1. Antropologia i etnologia - słowo „antropologia”- poch. greckiego: anthropos - człowiek, logos - mowa lub nauka - po raz pierwszy użyte jako określenie dyscypliny naukowej - ok. początku XVI w., w odniesieniu do anatomii i fizjologii - XVII i XVIII w. - używane w odniesieniu do przypisywania bóstwu cech ludzkich - Koniec XVIII w. - wchodzi do użytku niemieckie słowo „Ethnologie” odnoszące się do cech kulturowych różnych grup etnicznych, ale nie przyjmuje się wśród uczonych - XVIII i początek XIX w.: „etnologia” oznacza badania zarówno nad różnicami kulturowymi, jak i nad cechami wskazującymi na człowieczeństwo wspólne ludom całego świata. Użycie tych terminów obecnie: - Etnologia - termin używany w Europie kontynentalnej i Stanach Zjednoczonych - Antropologia społeczna - termin używany najczęściej w Wielkiej Brytanii i innych częściach świata anglojęzycznego - W Europie kontynentalnej - tendencja do nadawania słowu „antropologia” znaczenia „antropologia fizyczna”. Rozpowszechnia się termin „antropologia społeczna” w znaczeniu „etnologia”. Najważniejsza organizacja fachowa w Europie: Europejskie Stowarzyszenie Antropologów Społecznych (powstała w roku 1989) - W USA - współistnienie słowa „etnologia” i „antropologia kulturowa” - Niemcy, część Europy Środkowej i Wschodniej oraz Skandynawia: Volkskunde - odnosi się do badań, których przedmiotem jest własny lud, jego folklor i zwyczaje, a także rzemiosło Volkerkunde (niem. - Ethnologie) - szersza, porównawcza nauka społeczna - Terminy „antropologia” i etnologia” nie mają jednego, ustalonego znaczenia. Najlepiej ujmować je jako punkty, w których skupia się dyskusja nad zagadnieniami o odmiennym charakterze, a jej przedmiot definiuje się w zależności od ogólnej (antropologia) lub kulturowej (etnologia) specyfiki tych zagadnień.	2. Koncepcja „czterech dziedzin wiedzy” W USA i w Kandzie - antropologia jako dyscyplina, składająca się z czterech dziedzin szczegółowych: antropologia biologiczna (lub antropologia fizyczna) Badanie biologii człowieka, porównania anatomiczne dotyczące związków gatunku ludzkiego z wyższymi naczelnymi oraz związków współczesnych ludzi z naszymi przodkami. Nowoczesną antropologię biologiczną tworzy genetyka wraz z elementami demografii, medycyny sądowej i paleomedycyny. archeologia (archeologia prehistoryczna) Ustalenie związków znalezisk ze środowiskiem i poszukiwanie śladów struktury społeczeństw prehistorycznych, a także ustalanie związków zachodzących między grupami i rekonstruowanie życia społ. w czasach niedawnych. Dziedzina zajmująca się również czasami wcześniejszymi niż antropologia kulturowa językoznawstwo antropologiczne nauka o języku, a w szczególności jego zróżnicowaniu. Główny nurt językoznawstwa obecnie koncentruje się na zasadach leżących u podstaw wszystkich języków (bada „język”,a nie, jak językoznawstwo konserwatywne - języki). Dziedzina integralnie związana z relatywistycznym nurtem w antropologii kulturowej (oba pojawiły się u Franza Boasa) antropologia kulturowa Najbardziej rozległa. Obejmuje badanie zróżnicowania kulturowego, poszukiwanie uniwersaliów kulturowych, ujawnianie struktury społecznej, interpretację symboliki i liczne problemy pokrewne. W Am. Płn. większość antropologów zajmuje się tą dziedziną, jednak obstają przy pojmowaniu antropologii jako czterech dyscyplin, podczas gdy w różnych kręgach na kilku kontynentach „antropologia” uzyskuje znaczenie „antropologia kulturowa”. * antropologia stosowana -Wykorzystuje idee zaczerpnięte z antropologii kulturowej w medycynie, przy niesieniu pomocy w czasie klęsk, a także dla rozwoju społeczności oraz tam, gdzie wiedza o kulturze i społeczeństwie odgrywa istotną rolę. Wielu antropologów odrzuca podział na antropologię „czystą” i „stosowaną”, bo każdy nurt antropologii obejmuje oba te aspekty. Najlepiej postrzegać antropologię stosowaną jako część każdej z czterech dziedzin wiedzy, a nie odrębną dyscyplinę.	3. Teoria i etnografia Teoria i etnografia nierozerwalnie łączą się ze sobą i nie mogą bez siebie istnieć. Etnografia - opisywanie ludów lub nasz sposób rozumienia tego, jak myślą inne ludy. Przyczynia się do zrozumienia abstrakcyjnie pojętej kultury i pozwala zdefiniować istotę natury ludzkiej. Teoria - jest częściowo sposobem rozumienia naszego własnego, antropologicznego stylu myślenia. Składa się z czterech elementów: pytania (najważniejsze pytania: Co próbujemy odkryć? Czemu służy ta wiedza?. Pytania mogą mieć naturę historyczną lub dotyczyć współczesnych zagadnień.); założenia (obejmują koncepcje powszechnej natury ludzkiej, zróżnicowania kulturowego, wartości występujących we wszystkich kulturach albo różnic istniejących między wartościami kulturowymi, np. założenie, ze ludzi cechuje wynalazczość lub jej brak itd.); metody (Rozwijały się latami i są częścią każdego badania terenowego. Obejmują zarówno sposoby prowadzenia badań terenowych, jak i porównania. ); obserwacje (Część metodologii. Dokonywanie i rozumienie obserwacji różni się w zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej. Obserwacja musi odnosić się do rozważanego problemu, a więc zależy od tego, na jakie pytania próbuje się odpowiedzieć. Udajemy się tam, gdzie spodziewamy się znaleźć to, co nas interesuje.) Dwa pozostałe specyficzne aspekty badań w antropologii społecznej ( pomagające zdefiniować ujęcie antropologiczne jako przeciwstawne ujęciu właściwemu innym naukom społecznym, np. socjologii) : obserwowanie społeczeństwa jako całości w celu stwierdzenia jak każda część składowa tego społeczeństwa pasuje do pozostałych lub jest znacząca w kategoriach innych takich części. Zakłada próbę zrozumienia, jak jego części są ze sobą powiązane, np. jak polityka łączy się z gospodarką badanie każdego społeczeństwa w relacji do innych społeczeństw w celu znalezienia istniejących między nimi podobieństw i różnic oraz ich wytłumaczenia. Zakłada dążenie do odnalezienia i wytłumaczenia podobieństw i różnic zachodzących między nimi. Formy porównań: porównania izolowanych przypadków (np. Triobriandczyków z Melanezji z Nuerami z Afryki Wschodniej) porównania w obrębie regionu (np. Triobriandczycy w kontekście etnografii Melanezji) ogólniejsze porównania (biorące pod uwagę społeczeństwa całej Ziemi) Porównawczy charakter antropologii powoduje większą (niż na przykład socjologowie) świadomość antropologów co do przyjmowanych przesłanek teoretycznych, stąd bierze się szczególne zainteresowanie teorią. Każdy antropolog jest trochę teoretykiem i trochę badaczem terenowym. 6. Społeczeństwo i kultura Inna klasyfikacja paradygmatów antropologii: według tego, czy przedmiotem ich zainteresowania jest społeczeństwo (jako jednostka społ.) czy też kultura (ogół idei, umiejętności i przedmiotów posiadanych przez wspólnotę lub społeczeństwo). Najwcześniejsze zainteresowania dotyczyły natury społeczeństwa. Po odrzuceniu diachronii - zainteresowanie tym jak społeczeństwo jest zorganizowane lub jak funkcjonuje (ale nadal interesuje to, co społeczne). Dyfuzjonizm zawierał zalążki determinizmu kulturowego, który został doprowadzony do skrajności w relatywiźmie Franza Boasa. Nacisk kładziony wcześniej na strukturę społ. ustępuje pod wpływem interpretacjonistów i postmodernistów. Wyraźny podział na perspektywy społeczne i kulturowe. Perspektywy łączące badania kultury i społeczeństwa: strukturalizm, feminizm, koncepcje areałów kulturowych, koncepcje regionalne. Perspektywy społeczne: Ewolucjonizm, Funkcjonalizm, Funkcjonalizm strukturalny, Transakcjonizm, Procesualizm, Marksizm, Poststrukturalizm (pod pewnymi względami), Strukturalizm (pod pewnymi względami), Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami), Feminizm (pod pewnymi