miewa funkcję symboliczną, ale jego główną funkcją jest zdobienie
Zestawienie motywów:
o o o o o o o o o o o o o- na podstawie zestawiania
o w o w o w o w o w- na zasadzie alteracji, powtarzanie naprzemiennie dwóch motywów
u n u n u n u n u n u n u- na zasadzie odwrócenia tego samego elementu
o O o O o O o O o O o- na zasadzie zmiany wielkości
O o o o O o o o O- zmiana rytmu, mogą być też średnie elementy
Wzory pasowe- wpisane w jedną linię
Rozrastanie się z punktu
Zależność ornamentu i przedmiotu
- ornament podporządkowany formie przedmiotu
- ornament zrównoważony ze strukturą przedmiotu
- ornament dominujący
Motywy i rodzaje ornamentów
Egipt
Formy palmy, lotosu, papirusu
Formy geometryczne
Ornament hieroglificzny (jeśli nie zna się języka)
Grecja
Formy geometryczne- spirale, fale, meander (ciągła taśma linii płaskiej załamującej się rytmicznie pod kątem prostym)
Formy zoomorficzne
Formy roślinne- akant, palma (palmety i półpalmety)
Kimation- astragal-dolna część, rozłożony sznur korali (kulka-dwa złożone talerzyki- kulka itd.- jońśki); dorycki (kwadraty), joński i lesbijski; silnie stylizowane kwiaty
Antemion- ornament pasowy z wyraźnie zróżnicowaną częścią górną i dolną, np. dwa rodzaje palmet połączone u dołu wolutami
Rzym
Bardzo popularny akant (gałązki, pojedyncze liście, pąki, rozety)
Maszkarony- formy antropomorficzne, lub pół-zwierzęce, zdeformowane, z fantazyjnymi fryzurami, wplatane ornament
Maski- ludzka twarz przechodzące w roślinę (gotyk) lub rzeczywiście przypominające maskę (nowożytność)
Wczesne średniowiecze oraz kultura celtycka
Plecionki (czysto geometryczne, z gałązek, z przestylizowanego ciała zwierzęcego)
Zygzaki, rozety
Gotyk
Silne powiązanie z form architektoniczną
Nad przyporami, oknami i drzwiami:
Pinakiel (fiala)- sterczyna (każdy samodzielny element pnący się ku górze) podstawa z prostopadłościanu, na nim ostrosłup o krawędziach dekorowanych motywem zwiniętego pąka, zwieńczony kolejnym ostrosłupem ozdobiony pąkami w kilku kondygnacjach
Wimperga- pole ograniczone gzymsami wygiętymi w łuk (często w ośli grzbiet), krawędzie dekorowane pąkami (pełzanki, czołganki, żabki)
Kwiaton- ostrosłup z pełzankami (wieńczy pinakiel i wimpergę)
Rozeta- wypełnia okno, ale może dekorować też np. balustradę i wszelkie okrągłe pola
Motyw rybiego pęcherza- wydłużona łza
Astwerk (późnogotycki; Polska- 1510-1530, Niemcy- początek XVI w.)- sucha gałąź z odciętymi odroślami
Średniowiecze- elementy ornamentu i struktura architektoniczna przeniesiona do zdobienia innych dzieł, np. iluminacji
Typy kościołów
Ze względu na plan
Plan centralny- dwie krzyżujące się osie symetrii
Walec- rotunda
Kwadrat, trójkąty równoboczne, elipsy, na planie krzyża greckiego, figury foremne, czterolistne (tetrakonhos), trójlistny (trekonhos)
Dodawane absydy
Krycie kopułą
Plan centralny wywodzi się z architektury antycznej (Panteon)
Rawenna, San Vitale, 537-548 r.
Ośmiobok o równych ramionach, w środku mniejszy ośmiokąt z aneksami absydowymi na każdym boku, poprzedzony nartexem, lekko z boku, dwie prothesis i diakonikon- dwie kaplice przyprezbiterialne.
San Stefano Rotundo, V w. n.e., Rzym
(odnalezione ciało św. Stefana w Palestynie i złożone w tym kościele)
Plan na kole z wydzieloną wyższą częścią centralną i otoczona kolumnami. Pierwsza na terenie Rzymu świątynia zainspirowana rotundą Grobu Chrystusa w Jerozolimie.