względami) Perspektywy kulturowe: Dyfuzjonizm, Relatywizm, Antropologia kognitywna, Interpretacjonizm, Postmodernizm, Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami, Strukturalizm (pod pewnymi względami, Poststrukturalizm (pod pewnymi względami, Feminizm (pod pewnymi względami) 7. Wizje historii antropologii Kształt teorii antropologicznej zależy od tego, jak widzi się historię tej dyscypliny naukowej Następstwo zdarzeń lub nowych idei Następstwo ram czasowych albo stadiów rozwoju, albo kuhnowskich paradygmatów, które wymagają wewnętrznej analizy System idei zmieniających się w czasie, których analiza powinna być dynamiczna Zbiór równoległych narodowych tradycji naukowych Proces przeskakiwania między programami badawczymi (Dany program badań osiąga punkt, w którym nic nowego ani ekscytującego nie wynika z pracy nawet najlepszych badaczy) Ewolucjonizm uniwersalny Powstał na początku XX wieku jako próba złagodzenia dogmatów poprzedniego ewolucjonizmu Zaczęto mówić o ogólnych, „uniwersalnych” stadiach ewolucji, takich jak „dzikość”, „barbarzyństwo” i „cywlizacja” Był dłużnikiem raczej materializmu Morgana Nie ma się tu o co spierać - wiadomo technika osiągnęła wielki postęp a społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone Childe „Man Makes Himself” (dotyczy historii ludzkiej jako całości) - kreślił w niej obraz ewolucji od łowiectwa i zbieractwa do początków rolnictwa i ukształtowania się państw, rewolucji miejskiej i „rewolucji wiedzy ludzkiej” „O rozwoju historii” - bardziej pesymistyczna, Europa obrała kurs na „wiek ciemny” White Jego pozycja to wysepka ewolucjonizmu w morzu relatywizmu Pięć studiów etnograficznych poświęconych Indianom Pueblo „The Science of Culture” - koncepcja kultury jako zintegrowanego, dynamicznego i symbolizującego systemu, którego najważniejszym składnikiem jest technika „Evolution of Culture” - ku ewolucji przebiegającej od „rewolucji naczelnych” do upadku Rzymu; dowodził, że energia jest kluczową siłą ewolucji kulturowej (najwcześniej energia istaniała w postaci ciała ludzkiego, póżniej ogień, woda wiatr) Ewolucjonizm multilinearny i ekologia kulturowa Steward (stworzył go) Zakładał odmienne trajektorie rozwoju technicznego i społecznego w różnych regionach świata (mogły być ograniczone przez warunku ekologiczne - historyczne determinacje techniki i środowiska naturalnego) Ściśle związany z koncepcją ekologii kulturowej (wiele podobieństw do myśli Darwinowskiej) Przełom w 1955r. artykuły Stewarda ukazały się w formie książki Społ zbieracko-łowieckie rozwijają najkorzystniejsze dla siebie, charakterystyczne sposoby eksploatacji zasobów naturalnych (nie tylko dzięki technice ale też migracjom teren., rozmieszczeniu teryt. i strukturze grup) 2. Murdock Cross-Cultural Survey a potem Human Relations Area Files - stworzył je, gromadziły fakty ze wszystkich kultur świata „Social structure” - w celach porównawczych posłużył się próba dwustu pięćdziesięciu reprezentatywnych społeczności Niektóre zasady wyznaczania pochodzenia związane są z określonymi wzorami rezydencji małżeńskiej Pochodzenie patrylinearne z rezydencją virilokalną (przy mężu) Pochodzenie matrylinearne z rezydencją uxorilokalną (przy żonie) Z awunkulokalną (przy bracie matki męża) Terminologia „irokeska”, w której rozróżnia się kuzynów przeciwległych i równoległych Terminologia Crow, zgonie z którą siostra ojca i córka siostry ojca są nazywane za pomocą tego samego terminu (ma sens w społeczeństwie matrylinearnym Wniosek: gdy zmienia się sposób ustalania pochodzenia, musi się zmieniać także terminologia pokrewieństwa Ewolucjonizm unilinearny Istnieje jedna dominująca linia ewolucji - wszystkie społeczeństwa przechodzą przez te same stadia rozwoju Kładziono nacisk na różne sprawy: kulturę materialną, środki utrzymania, strukturę pokrewieństwa, wierzenia religijne Problematyczność tez: albo są niesprawdzalne albo nieuniwersalne (opiera się na założeniu, że na całym świecie sprawy mają sie tak samo, a zmiany nawet nie jednoczesne zachodzą w ten sam sposób) Maine, Lubbock i Morgan Idea tej ewolucji wyrosła z koncepcji teoretyków monogenezy w początkach XIX wieku Rodzina przeciwstawiona umowie społecznej Umowa społeczna obowiązywała jako podstawa myśli prawnej od blisko dwustu lat 1861r. przeciwstawił się jej Henry Maine (zastrzeżenia: sztuczny charakter) Maine dowodził, że społeczeństwo pojawiło się w miejsce rodziny i grup krewniaczych stworzonych na bazie rodziny Lewis Henry Morgan - do jego koncpecji nawiązał Karol Marks, a szczególnie zainteresował się nimi Fryderyk Engels Prowadził bardzo poważne badania terenowe jako teoretyk „klasyfikacyjny system pokrewieństwa” (kuzyni równolegli i bracia i siostry - ten sam termin), porównawczy model umożliwiający zrozumienie systemów pokrewieństwa z całego świata Matrylinearność kontra patrylinearność Lubbock - pewien sceptycyzm w stosunku do pierwotnej matrylinearności Matrylinearność była bardziej rozpowszechniona wtedy, gdy instytucja małżeństwa nie była jeszcze całkiem rozwinięta (gdy się rozwinie własność będzie przechodzić z mężczyzny na jego dzieci - patrylinearnie) Maine - opowiadał się za patrylineranością Sądził, że Rzymianie to lud starożytny i że tak jak Hebrajczyków, Greków i narody Germańskie charakteryzowało ich pochodzenie matrylinearne Morgan vs. John Ferguson McLennan - dlaczego matrylinearność mogła poprzedzać Patrylinearność? McLennan - walka o pożywienie doprowadziła do dzieciobójstwa, którego ofiarą padały dziewczynki; deficyt kobiet prowadził do poliandrii (związek jednej kobiety z kilkoma mężczyznami); nie można było więc określić ojcostwa żadnego z dzieci (patrylinearność była później gdy mężczyźni porywali kobiety) Morgan - teoria oparta na analizie terminologii pokrewieństwa; ludy azjatyckie musiały kiedyś być matrylinearne. Rozpowszechniona wśród nich klasyfikacja ojca i brata ocja za pomocą jednego terminu (a kuzynów równoległych jako braci i siostry), zakłada to system małżeństw kilku braci z tą samą kobietą Był przekonany, że terminologie pokrewieństwa są „zachowawcze”, stanowią odbicie dawnych faktów społecznych - patrylinearność pojawiła się później, wraz z powstaniem własności prywatnej i związanych z nią praw dziedziczenia przez syna po ojcu Johan Jakob Bachofen („Das Mutterrecht”) - opowiedział się za wyższością matrylinearności Istnienie wczesnego ruchu kobiecego, który w dalszym toku historii obalił pierwotną męską dominację Kuwada to zwyczaj polegający na tym, że mąż ciężarnej kobiety zachowuje się tak, jak gdyby to on był w ciąży (pomieszał tu matrylinearność z matriarchatem) Dla ewolucjonistów unilineranych zróżnicowanie kulturowe miało znaczenie jedynie jako wskaźnik odmiennych stadiów rozwoju w obrębie wielkiego schematu ewolucyjnego Znaczenie miał dla nich logika i niuanse argumentacji Początki „naszej” antropologii były związane z prawem (np. prawo naturalne, umowa społeczna) czy też sporami o rodzinę i pokrwieństwo (centrum dyskursu antropologicznego) Teorie „totemizmu”u „totemizm” - symboliczna reprezentacja tego, co społeczne za pomocą tego co naturalne Totem pochodzi z języka Odżibejów (wprowadzone do języka w 1791r. przez Johna Longa) Peter Jones - pierwszy dobry opis idei totemicznych Odżibejów W ich myśleniu totem jest przeciwstawiony manitu Totem przedstawia się za pomocą gatunku zwierzęcia (klan patrylinearny) Nie można poślubić kogoś kto należy do tego samego totemu Manitu jako zwierzę, ale jest to duch opiekuńczy jednostki a nie grupy Swojego manitu nie można zabijać ani zjeść W Australii sześć form totemizmu: „totemy indywidualne” przypominają manitu „totemy klanowe” (emblematy klanów patrylinearnych lub matrylinearnych) Totemy fratrii - grupy klanów Totemy moiet - dzielą społeczeństwo na pół (wg zasad patry lub matrylinearnych) Totemy sekcji i podsekcji - kategorie wyznaczające możliwość zawierania małżeństw Totemy miejscowe - należące do duchów świętych miejsc Emile Durkheim - najbardziej „pierwotni” mężczyźni lękali się krwi (klanowa krew jest siedzibą bogów totemicznych - więc nie można) Zygmunt Freud (zwolennik Lemarcka, ale stworzył tę koncepcję na podstawie koncepcji Darwina oraz teologa Williama Robertsona Smitha) Pierwotna horda jako grupa samców i samic, zdominowaną przez jednego samca Kontrolował on samice i tylko on uprawiał z nimi seks (członkowie hordy czcili go jako boga) Nienawiść młodych samców - zabito samca alfę i uprawiali seks ze swoimi matkami i siostrami Poczuli się winni i wymyślili totemizm Patriarchę hordy zaczęto wspominać jako istotę totemiczną (aby ułagodzić jego ducha wymyślono ofiary) Powstrzymanie naturalnej skłonności do „parzenia się” z matkami wymyślno zasady zakazujące kazirodztwa Początki religii w ujęciu Tylora i Frazera Sir Edward Tylor - badał ewolucję kultury za pomocą teorii „przeżytków” Współczesna kultura przechowuje elementy, które straciły już swoje funkcje, ale których obecne istnienie stanowi świadectwo tego, jak ważne były w przeszłości Teoria religii - schemat ewlocju od „animizmu” (dusze [animi - łac.] istnieją niezależnie od świata materialnego), z niego rozwinął się fetyszyzm (ludzie sprawują kontrolę nad bóstwami za pomocą przedmiotów) i totemizm (wiara że rośliny i zwierzęta mają duszę) Ewolucja religii jako proces złożony, w którym przeżytki wcześniejszych stadiów nakładają się na nowsze idee, a różne odmiany animizmu powstają jednocześnie Lubbock - unilinearny schemat: Ateizm (brak określonej idei bóstwa); Fetyszyzm; Kult przyrody (totemizm); Szamanizm (przekonanie, że bóstwa są dalekie i potężne, dostępne tylko za pośrednictwem); Idolatria (antropomorfizm - bogowie stają się podobni do ludzi); Teizm Sir James Frazer („Złota gałąź“) Nadając szczególne znaczenie jednemu z aspektów kultury (nauce), przypisuje go mimo wszystko w takim samym stopniu bardziej pierwotnym i bardziej cywilizowanym kulturom Religia ewoluuje wraz z pierwotną nauką, a nowoczesna kultura zawiera obie te „nitki” Wierni ujęciu antropologii jako nauki wiążącej teraźniejszość z przeszłością; poszukiwali początków kultury i odnaleźli je u współczesnych im „pierwotnych” ludów OD RELATYWIZMU DO KOGNITYWISTYKI Determinizm: -> ogólny determinizm kulturowy: głosi, że istnieje uniwersalny wzór kultury ludzkiej -> partykularystyczny determinizm kulturowy: nie ma uniwersalnego wzoru kulturowego. Rozróżnienie Melforda E. Spiro (krytyk relatywizmu współczesnego) Relatywizm deskryptywny (opisowy): Założenia: determinizm kulturowy = kultura a nie biologia reguluje sposoby postrzegania świata. zróżnicowanie kulturowe wytwarza u różnych ludów odmienne społeczne i psychologiczne sposoby myślenia. Akceptowany przez przedstawicieli wszystkich szkół w antropologii relatywizm normatywny: Założenia: nie istnieją uniwersalne standardy oceniania innych kultur, skoro każda kultura ocenia zgodnie z własnymi standardami. jego zwolennikami są Boas i Evans-Pritchard ma 2 formy: relatywizm poznawczy: (dotyczy zdań opisowych): wszystkie twierdzenia o świecie są kulturowo uwarunkowane, nie ma prawdziwych albo fałszywych (nie ma twierdzeń kulturowo nie uwarunkowanych), każda nauka jest więc etnonauką. relatywizm moralny (dotyczy zdań oceniających): sądy estetyczne i etyczne należy wydawać w kategoriach konkretnych wartości kulturowych, a nie uniwersalnych. Właściwe zachowanie i racjonalność także należy oceniać w odniesieniu do wartości kulturowych. relatywizm epistemologiczny: Założenia: najmocniejsza postać relatywizmu opisowego determinizm + pogląd, że zróżnicowanie kulturowe jest nieograniczone. zwolennicy partykularystycznego determinizmu -> natura i umysł ludzki są kulturowo zmienne - nie da się tworzyć uogólnień dotyczących kultury. Boas i powstanie relatywizmu kulturowego: w I poł XX w. relatywizm ten dominuje w antropologii amerykańskiej podkreślał bogactwo kultur pierwotnych wykorzystywany w walce z rasizmem, antysemityzmem i nacjonalizmem. Boas: 1858-1942. - prowadził badania terenowe wśród Eskimosów z Ziemi Baffina. Stwierdził, że kultura determinuje postrzeganie. Sprzeciwiał się ewolucjonizmowi i jego spekulowaniu na temat przeszłości kultur. - Dzieło: „The mind of a primitive man”: rasa biała nie stoi wyżej intelektualnie, lecz jako bardziej uprzywilejowana jest w lepszej pozycji niż inne. - Odrzucał istnienie jakiejkolwiek biologicznej podstawy kultury. - Kultura jest jeszcze bardziej niezależna od rasy niż język. - Zarzuca ewolucjonizmowi brak możliwości porównywania danych, którymi się posługuje. - Definiuje ludzi pierwotnych, lecz ich nie ocenia = to ci, których formy życia są proste, a składniki i forma kultury skromne i intelektualnie niespójne. Różne ludy są pierwotne lub zaawansowane pod różnymi względami. (np. uboga kultura materialna ale złożona struktura społeczna u aborygenów) Nie ma ludzi nietkniętych przez obce wpływy => nie można zaliczać kultur do jednolitej kategorii „pierwotne” lub „cywilizowane”. Kultura i osobowość: Alfred L. Kroeber i Clyde Kluckhohn dzielą definicje kultury na 6 grup: - opisowe (oparte na treści kultury), - historyczne (nacisk na tradycję), - normatywne (akcentują normy), - psychologiczne (dotyczą uczenia się i rozwiązywania problemów), - strukturalne (mające do czynienia ze wzorami), - genetyczne (np. kultura jako produkt bycia człowiekiem). Opisowa definicja Tylora = kultura obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności i przyzwyczajenia, zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Ruth Benedikt - „Wzory kultury” ( z inspiracji Boasem). Porównuje tu 3 ludy: Indian Zuni z Nowego Meksyku, Kwakiutlów z wyspy Vancouver i Dobu z wysp Melanezji. - Uważa, że rozmaite aspekty kultury należy ujmować w świetle kultury jako całości. - Nawet stany psychiczne są zdeterminowane kulturowo. - Zuni: przywiązanie do rytuałów, wstrzemięźliwość, brak agresywności, kulty czarowników-uzdrowicieli, wszystkie szczegóły ceremonii są istotne, precyzja, uporządkowane życie, brak transów i halucynacji, brak zaufania do indywidualizmu i wyraźnego odróżnienia dobra od zła - rzeczy po prostu są takie, jakie są.=> Są apolińczykami. Neurotycy. - Kwakiutlowie: kultura dionizyjska, niegdyś zjadali ciała niewolników, dionizyjska gospodarka za sprawą potlaczu - w XIX w. wodzowie rozdawali i niszczyli swoje bogactwa i plony, im więcej zniszczono, tym lepiej. Megalomani. - Dobu: wrogość, zdrada to największe dla ich zalety, istnieją czary, żyją w ciągłym strachu przed sobą, ale uważają ten stan za coś normalnego. Paranoicy. Kultura determinuje zarówno zachowania właściwe jak stany psychiczne - jedna z najmocniejszych tez relatywizmu w antropologii. W ślady Benedikt poszli min: Mead i Kluckhohn Mead twierdzi, że seks przed ślubem bez miłosnej więzi uważa się tam za coś normalnego i że okres dojrzewania nie wiąże się tam ze stresem emocjonalnym i buntem. Krytykował to min Derek Freeman. Mead stała się najbardziej znaną przedstawicielką szkoły kultury i osobowości, a jej prace to początek antropologii psychologicznej.