Kościół św. Wojciech, Kraków
Odrodzenie formy centralnej w okresie renesansu
(oparcie planów na ścisłych zasadach geometrii, figury idealne)
9 idealnych figur dla kościoła wg Albertiego, m.in.: Koło, kwadrat, sześciobok, dwunastobok
Traktat Andrea Palladia: świątynie powinny być centralne, bo te figury odzwierciedlają ideał i jedność boską
Kościoły na planie krzyża greckiego: głównie pod wezwaniem Św. Krzyża, Marii Panny i w nawiązaniu do kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie
Wpisywanie jednego planu centralnego w drugi
Kaplica Zygmuntowska
Kwadrat- tambur- kolista kopuła
Kościół Sakramentek (św. Kazimierza), Warszawa
Plan krzyża greckiego wpisany w plan ośmioboku (boki nie są równe)
Baptysteria
Najstarsze: Dura Europos
II w.- zmiana sposobu i wieku osób przy sakramencie chrztu
IV w.- aneksy przykościelne jako baptysteria
Druga połowa IV w.- pojawianie się oddzielnych budynków dla chrztu
V w.- ukonstytuowanie oddzielnych baptysteriów na planie centralnych
Rawenna, baptysterium Ortodoksów, V w.
Piscina- basen chrzcielny (trzykrotne zanurzenie lub polanie wodą, początkowo chrzest jednocześnie z bierzmowaniem)
Średniowiecze- zanik baptysteriów, bo zmiana formy chrztu (odejście od chrztu dorosłych na rzecz chrztu dzieci oraz zanurzenia na rzecz polanie głowy wodą)
Mauzoleum
Nazwa od mauzoleum króla Mausolosa w Halikarnasie w ok. 350 w. p.n.e.
1404- pozostały już tylko fundamenty budowli
Joannici wykorzystali elementy kamienne do umacniania swojej siedziby.
Kwadrat otoczony kolumnadą na cokole, na tym piramida schodkowa zwieńczona kwadrygą Heliosa i całość ozdobiona rzeźbami.
Mauzoleum Hadriana (Castel san Angelo), Rzym
139 r.- koniec prac budowlanych
Dodatkowo przerzucono przez Tyber most Anioła
Czworoboczna podstawa, na tym koliste mauzoleum, przykryte niską kopułą, na krawędzi posągi, fryz i inskrypcje, w części centralnej krypta (także m.in. Marek Aureliusz i Karakalla), na tym okrągła altana zwieńczona rzeźbą
Przekształcone w twierdzę
Kaplica św. Anioła
XIII w.- powiązanie korytarzem z Watykanem
Od 1933 r.- oddział Muzeum Watykańskiego, zbiory broni
Santa Constanza, Rzym, wniesione przez Konstantyna Wielkiego przy San Paolo fuori le Mura i przy kościele św. Agnieszki, dla Konstancji i Heleny (córek)
337- 351 r.
Zmiana na baptysterium
XIII w.- konsekracja jako kościoła
Plan koła z wydzieloną częścią środkową, znana z mozaik we wnętrzu
Rawenna, Mauzoleum Galii Placidii
Plan krzyża greckiego
Plany podłużne
Plan krzyża łacińskiego, plan prostokąta
Plany podłużne dają podstawę do budowania bardziej skomplikowanych brył.
Bazylika
Pierwotnie: w antyku budynek dla sal posiedzeń, sądów i targów, zazwyczaj w centrum miasta
Później: najbardziej reprezentacyjna sala w willi rzymskiej
Chrześcijanie: świątynie na planach podłużnych z korpusem podzielonym na mniejsze przestrzenie przez system kolumn lub filarów na co najmniej trzy nawy wznoszone do ściśle określonej wysokości
Warunki konieczne: co najmniej trzy nawy, gdzie nawa główna w idealnym układzie dwa razy wyższa od naw bocznych i posiadająca własne oświetlenie
I bazylika św. Piotra (pięć naw)
San Apolinare in Classe, Rawenna
Trzy nawy, otwarta więźba dachowa
Bazylika kolumnowa/ filarowa/ z zastosowaną alternacją podpór (ze względu na sposób podziału naw)
Bazylika emporowa
Empora- przestrzeń na drugiej kondygnacji, w bazylice nad nawami bocznymi
Bez oświetlenia autonomicznego dla wyższej nawy głównej- pseudobazylika
Bazylika dwuwiekowa (dwie wieże w fasadzie)
W czasach Konstantyna bazylika poprzedzona atrium otoczonym krużgankami i nartexem (przedsionek swoją długością obejmujący całą szerokość fasady)
Katedra w Pizie
Bazylika pięcionawowa z emporami, z trójnawowym transeptem (także nawa główna wyższa)
W bryle nie jest czytelna pięcionawowość, tylko główna ma oddzielne zadaszenie.