4. Paradygmaty antropologii Główne zagadnienia interesujące teoretyka: Perspektywa teoretyczna - ogólna teoria, która czasami nazywa się ramą teoretyczną lub ogólnym sposobem patrzenia na świat. W antropologii jest to: Kosmologia - gdy przypisuje się ją „tradycyjnej” kulturze, Paradygmat - gdy przypisuje się go zachodnim naukowcom Antropologia zachowuje pewne podobieństwo do fizyki, bo dysponuje jedną, obejmującą całość ramą teoretyczną (rozumienie rodzaju ludzkiego), a w jej obrębie bardziej szczegółowe paradygmaty (takie jak funkcjonalizm i strukturalizm). Paradygmaty obejmują konkretne fakty i wyjaśnienia, które składają się na dane badania antropologiczne. Antropologia przechodzi od czasu do czasu „rewolucję” lub „zmianę paradygmatu”. Moda odgrywa także rolę. Prawo natury i umowa społeczna. Wiek XVII HUGO GROCJUSZ - był przekonany, że narody świata są częściami ponadnarodowej społeczności, która jest podporządkowana prawu natury. Grocjusz znalazł podstawę społeczeństwa w społecznej naturze gatunku ludzkiego, a nie w teologii, jak to czyniono przed nim. SAMUEL PUFENDORF - był przekonany, że społeczeństwo i natura ludzka są w pewnym sensie nierozdzielne, ponieważ ludzie są z natury istotami zdolnymi do życia w społeczeństwie. Spekulował jak mogło wyglądać społeczeństwo u zarania cywilizacji. THOMAS HOBBES - kładł nacisk na naturalne dążenie do własnej korzyści, a nie na naturalną skłonność ludzi do tworzenia społeczeństw. Hobbes był przekonany, że dążenie to powinno być kontrolowane i że racjonalne ludzkie istoty rozpoznały konieczność podporządkowania się autorytetowi dla osiągnięcia pokoju i bezpieczeństwa. Tak więc społeczeństwo powstało wskutek zgody i powszechnego porozumienia („umowy społecznej”). JOHN LOCKE - był przekonany, że stan natury jest stanem niezmąconego spokoju, a umowa społeczna była niezbędna po to, żeby rozstrzygać spory. O ile skłonność ludzi do grzechu mogła prowadzić w stanie natury do kradzieży i być może zbyt surowego karania złodziei, o tyle rozwój społeczeństwa sprzyjał zarówno zachowaniu własności, jak i ochronie naturalnych wolności, którymi cieszyli się oni w stanie natury. Wiek XVIII JAK JAKUB ROUSSEAU - atakował twierdzenie Grocjusza, iż władza człowieka nie została ustanowiona na korzyść rządzonych. Według ROUSSEAU rząd i umowa społeczna były czymś różnym. Rząd zrodził się, ponieważ bogaci pragnęli ochrony dla wcześniej nabytej własności. Natomiast umowa społeczna jest ugruntowana na demokratycznej zgodzie. Opisuje ona wyidealizowane społeczeństwo, w którym ludzie zgadzają się zorganizować lub zachowywać korzystny dla wszystkich wspólny sposób życia. Teoria umowy społecznej przyjmowała logiczny podział na stan natury i stan społeczny. Ludzie żyjący w stanie natury zbierali się razem i w wyniku porozumienia - mającego na celu stworzenie państwa - tworzyli stan społeczny. Obecnie większość antropologów jest zgodna, iż nie można oddzielić tego co „naturalne” od tego co „kulturowe” („społeczne”), ponieważ jedno i drugie jest nieodłączne od samej idei człowieczeństwa (pogląd odziedziczony po autorach wczesnonowożytnych). 3. Myśl socjologiczna i antropologiczna - na XIX- i XX- wiecznej antropologii odcisnęły piętno dwie linie rozwojowe: 1) tradycja socjologiczna (Monteskiusz, Saint-Simon, Comte) 2) spadkobiercy oświecenia szkockiego spierający się o biologiczne relacje między `rasami” a. Tradycja socjologiczna - prekursorem tej tradycji jest MONTESKIUSZ. Jego traktat „O duchu praw” badający formę rządu, temperament ludów oraz wpływ klimatu na społeczeństwo, zawierający prawdziwe przykłady etnograficzne z całego świata. Głównym pojęciem jest tu pojęcie ogólnego ducha - esencji danej kultury - w początkach XIX wieku SAINT-SIMON oraz jego uczeń AUGUST COMTE, przedstawili koncepcję łączącą Monteskiuszowskie zainteresowanie nauką o społeczeństwie z pragnieniem włączenia jej w ramy obejmujące również fizykę, chemię i biologię - pojawiła się nowa nauka - socjologia - jej pole badawcze obejmowało idee Monteskiusza, Saint-Simona oraz wiele z tego, co później uznaliśmy za ewolucjonistyczną refleksję antropologiczną nad społeczeństwem b. Monogeneza i poligeneza - powstanie antropologii takiej, jaką znamy, jest uwarunkowane przyjęciem idei monogenezy - zwolennicy monogenezy byli przekonani, że cały rodzaj ludzki miał jeden początek (Jamek Cowles Prichard, Thomas Hodgkin, Thomas Fowell Buxton) - zwolennicy poligenezy wierzyli, że rodzaj ludzki miał wiele początków i dlatego „rasy” ludzkie są podobne do gatunków (Robert Knox, James Hunt) - w myśl współczesnej rodzaj ludzki jest pod względem biologicznym i psychologicznym zasadniczo taki sam, więc zwyciężyła poligeneza - zwolennicy monogenezy byli przekonani, że wszystkie społeczeństwa w swoim rozwoju przechodzą przez takie same stadia. Dlatego sądzili, że badania „niższych” ras mogły dostarczyć pewnej wiedzy o wcześniejszych stadiach rozwoju ich własnego społeczeństwa. Zwolennicy poligenezy odrzucali to przekonanie. - z dzisiejszego punktu widzenia: zwolennicy poligenezy faktycznie badali zróżnicowanie grup ludzkich (mimo że myśleli, że badają oddzielne gatunki). Nazywali siebie „antropologami”, podczas gdy w obozie zwolenników monogenezy większość wolała mniej gatunkocentryczne określenie - „etnologowie” Oświeceniowe definicje natury ludzkiej. Wiele ważnych pytań antropologicznych po raz pierwszy postawiono w nowoczesnej formie w czasach europejskiego oświecenia: jak teoretycznie zdefiniować gatunek ludzki co odróżnia ludzi od zwierząt jaka jest naturalna kondycja rodzaju ludzkiego Trzy formy życia skupiały na sobie uwagę, gdy stawiano te kwestie: 1) Dzikie dzieci - przypadki dzikich dzieci gwałtownie mnożą się w XVIII wieku - przykłady: „dziki Piotr z Hanoweru”, „dzika dziewczynka z Szampanii”, Wiktor, czyli „dziki chłopiec z Aveyronu” - zainteresowanie dzikimi dziećmi wygasło wśród antropologów dawno temu. Stało się tak dlatego, iż współcześni antropologowie są mniej zainteresowani abstrakcyjną, pierwotną „naturą ludzką”, której rzekomym dowodem byłyby te dzieci, natomiast znacznie bardziej zajmują ich relacje między istotami ludzkimi jako członkami społeczeństwa. 2) Orang-Outang (małpy) - „Orang-Outang” (w języku malajskim „człowiek leśny”) był rodzajowym określeniem stworzenia, co do którego panowało przekonanie, że jest prawie człowiekiem - doniosłość tego pojęcia można dostrzec w sporze dwóch ludzi: Jamesa Burnetta, lorda Monboddo oraz Henry`ego Home`a, lorda Kamesa - LORD KAMES obstawał przy wąskiej definicji człowieczeństwa. Twierdził, że różnice między kulturami są tak wielkie, że poszczególne populacje ludzkie można właściwie traktować jako oddzielne gatunki (np. Europejczycy pod względem biologicznym stoją wyżej niż Amerykanie) - LORD MONBODDO rozszerzył definicję natury ludzkiej tak, aby obejmowała tych, którzy w ogóle nie potrafili mówić, mianowicie Orang-Outangi. Najważniejszym elementem jego teorii był jednak język. Jego zdaniem najpierw pojawia się człowieczeństwo naturalne, później dochodzi do zawarcia „umowy społecznej”, za której sprawą zostaje stworzone społeczeństwo, a dopiero potem powstają mowa i język 3) Wyobrażenia „dzikusa” „dzikusy” (tubylczy mieszkańcy innych kontynentów) - prototypem dzikusa był rdzenny mieszkaniec Ameryki Północnej, który wedle typowego europejskiego sposobu myślenia był bliższy ideału „człowieka natury” niż Francuz czy Anglik - typowy dla XVII i początku XVIII wieku pogląd na naturę ludzką głosił, że ludzie są „oswojonymi bestiami” - relacja między naturą i społeczeństwem była przedmiotem licznych dyskusji a) jedni - zgodnie z myślą chrześcijańską - twierdzili, ze natura jest dobra, a społeczeństwo jest z konieczności złe, potrzebne po to, żeby kontrolować ludzką grzeszność, którą odziedziczyliśmy po upadku Adama i Ewy. b) inni dowodzili, że egzystencja ludzi jest z natury społeczna, skoro można ich odnaleźć tylko w społeczeństwie. „Naturalna” egzystencja rodzaju ludzkiego jest społeczna i kulturowa, a natury i kultury nie da się rozdzielić - poglądy ROUSSEAU a) podobnie jak Monboddo uznawał Orang-Outangi za ludzkie z natury oraz za istoty samotnicze b) jego wyobrażenie człowieka „naturalnego” prezentowało się następująco: idealizował dzikie życie, kładł nacisk na samotniczą egzystencję „człowieka natury” c) rozpoczyna swoją „Rozprawę o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi” od rozróżnienia 2 rodzajów nierówności. Pierwsza z nich to „nierówność naturalna”, czyli różnice między ludźmi pod względem siły, inteligencji itd. Drugi to „nierówność sztuczna”, czyli różnice, które powstają w obrębie społeczeństwa. Według Rousseau, „człowiek natury” był zdrowy, szczęśliwy i wolny, a nie biedny, wstrętny czy zwierzęcy. Przywary pojawiły się dopiero wtedy, gdy ludzie zaczęli tworzyć społeczeństwa i rozwijać sztuczne nierówności, które społeczeństwo zakłada. d) koncepcja Rousseau głosi, że społeczeństwo powstało, gdy ludzie zaczęli osiadać i budować szałasy. Prowadziło to do kształtowania się rodzin i związków między sąsiadami, a tym samym (jednocześnie) do rozwoju języka. Rozwój cywilizacji lub „społeczeństwa obywatelskiego” wiązał się ze wzrostem nierówności. Odtąd nie było już odwrotu. Społeczeństwo obywatelskie nie może samo się obalić. Może jedynie tworzyć sprawiedliwe prawa i próbować w jakimś zakresie na nowo ustanowić naturalną równowagę. - znaczenie wyobrażeń „szlachetnego dzikusa” dla współczesnej antropologii a) w teoriach antropologicznych (np. koncepcje ewolucjonistyczne), w których podkreśla się różnice między społeczeństwami „pierwotnymi” i „niepierwotnymi”, idea szlachetnego dzikusa pozostaje reprezentacją „natury” obecnej w społeczeństwach pierwotnych b) w teoriach, w których nie dokonuje się takiego rozróżnienia (np. teorie relatywistyczne), idea szlachetnego dzikusa przetrwała jako wyobrażenie wspólnej natury ludzkiej leżącej u podstaw wszystkich kultur Neodarwinizm Zbiór wielu perspektyw obejmujących dwie główne, odmienne szkoły myślowe: socjobiologię i myślenie „rewolucyjne” Socjobiologia Pod koniec lat 70-tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych Początek dała książka Edwarda O. Wilsona „Socjobiologia” Ludzka kultura i społeczeństwo jako proste dopełnienie zwierzęcej natury rodzaju ludzkiego Podjął się wyjaśnienia całości ludzkiej kultury Badał konsekwencje doboru grupowego dla sposoby prowadzenia wojen, skutki doboru naturalnego dla rozwoju organizacji politycznej, sztukę jako szczególny przejaw posługiwania się narzędziami Altruizm w obrębie rodziny sprawia, że tym, którzy mają określone geny dzieje się lepiej Robin Fox Społeczeństwo ludzkie ma swoje korzenie w instynkcie społecznym zwierząt i dowodził, że elementy ludzkich systemów pokrewieństwa można odnaleźć również u innych naczelnych Rewolucja symboliczna? W latach 80-tych XX wieku pojawia się ono jako paradygmat rządzący się swoimi własnymi prawami Przyjmuje momentalne zmiany powolnej ewolucji - poszukuje początków kultury symbolicznej albo kulturo genezy Chris Knight (ekscentryczna wersja) - początkiem kultury symbolicznej był seksualny strajk części osobników, których anatomia przypominała anatomię dzisiejszych kobiet (jedzenie w zamian za skes - mężczyźni najpierw muszą iść polować a potem dopiero Bara-bara) Wyrazem symbolicznym odmowy była menstruacja lub jej udawanie Okres polowania i tabu seksualnego obejmował czas od nowi do pełni, a okres biesiadowania i seksu od pełni do nowiu Ewolucjonistyczna bo kładzie nacisk na linię łączącą kulturę przedsymboliczną z symboliczną Ewolucja (Maine, Morgan) kontra rewolucja (Rousseau, Freud, Knight) Aktualne nurty ewolucjonistyczne Tim Ingold, zwolennicy ekologii kulturowej z Japonii i USA poszukują granicy oddzielającej ludzi od zwierząt Knighta interesuje granica dzieląca ludzkość nie znającą symboliki, od takiej jaką znamy 1. PREKURSORZY FUNKCJONALIZMU I ANALOGIA ORGANICZNA: Radcliffe-Brown przypominał, że w historii antropologii można wskazać dwa punkty początkowe: 1. to ok. rok 1870, gdy myśl ewolucjonistyczna znajdowała się w pełni rozwoju 2. wiązał się z rozprawą na temat "O duchu praw" Monteskiusza Idea, że społeczeństwo jest systematycznie ustrukturyzowane i że jego struktury są właściwym przedmiotem badań nauk społecznych. Łączyło się to z koncepcją Herberta Spencera dot. analogii organicznej. Spencer uważał. że społeczeństwo przechodzi przez stadia analogiczne do niemowlęctwa, dzieciństwa, młodość, dorosłości, wieku średniego i starości. Społeczeństwo składa się z części, każda z nich pełno swoja funkcję. ANALOGIA ORGANICZNA: Struktury organizmu podobne są do struktur społeczeństw. Instytucje społeczne tak jak części ciała funkcjonują w obrębie większych systemów. Systemy społeczny tworzą społeczeństwo a systemy biologiczne formują organizm. 3. FUNKCJONALIZM MALINOWSKIEGO przeciwnik gabinetowego ewolucjonizmu, zainicjował tradycję badań terenowych opartych na użyciu miejscowego języka i "obserwacji uczestniczącej". Funkcjonalizm a praca terenowa Istnieją dwa odmienne obrazy antropologii Malinowskiego: 1. obraz metody badań terenowych i przyjmowanych przez nią implicite założeń teoretycznych oraz styl pisarstwa etnograficznego 2. Sprecyzowanie teorii kultury i uniwersaliów kulturowych oparty na założeniach przyjętych w późnych pismach Funkcjonalizm stylu pracy Malinowskego: kładł nacisk na instytucje społeczne funkcjonujące w obrębie większych systemów społecznych, zachęcał do długotrwałych badań terenowych, utrzymując cały czas bliski kontakt i informatorem. Jego najsłynniejsze dzieło to "Argonauci Zachodniego Pacyfiku". Zaczyna od przedstawienia przedmiotu, metody i celu pracy opisu geografii Trobriandów. Potem następuje opis reguł wymiany kula, faktów dot. czółen, żeglowania, magii i ceremonii i nim związanych. Następnie pojawiają się szczegóły kula i magii. Kaberry opisuje trzy poziomy abstrakcji w teorii funkcji Malinowskiego. 1 poziom: "Funkcja" oznacza oddziaływanie instytucji na inne instytucje, czyli relacje miedzy nimi 2 poziom: dot. rozumienia instytucji w kategoriach definiowanych przez członków danej społeczności 3 poziom: określa sposób, w jaki dana instytucja zwiększa ogólną spójność społeczna. Pod koniec życia Malinowski podsumował swoją perspektywę, twierdząc, że podstawą podejścia jest zbiór siedmiu potrzeb biologicznych i odpowiadających im reakcjom kulturowym. Potrzeby podstawowe: Reakcje kulturowe: 1. przemiana materii 1. zaopatrywanie się w żywność 2. reprodukcja 2. pokrewieństwo 3. wymogi organizmu 3. schronienie 4. bezpieczeństwo 4. ochrona 5. ruch 5. działanie 6. rozwój 6. trening 7. zdrowie 7. Higiena Myślenie pierwotne? Antyrelatywizm Levy-Bruhla: odrzucił koncepcję jedności psychiki ludzkiej myślenie pierwotne jest jakościowo różne od logicznego ( jest prelogiczne ale nie jest nielogiczne, nie odróżnia ono przyczyny od skutku) jego podejście to antyrelatywizm i ewolucjonizm zarazem. W książce: „Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych”: dzieli myślenie ludzkie na: - „umysłowość pierwotną” - „umysłowość wyższą” Człowiek pierwotny myśli wystarczająco logicznie w sytuacjach codziennych, ale nie potrafi myśleć logicznie w kwestiach abstrakcyjnych. Nie odróżnia przedmiotu od tego, co on symbolicznie lub mistycznie reprezentuje. Myślenie pierwotne jest też wytworem myślenia zbiorowego a nie indywidualnego. Jednak w notatkach pisał, iż nie istnieje umysłowość pierwotna, cechująca się mistycznością i prelogicznością, ale że istnieje umysłowość mistyczna, która wyraźniejsza jest u ludów pierwotnych niż u nas, ale jest obecna w każdym umyśle ludzkim => różna między nami jest nie logika lecz wiedza, a kultury różnią się stopniem a nie rodzajem. Działania zbiorowego nie można zredukować do działań jakiejś liczby jednostek, nie można zredukować kultury jako całości do idei jej