Kopuła na skrzyżowaniu naw.
San Apolinare Nuovo, Rawenna
Kościół św. Jacka w Warszwie
Westwerk
„zachodnie dzieło”, poprzedza bazylikę, poprzecznie ustawiony względem budowli, zwykle na planie kwadratu, wydzielona kaplica dla udzielania chrztu i okolicznościowych nabożeństw, w części górnej empora dla władcy lub duchownych otwarta do wnętrza kościoła, dodawane wieże po obu stronach westwerku.
Z czasem zanikły: charakterystyczne tylko dla architektury IX w. i nieco późniejszej
Podobnie nartex nie występuje już w architekturze nowożytnej.
Najstarsze w Syrii, w Niemczech (np. Akwizgran) i w Corvey
Kościół halowy
Na planie podłużnym, wielonawowy, ale wszystkie nawy są tej samej wysokości, wszystkie nawy przykryte jednym dachem, oświetlenie tylko z murów obwodowych
Charakterystyczne dla Europy Środkowej w późnym gotyku, ale też wcześniej.
Najstarsza: Paderborn, kaplica św. Bartłomieja
Najwięcej we Francji
Sjest, Santa Maria zur Wiese (Westfalia)
Westfalia: dziewięciopolowy plan- za pomocą podziału kolumnowego- trzy szersze przęsła w nawie głównej i po trzy w nawach bocznych
Zawieszenie sklepienia na jednej wysokości powoduje większą jednorodność wnętrza.
Katedra w Sandomierzu (trójnawowa hala)
Kościół NMP w Gdańsku (halowy także trójnawowy transept, do naw bocznych dostawione są bardzo wysokie i smukłe kaplice, trójnawowe halowe prezbiterium)
Pseudohala- każda nawa ma oddzielny dach, choć nie ma oddzielnych okien
Schneeberg, Sant Wolfgangskirche
Kościół w Wolsztynie
Kościół Franciszkanów, Salzburg- halowe prezbiterium, a bazylikowy korpus
Plan i przekrój
Halowy i bazylikowy- termin dotyczy bryły, a nie planu
Kościoły dwunawowe
Południowa Francja, głównie Dominikanie, w XIII w. rozpowszechnione w całej Europie
Fara
Kościół Dominikanów w Poznaniu
Kościół w Ziębicach
50.-70. XIV w., Małopolska
Kościoły dwunawowe, ale wynika ze sposobu założenia sklepień. Nie rozgraniczają wyraźnie przestrzeni.
Np. Wiślica, Stopnica
Kościoły jednonawowe z kaplicami
Il Gesù, Rzym
Zawiera wiele innych rozwiązań architektonicznych, z kaplicami po bokach nawy
Architekci: Giacomo Della Porta, Jacopo Barozzi da Vignola
Jedna nawa, do której otwierają się rzędy kaplic połączonych ze sobą, z transeptem oraz zamkniętą półkoliście skróconą absydą. Kaplice niższe od nawy, która posiada własne oświetlenie
Charakterystyczne dla Il Gesù- cztery kaplice wokół skrzyżowania naw przykryte kopułami (redukowane w naśladownictwach), nad kaplicami empory
W zależności od rodzaju zgromadzenia, do którego należy kościół, wielkość chórów różni się. Jeśli zgromadzenie wymaga gromadzenia się na modlitwę, prezbiterium jest dłuższe, jeśli nie, jak jezuici- skrócone.
Kościół św. Piotra i Pawła, brak kaplic przytranseptowych
Kościół ścienno-filarowy, zawsze jednonawowy
Ukształtowany poprzez dostawienie do ścian od wewnątrz.