pojedynczego nosiciela (dotyczy to tylko jego zdaniem kultur przedpiśmiennych). Levi-Strauss pod pewnymi względami idzie śladem Levy-Bruhla, pod innymi nie. Ch. Hallpike porównał myślenie pierwotne do procesów myślowych u dzieci, które wypracowują poprawne rozumienie świata. Utajonym założeniem Levy-Bruhla jest to, że ludy pierwotne stoją intelektualnie niżej niż „my”. Relatywizm językowy Whorfa: Skrajny relatywizm (przeciwieństwo ewolucjonizmu) uważa, że: ludy pierwotne stoją intelektualnie wyżej niż „my”. Pogląd ten wyznaje Benjamin Lee Whorf. Nawiązywał do Boasa, który wykazał, że języki nie są podobne. Ludzie mówiący złożonymi językami maja odmienne sposoby patrzenia na świat od ludzi mówiących językami prostszymi np. angielskim. Hipoteza Sapira-Whorfa = nie istnieją tylko dwie formy myślenia- „nasza” i „ich”, lecz istnieje różnorodność form myślenia, z których każda jest związana z językiem ludzi uczestniczących w danej formie myślenia. Levy-Bruhl a Whorf: wg Levy-Bruhla konkretność form w języku Melanezyjczyków z wysp Kiwai oznacza brak myślenia abstrakcyjnego. Wg Whorfa takie konstrukcje zakładają wyrafinowanie językowe. Uważa, że konkretność cechuje same morfemy, natomiast możliwość ich łączenia to znak myślenia abstrakcyjnego. Obaj zgadzają się, że język i myślenie są związane. Ale Levy-Bruhl: myślenie znajduje odbicie w języku. Whorf: myślenie odzwierciedla istniejące uprzednio kategorie językowe = ludzie nie myślą niezależnie od tych kategorii. Whorf uważa, że gramatyka Indian Hopi lepiej nadaje się do wyrażania idei naukowych niż angielski. W angielskim mamy 2 kosmiczne formy: przestrzeń i czas, w języku Hopi obiektywną i subiektywną. Krytyka koncepcji Whorfa: Jego pogląd, że myślenie jest zdeterminowane przez język jest uproszczony. Bywa, że osoby, których kultura jest niemal identyczna mówią bardzo odmiennymi językami (np. Baskowie i Hiszpanie), a ci, którzy wywodzą się z całkiem odmiennych kultur, mogą mówić spokrewnionymi językami (np. Nawarowie i Apacze) nadmiernie uwypukla on różnice językowe. Wszyscy ludzie mówią przecież zdaniami, a te składają się z frazy rzeczownikowej i czasownikowej. Jego dowody na to, że myślenie jest zdeterminowane przez język są dedukcyjne. Jeśli wzory myślenia powiązane bezpośrednio z różnymi językami są tak różne, to czy nie-Hopi może zrozumieć jak myśli Hopi? „Mocna” wersja hipotezy Sapira-Whorfa, której Whorf tak bronił przeczy więc możliwości porównania antropologicznego. Dyskusja o racjonalności: Artykuł Dana Sperbera: nazywa relatywistyczne tradycje w antropologii społecznej “intelektualistycznymi” lub “symbolicznymi”. Tradycje te mówią, że pozornie nieracjonalne przekonania nie są irracjonalne, lecz po prostu błędne. Np. ludzie są przekonani, że ziemia jest płaska bo doświadczają jej jako płaskiej. Mówią też, że mity i obrzędy są irracjonalne tylko na dosłownym poziomie, bo jako metafory wartości moralnych mogą być racjonalne. Artykuł Ernesta Gellnera (antyrelatywisty): dowodzi, że relatywizm i uniwersalia ludzkie są ze sobą niewspółmierne. Uważa, że relatywizm głosi, iż nie ma jedynej prawdy. Jest przeciwny utożsamianiu relatywizmu z różnorodnością przekonań. Poszukiwanie uniwersaliów nie jest uniwersalne lecz określone kulturowo. W praktyce większość relatywistów była bardziej zainteresowana zróżnicowaniem kulturowym niż uniwersaliami. Istnienie uniwersaliów nie powoduje, by relatywizm można było zakwestionować, a zróżnicowanie ludzi między sobą nie sprawia, aby można było go podtrzymać
			5. Perspektywy diachroniczne, synchroniczne i interakcyjne Antropologia jako zbiór perspektyw teoretycznych konkurujących ze sobą w obrębie jakiejś określonej ramy teoretycznej. Przykład: Ewolucjonizm i dyfuzjonizm, które konkurują ze sobą, bo oferują odmienne wyjaśnienia tego jak zmieniają się kultury, jednak obie są częściami tej samej teorii - teorii zmiany społecznej Antropologia jako hierarchia poziomów teoretycznych, chociaż nie zawsze jest jasne przypisanie do nich konkretnych podejść. Spory w obrębie różnych perspektyw. Perspektywa diachroniczna - ujmuje zjawiska z perspektywy upływu czasu Perspektywa synchroniczna - ujmuje zjawiska współistniejące w tym samym czasie. Wyjaśnia funkcjonowanie poszczególnych struktur bez odniesienia do upływu czasu Perspektywa interakcyjna (zbiór perspektyw) - ma aspekty synchroniczne i diachroniczne. Odrzuca statyczny charakter analiz synchronicznych, a także upraszczające historyczne założenia klasycznych tradycji ewolucjonistycznych i dyfuzjonistycznych. Bada cykliczne procesy społeczne lub relacje przyczynowo-skutkowe łączące kulturę ze środowiskiem Historia antropologii wiązała się z przejściem od perspektyw diachronicznych do synchronicznych oraz od synchronicznych do interakcyjnych. Perspektywy diachroniczne: Ewolucjonizm, Dyfuzjonizm, Marksizm (pod pewnymi względami), Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami) Perspektywy synchroniczne: Relatywizm (w tym kultura i osobowość), Strukturalizm, Funkcjonalizm strukturalny, Antropologia kognitywna, Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami), Funkcjonalizm (pod pewnymi względami), Interpretacjonizm (pod pewnymi względami) Perspektywy interakcyjne: Transakcjonizm, Procesualizm, Feminizm, Poststrukturalizm, Postmodernizm, Funkcjonalizm (pod pewnymi względami), Interpretacjonizm (pod pewnymi względami), Marksizm (pod pewnymi względami) Badania o charakterze diachronicznym: koncentracja na ogólnych, ale bardzo specyficznych problemach teoretycznych, np. Czy najpierw pojawiło się pochodzenie patrylinearne czy matrylinearne? Znaczna moc wyjaśniająca pytań, ale łatwo odrzucić Badania o charakterze synchroniczny - rozwój na początku XX wieku. Np. Co jest kulturowo bardziej odpowiednie: pochodzenie patrylinearne czy matrylinearne? Koncentracja na konkretnych społeczeństwach, dogłębne badania, porównania. Nacisk na zrozumienie pojedynczych społeczeństw, niezależnie od tego, czy chodzi o funkcję, strukturę czy sens konkretnych zwyczajów. Podejścia interakcyjne - koncentracja na mechanizmach, poprzez które jednostki usiłują uzyskać wpływ na inne jednostki, albo na tym, w jaki sposób definiują one swoją sytuację społeczną. Np. Czy istnieją jakieś ukryte cechy pochodzenia matrylinearnego lub patrylinearnego, które mogłyby prowadzić do rozpadu grup opartych na tych zasadach? PODEJŚCIE EWOLUCJONISTYCZNE Tradycja antropologiczna i biologiczna W średniowieczu porządkowali wszechświat klasyfikując byty od wyższych do niższych (od Boga, przez aniołów do człowieka, do małp robaków i roślin) - koncepcja wielkiego łańcucha Teoria wielkiego łańcucha bytu a teoria ewolucji dwie zasadnicze różnice: „ewolucja” ma aspekt zarówno przestrzenny jak i czasowy W wielkim łańcuchu - niezmienność hatunków, a w teorii ewolucji opiera się na koncepcji zmienności gatunków (niższe formy przechodzą w wyższe) Ewolucja społeczna wykazuje podobieństwa do ewolucji biologicznej Osiemnastowieczni myśliciele zaakceptowali ideę postępu rodzaju ludzkiego w ramach niezmiennej biologii Pod koniec XIX wieku nowoczesne poglądy na ewolucję społeczną zostały połączone z takimi ideami jak „walka o byt” lub „przetrwanie najlepiej przystosowanych” Linneusz - zasadniczo antyewolucjonista Wierzył w krzyżowanie się, dzięki któremu hybrydy nieustannie kształtowały i tworzyły nowe rodzaje Hrabia de Buffon odrzucił wszelke dziedziczne związki między odmiennymi gatunkami Jean Baptiste Lemarck („Filozofia zoologii”) - każda linia pochodzeniowa ewoluowała w kierunku coraz bardziej wyrafinowanych form życia (ameby potem meduzy gady i ssaki) Organy rozwijają się lub zanikają w zależności od tego, czy są używane zgodnie ze swoim przeznaczeniem Jednostki nabywają cech szczególnych, które mogą zostać przekazane potomstwu Charles Darwin (odrzucił pogląd Lemarcka) Ewolucja postępuje wyłącznie dzięki przekazywaniu tego, co dziś nazywamy cechami genetycznymi Wraz z Alfredem Russelem Wallece'em opisał mechanizm ewolucji jako mechanizm „doboru naturalnego” „O pochodzeniu człowieka” 1871r. Ewolucjonizm unilinearny Istnieje jedna dominująca linia ewolucji - wszystkie społeczeństwa przechodzą przez te same stadia rozwoju Kładziono nacisk na różne sprawy: kulturę materialną, środki utrzymania, strukturę pokrewieństwa, wierzenia religijne Problematyczność tez: albo są niesprawdzalne albo nieuniwersalne (opiera się na założeniu, że na całym świecie sprawy mają sie tak samo, a zmiany nawet nie jednoczesne zachodzą w ten sam sposób) Maine, Lubbock i Morgan Idea tej ewolucji wyrosła z koncepcji teoretyków monogenezy w początkach XIX wieku Rodzina przeciwstawiona umowie społecznej Umowa społeczna obowiązywała jako podstawa myśli prawnej od blisko dwustu lat 1861r. przeciwstawił się jej Henry Maine (zastrzeżenia: sztuczny charakter) Maine dowodził, że społeczeństwo pojawiło się w miejsce rodziny i grup krewniaczych stworzonych na bazie rodziny Lewis Henry Morgan - do jego koncpecji nawiązał Karol Marks, a szczególnie zainteresował się nimi Fryderyk Engels Prowadził bardzo poważne badania terenowe jako teoretyk „klasyfikacyjny system pokrewieństwa” (kuzyni równolegli i bracia i siostry - ten sam termin), porównawczy model umożliwiający zrozumienie systemów pokrewieństwa z całego świata Matrylinearność kontra patrylinearność Lubbock - pewien sceptycyzm w stosunku do pierwotnej matrylinearności Matrylinearność była bardziej rozpowszechniona wtedy, gdy instytucja małżeństwa nie była jeszcze całkiem rozwinięta (gdy się rozwinie własność będzie przechodzić z mężczyzny na jego dzieci - patrylinearnie) Maine - opowiadał się za patrylineranością Sądził, że Rzymianie to lud starożytny i że tak jak Hebrajczyków, Greków i narody Germańskie charakteryzowało ich pochodzenie matrylinearne Morgan vs. John Ferguson McLennan - dlaczego matrylinearność mogła poprzedzać Patrylinearność? McLennan - walka o pożywienie doprowadziła do dzieciobójstwa, którego ofiarą padały dziewczynki; deficyt kobiet prowadził do poliandrii (związek jednej kobiety z kilkoma mężczyznami); nie można było więc określić ojcostwa żadnego z dzieci (patrylinearność była później gdy mężczyźni porywali kobiety) Morgan - teoria oparta na analizie terminologii pokrewieństwa; ludy azjatyckie musiały kiedyś być matrylinearne. Rozpowszechniona wśród nich klasyfikacja ojca i brata ocja za pomocą jednego terminu (a kuzynów równoległych jako braci i siostry), zakłada to system małżeństw kilku braci z tą samą kobietą Był przekonany, że terminologie pokrewieństwa są „zachowawcze”, stanowią odbicie dawnych faktów społecznych - patrylinearność pojawiła się później, wraz z powstaniem własności prywatnej i związanych z nią praw dziedziczenia przez syna po ojcu Johan Jakob Bachofen („Das Mutterrecht”) - opowiedział się za wyższością matrylinearności Istnienie wczesnego ruchu kobiecego, który w dalszym toku historii obalił pierwotną męską dominację Kuwada to zwyczaj polegający na tym, że mąż ciężarnej kobiety zachowuje się tak, jak gdyby to on był w ciąży (pomieszał tu matrylinearność z matriarchatem) Dla ewolucjonistów unilineranych zróżnicowanie kulturowe miało znaczenie jedynie jako wskaźnik odmiennych stadiów rozwoju w obrębie wielkiego schematu ewolucyjnego Znaczenie miał dla nich logika i niuanse argumentacji Początki „naszej” antropologii były związane z prawem (np. prawo naturalne, umowa społeczna) czy też sporami o rodzinę i pokrwieństwo (centrum dyskursu antropologicznego) Teorie „totemizmu”u „totemizm” - symboliczna reprezentacja tego, co społeczne za pomocą tego co naturalne Totem pochodzi z języka Odżibejów (wprowadzone do języka w 1791r. przez Johna Longa) Peter Jones - pierwszy dobry opis idei totemicznych Odżibejów W ich myśleniu totem jest przeciwstawiony manitu Totem przedstawia się za pomocą gatunku zwierzęcia (klan patrylinearny) Nie można poślubić kogoś kto należy do tego samego totemu Manitu jako zwierzę, ale jest to duch opiekuńczy jednostki a nie grupy Swojego manitu nie można zabijać ani zjeść W Australii sześć form totemizmu: „totemy indywidualne” przypominają manitu „totemy klanowe” (emblematy klanów patrylinearnych lub matrylinearnych) Totemy fratrii - grupy klanów Totemy moiet - dzielą społeczeństwo na pół (wg zasad patry lub matrylinearnych) Totemy sekcji i podsekcji - kategorie wyznaczające możliwość zawierania małżeństw Totemy miejscowe - należące do duchów świętych miejsc Emile Durkheim - najbardziej „pierwotni” mężczyźni lękali się krwi (klanowa krew jest siedzibą bogów totemicznych - więc nie można) Zygmunt Freud (zwolennik Lemarcka, ale stworzył tę koncepcję na podstawie koncepcji Darwina oraz teologa Williama Robertsona Smitha) Pierwotna horda jako grupa samców i samic, zdominowaną przez jednego samca Kontrolował on samice i tylko on uprawiał z nimi seks (członkowie hordy czcili go jako boga) Nienawiść młodych samców - zabito samca alfę i uprawiali seks ze swoimi matkami i siostrami Poczuli się winni i wymyślili totemizm Patriarchę hordy zaczęto wspominać jako istotę totemiczną (aby ułagodzić jego ducha wymyślono ofiary) Powstrzymanie naturalnej skłonności do „parzenia się” z matkami wymyślno zasady zakazujące kazirodztwa Początki religii w ujęciu Tylora i Frazera Sir Edward Tylor - badał ewolucję kultury za pomocą teorii „przeżytków” Współczesna kultura przechowuje elementy, które straciły już swoje funkcje, ale których obecne istnienie stanowi świadectwo tego, jak ważne były w przeszłości Teoria religii - schemat ewlocju od „animizmu” (dusze [animi - łac.] istnieją niezależnie od świata materialnego), z niego rozwinął się fetyszyzm (ludzie sprawują kontrolę nad bóstwami za pomocą przedmiotów) i totemizm (wiara że rośliny i zwierzęta mają duszę) Ewolucja religii jako proces złożony, w którym przeżytki wcześniejszych stadiów nakładają się na nowsze idee, a różne odmiany animizmu powstają jednocześnie Lubbock - unilinearny schemat: Ateizm (brak określonej idei bóstwa); Fetyszyzm; Kult przyrody (totemizm); Szamanizm (przekonanie, że bóstwa są dalekie i potężne, dostępne tylko za pośrednictwem); Idolatria (antropomorfizm - bogowie stają się podobni do ludzi); Teizm Sir James Frazer („Złota gałąź“) Nadając szczególne znaczenie jednemu z aspektów kultury (nauce), przypisuje go mimo wszystko w takim samym stopniu bardziej pierwotnym i bardziej cywilizowanym kulturom Religia ewoluuje wraz z pierwotną nauką, a nowoczesna kultura zawiera obie te „nitki” Wierni ujęciu antropologii jako nauki wiążącej teraźniejszość z przeszłością; poszukiwali początków kultury i odnaleźli je u współczesnych im „pierwotnych” ludów SOCJOLOGIA DURKHEIMA Jego socjologia to największe źródło pomysłów funkcjonalizmu strukturalnego. Analiza samobójstw, jako na pozór najbardziej indywidualnego czynu pozbawienia się życia, który ma swoją podstawę społeczną. "Elementarne formy życia religijnego" ->książka poświęcona religii wczesnych społeczeństw. Pokazuje tam społeczne podstawy religii. Za pomocą obrzędów ludzie oddają cześć samemu społeczeństwu, bo porządek kosmiczny jest skonstruowany na wzór porządku społecznego. "O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji" -> w tej pracy Durkheim i jego siostrzeniec i student Marcel Mauss zmagają się z pytaniem jak umysł ludzki klasyfikuje rzeczywistość. Wniosek: istnieje bliski związek z między społeczeństwem a klasyfikacja natury oraz istnieje ciągłość między myśleniem pierwotnym i naukowym. Mauss w swojej pracy uważał, że dar nie jest bezinteresowny, jest natomiast wbudowany w system uprawnień i zobowiązań , które w każdym społeczeństwie tworzą część struktury społecznej, a w niektórych system świadczeń całościowych. 