Wnęki pomiędzy filarami mogą być płytkie lub głębokie (wtedy wydzielone zostają kaplice). Kaplice i nawa są dokładnie tej samej wysokości, a oświetlenie tylko z okien na ścianach obwodowych. (Jeśli filary są połączone arkadą, to kaplice robią wrażenie niższych, ale to kwestia różnicy sklepienia.)
Kościół św. Anny, Warszawa
Kościół św. Krzyża, Warszawa (tak szerokie filary, że można było zrobić w nich przejścia; złudzenie nawy)
Leszno, fara
Koniec XVI w. z architektury Normandzkiej i wcześniejszej- upowszechnienie w Polsce
XVII-XVIII w.- popularne w Europie
Kościoły centralno- podłużne
Złożenia planów centralnych
Szczególnie popularne w baroku
Kościół Bernardynów, Czerniaków, Warszawa
Mauzoleum Stanisława Lubomirskiego, fundatora
W ośmiobocznym prezbiterium złożone relikwie św. Bonifacego, korpus na planie krzyża greckiego ze ściętymi rogami ramion
Wydłużone figury centralne
Fara w Lubartowie
Wydłużony ośmiobok, przedłużony kaplicami podłużnymi przy prezbiterium otwartymi do korpusu arkadami, przy korpusie także małe kaplice z emporami
Chełm Lubelski, 1753-63
Plan elipsy
Włodawa, 1741-80
Kościoł Dominikanów, Lwów
Plan elipsy z dostawionymi na osiach poprzecznych i przekątnych kaplice
Część centralna przykryta ogromną kopułą, nad kaplicami empory, nad całością kościoła empory obiegające całość, nad tym szeroki tambur i na nim kopuła (dwa poziomy empor)
Górna empora: tam, gdzie w części dolnej są kolumny, w wyższej części zastąpione zostały figurami
Podział kościołów ze względu na miejsce w hierarchii kościelnej
Archidiecezje- diecezje- dekanaty (10 parafii)- parafie
Podział dotyczy „księży świeckich”, a nie organizacji klasztornych
Archikatedra- główny kościół archidiecezji, siedziba metropolity, arcybiskupa
Katedra- główny kościół diecezji, podporządkowana biskupowi ordynariuszowi
Pierwotnie katedra oznaczała grupę budynków złożoną z kościoła, domu biskupa, monasterium (potem kapituła katedralna); biblioteki, skryptoria, szkoły, domy dla chorych, ubogich i pielgrzymów
Ecclesia geminata- podwójne katedry (sąsiednio lub na jednej osi)- północna Italia, czasy starożytne; kościół północny NMP, kościół letni, kościół południowy pw męczennika, kościół
zimowy, pomiędzy nimi baptysterium; południowy dla katechumenów, NMP dla ochrzczonych
Najczęściej te zespoły są niezachowane
Teza o pierwotnym układzie na Wawelu zakłada istnienie dwóch katedr- dwa wezwania katedry
Konkatedra- drugi kościół archidiecezji i diecezji, siedziba biskupa, jeśli przy nim mieszka biskup, to raczej pomocniczy; wznoszony ze względu na zmianę stolic diecezji lub diecezji o podwójnych nazwach; współcześnie ten tytuł jest nadawany znaczniejszym kościołom na terenie diecezji na mocy dekretu episkopatu
Katedra honorowo zachowuje miejsce wyższe, ale przywileje są te same
Termin konkatedry powstał w XIX w.
Prokatedra- drugi kościół w archidiecezji lub diecezji, który czasowo pełni funkcję katedry lub konkatedry, może być siedzibą biskupa; ustanawiany, jeśli katedra nie może być użyta, jest w budowie, lub jeśli prokatedra ma zostać w przyszłości katedrą
Inne przywileje niż konkatedra i katedra
Kolegiata- przy nich powołane przez Stolicę Apostolską kapitułę, zgromadzenie kanoników i duchownych po to, aby brać udział bardzo uroczystych liturgiach w kościele, przy którym jest powołana; kapituła kolegiacka
Księża kapituły kolegiackiej posiadają przywileje, a posiadali też uposażenie
Kapituły mają własne statuty określające kompetencje i liczbę kanoników, a także strój
Kościoły dekanalne- siedziba dziekana
Kościół parafialny może być wyniesiony do dekanatu
Kościół farny- najstarszy kościół w mieście; drugi kościół po katedrze
Kościół filialny- drugi, trzeci kościół w parafii, przynależy do parafii, ale nie jest tak często wykorzystywany jak parafialny
Zawsze jeśli bazylika jest z przymiotnikiem, to nazwa nie odnosi się do formy architektonicznej
Bazyliki patriarchalne (większe), basilica maior
Kościoły pod bezpośrednią władzą papieża, z ołtarzem wyłącznie dla papieża zarezerwowany, liturgię mogą tam odprawiać specjalnie wyznaczeni przez papieża duchowni, tam organizowane są specjalne liturgie, odpusty, specjalne stroje duchownych
Dawniej były honorowe kościoły zarezerwowane dla poszczególnych patriarchów
Bazyliki większe:
-Bazylika św. Piotra na Watykanie (dawniej patriarchy Konstantynopola)
- bazylika św. Jana na Lateranie (zgodnie z tradycją matka wszystkich kościołów, biskupa Rzymu)
- bazylika św. Pawła za murami (patriarcha Aleksandrii)
- Santa Maria Maggiore (patriarcha Antiochii i całego wschodu)
+ bazylika św. Wawrzyńca (San Lorenzo) za Murami (dla patriarchy Jerozolimy)
+ bazylika św. Franciszka i Matki Boskiej Anielskiej w Asyżu (bo tylko papież może tam odprawiać mszę na specjalnym ołtarzu i ma tam swój tron)
W roku jubileuszowym otwierane wrota, z tym związany specjalny odpust
Bazyliki mniejsze, basilica minor
Honorowy tytuł nadawany kościołowi przez papieża lub w drodze prawa zwyczajowego
Ze względu na walory liturgiczne czy zabytkowe
Tytuł użyty w wieku XVIII
Od 1830 r. przysługuje także kościołom kolegiackim
Bywa też przyznawany katedrom, konkatedrom, sanktuariom itd.
Podział ze względu na dostępność kościołów
Tradycja ze średniowiecza:
Zamknięte- służące dla kultu różnych zgromadzeń religijnych i kongregacji; budowane dla zgromadzeń opartych na regule św. Benedykta, czyli np. benedyktynów, cystersów, kartuzów i kamedułów; inne rozmieszczenie elementów wyposażenia niż w kościołach dla wiernych- ustawienie takie zachowane np. w Henrykowie; stalle ustawione w nawach, a nie tylko w prezbiterium
Otwarte- pełniące wyłącznie funkcje duszpasterskie, np. parafialne z założenia otwarte lub należące do zakonów, których funkcją było duszpasterstwo; urządzenie nastawione na dostęp wiernych do wnętrza większość kongregacji kleryków regularnych w okresie nowożytnym, np. pijarzy, bonifratrzy
W jednej bryle łączące obie funkcje- z wydzieloną częścią dla zakonników
Sobór trydencki- wymuszenie otwarcia części kościołów zamkniętych, wydzielanie przestrzeni dla zakonników w formie oratoriów lub chórów obok kościoła, np. kościół Wizytek; korpus przeznaczony dla wiernych, prezbiterium dla kleru świeckiego lub zakonnego, chór zakonny, tam stalle (więc prezbiterium musi być odpowiednio duże); tam, gdzie kapituły (katedry, kolegiaty), kościoły zgromadzeń w regule św. Augustyna (np. augustianie, trynitarze- działalność w celu wykupywania jeńców z niewoli Tureckiej, dlatego szczególnie liczne w Polsce, norbertanie) i zakonów żebraczych (dominikanie, franciszkanie)- nastawienie na działalność duszpasterską i duchową w obrębie zakonu
Kościoły kamedułów
Z założenia skromny
Prezbiterium prostokątne ujęte dwiema kaplicami, w jednym z aneksów wieża wzywająca do wspólnej modlitwy
Il Gesu- krótkie prezbiterium, bo nie było konieczne wyznaczenie części zamkniętej
Często ołtarz jako przegroda oddzielająca chór zakonny, szczególnie u bernardynów
Warszawa, kościół św. Anny
Ażurowy ołtarz, za którym siedzieli zakonnicy
Przed nim mensa ołtarzowa
Lublin, kościół Bernardynów
Także ołtarz-przegroda w długim prezbiterium
Czasem też chór nad prezbiterium lub za prezbiterium