4. FUNKCJONALIZM STUKTURALNY RADCLIFFE-BROWN'A Swoje prace dot. Australii napisała z punktu widzenia perspektywy porównawczej , wyjaśnił w nich zróżnicowanie systemów pokrewieństwa aborygenów w kategoriach całokształtu ich kultury społecznej w określonym czasie. Jako indukcjonista uważał, że antropologia odkryje dzięki porównaniom "naturalne prawa społeczeństwa". Jako empiryk, sprzeciwiał się spekulacjom o początkach systemów lub instytucji, które tworzą społeczeństwo i że antropolodzy powinni badać to na co się natką. Swoje wykłady dotyczące "przyrodniczej nauce o społeczeństwie" Radcliffe-Brown podsumował, wygłaszając kilka tez: 1. teoretyczna przyrodnicza nauka o społeczeństwie ludzkim jest możliwa 2. może istnieć tylko jedna taka nauka 3. taka nauka jeszcze nie istnieje, jedynie jej elementarne początki 4. rozwiązanie każdego z fundamentalnych problemów takiej nauki jest uwarunkowane systematycznym porównaniem wystarczającej liczby społeczeństw wystarczająco różnych typów 5. rozwój tej nauki zależy teraz od stopniowego doskonalenia metody porównawczej i jej wysubtelnienia jako instrumentu analiz. Rytuał określał w kategoriach pełnionych przez nie funkcji społecznych - ich wartości dla społeczeństwa jako całości niż dla któregokolwiek konkretnego, pojedynczego jego członka. . Porównał badanie społeczeństwa do badania muszli morskich. Każda muszla ma strukturę, ale struktura jednej może być podobna do struktury innej. Pojęcie STRUKTURY SPOŁECZNEJ odnosi się do faktycznych obserwacji, czyli tego co antropolog widzi i słyszy o ludziach Pojecie FORMY STRUKTURALNEJ odnosi się do uogólnień, czyli wniosków dot. konkretnego społeczeństwa, które antropolog wyprowadza na podst. przeprowadzonych przez siebie obserwacji jednostek. Istnieją dwie krytyki linii myślenia R.-B. 1. robi zamieszanie używając określenia forma strukturalna na oznaczenie to, co, co inni nazywają strukturą społeczna, a strukturę społeczną w odniesieniu do tego co inni nazywają danymi. 2. w swoich badaniach obrał kierunek przeciwny do właściwego . Nie można odkryć uniwersalnych i ogólnych praw sumując przykłady. Stanowisko R.-B. który kładł nacisk na współczesną klasyfikację, a nie historyczne spekulacje , niemal bez wyjątków dominuje w dzisiejszej antropologii. DWIE TEORIE TOTEMIZMU 1. Próba wyjaśnienia jak australijscy aborygeni klasyfikują świat, i jak klasyfikują ludzi jako członków grup społecznych wg niego totemizm jest szczególnym etapem rozwoju symboliki natury. dla totemizmu australijskiego charakterystyczne jest istnienie związków między 4 elementami: 1. patrylinearną grupą społeczną 2. Totemami 3. miejscami świętymi w obrębie lokalnych terytoriów 4. istotami mitycznymi, które uświęciły w epoce snu miejsca święte 2. Druga teoria nie opisuje już tylko tego jak, jak aborygeni klasyfikują ludzi jako członków grup społ., ale też jak klasyfikują zwierzęta jako przedstawicieli gatunków. Dotyczy także związków miedzy oboma systemami klasyfikacji. Porównując różne społeczeństwa i formułując ogólne prawa oparte na koncepcji opozycji strukturalnych R.-B. za powiada Levi- Straussa. Oddziaływanie Malinowskego i Radcliffe-Browna - przekonali, że dawne przedmioty zainteresowania antropologii (ewolucja, dyfuzja) są przeżytkami - postrzegali antropologię jako dyscyplinę, która ma uzupełnić etnografię - jako dyscyplinę formułującą uogólnienia w odniesieniu do poszczególnych społeczeństw i porównująca je z innymi społeczeństwami - jako dyscyplinę która łączy ze sobą szczegóły, aby zobaczyć jak elementy struktury społ. funkcjonują we wzajemnych związkach Malinowski -> Wielka Brytania R.-B. -> USA W stronę kognitywistyki w latach 50. w językoznawstwie teoretyczny punkt ciężkości przeniósł się z kwestii opisowych (zapoczątkowanych przez Boasa i Sapira) na strukturalne. Semantyka strukturalna: żaden język nie klasyfikuje wszystkiego. Język walijski ma np. mniej nazw kolorów niż język polski. Języki tworzą znaczenie, a kultury tworzą strukturę, czasem struktura ta jest wyraźnie językowa, tak jak w przypadku klasyfikacji kolorów, czasem nie, jak w przypadku reguł etykiety lub stylu ubioru. Antropologia kognitywna: językoznawca Kenneth Pike uznał, że istnieje związek między dźwiękami (fonetyką) a konkretnymi jednostkami dźwięku (fonemiką). Fonetyka bada dźwięki, które mogą wydawać ludzie. Fonemika interesuje się dźwiękami odróżnianymi od innych dźwięków w danym języku. Pike postulował istnienie bardziej ogólnego związku między jednostkami dowolnego rodzaju (etic) a konkretnymi jednostkami dowolnego rodzaju (emic). Etic jest poziomem uniwersaliów albo poziomem rzeczy, którym może się przyglądać „obiektywny” obserwator. Emic jest poziomem znaczących przeciwieństw w obrębie konkretnego języka lub kultury. Przykład etic to np. siatka genealogiczna. System emic ma strukturalny charakter, jest fundamentem kulturowego sposobu rozumienia i praktyk kulturowych, antropolog ma za zadanie odkryć ten system. Struktury emic dobrze widać w terminologiach pokrewieństwa. Można w nich wyróżnić: - „denotaty” = elementy, które tworzą daną klasę; - „sygnifikaty” („składniki”) = zasady, które wyróżniają tę klasę; - „konotaty” = zasady, które są luźno skojarzone z klasą, choć jej nie definiują; - „desygnaty” = nazwy klas oraz samą klasę. Przykład klasy pokrewieństwa z języka polskiego, która ma nazwę wuj. Desygnatem jest słowo wuj; denotatami są: brat ojca, brat matki, mąż siostry ojca i mąż siostry matki; składnikami są: „mężczyzna” (odróżnia wuja od ciotki), „pierwsze pokolenie wstępne (odróżnia wuja od siostrzeńca i bratanka), „krewny albo małżonek krewnego” (odróżnia wuja od teścia), „linia boczna' (odróżnia wuja od ojca). Konotacje bycia wujkiem to np. cechy wujaszkowatego zachowania. Lepiej jest zdefiniować wuja przez wyszczególnienie 4 składników niż przez zwykłe wyliczenie wszystkich członków danej klasy. Ograniczeniem analizy składnikowej jest jednak to, że można przeprowadzić więcej niż jedną poprawną analizę każdego zbioru terminów. Trzeba zaakceptować, że różni ludzie nawet w obrębie tej samej kultury myślą inaczej. 2 poglądy: 1). Najlepszą analiza jest analiza najprostsza nawet jeśli w opinii osób posługujących się danym językiem nie jest trafna. 2). Najlepszą analizą jest analiza najbardziej sensowna dla ludzi posługujących się danym językiem jako ojczystym. Etnonauka w myśli relatywistycznej obecnie 2 wątki: 1. perspektywa modernistyczna = szuka formy lub wzoru w sposobach myślenia (jest to metodologia formalistyczna), wiąże się z zainteresowaniami antropologii kognitywnej z lat 60. 2. perspektywa postmodernistyczna = odrzuca metodologię formalistyczną na rzecz met. interpretacyjnej, która skupia się na interpretacjach dokonywanych przez jednostki i negocjowaniu kategorii kulturowych. Etnonauka - termin znaczył kiedyś: „antropologia kognitywna”, „analiza składnikowa”, „nowa etnografia”. Dziś etnonauka to raczej specjalizacja niż perspektywa teoretyczna, zainteresowanie tubylczymi systemami wiedzy, związkiem między nowoczesną nauką a światopoglądami tubylczymi (np. etnomedycyna, interpretacje choroby, koncepcje prawa). Początkowo etnonauka zwiana była z językoznawstwem, dziś raczej z psychologia kognitywną. Charles Frake - czołowy rzecznik etnonauki, uważa, że etnograf musi odkrywać tubylcze kategorie kultury poprzez przepytywanie swoich informatorów. Kultura znajduje się wszędzie, nawet na sali operacyjnej i w różnej diagnozie tego samego schorzenia w różnych kulturach.

---