Struktura ludności

Struktura ludności wg cech demograficznych (wiek; płeć;;):

Struktura ludności wg cech demograficznych daje podstawę do określenia wielu społeczno-ekonomicznych konsekwencji na dziś i na przyszłość(np. zapotrzebowania na miejsca w szkołach, miejsca pracy, liczba małżeństw - mieszkania). Struktura ludności wg płci ma bezpośredni wpływ na reprodukcję ludności przez odpowiednie kształtowanie się procesu zawierania małżeństw, urodzeń i zgonów.

Stosowanymi miernikami pozwalającymi badać strukturę ludności wg płci są:

• Udział mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności

• Współczynnik feminizacji wyrażający stosunek liczby kobiet do mężczyzn

• Współczynnik maskulinizacji wyrażający stosunek liczby mężczyzn do kobiet wyrażający stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet.

Gdzie C=1;100;1000;

Ludność wybranych krajów wg płci w 1999 roku:

Przewaga mężczyzn nad liczbą kobiet w krajach: Turcja, Chiny, Egipt, Indie, Pakistan

Przewaga kobiet nad liczbą mężczyzn: Łotwa, Rosja, Portugalia, Austria, Polska, Włochy, Hiszpania, Niemcy, USA.

Liczba kobiet na 1000 mężczyzn w Polsce:

Lata	K/1000M
1850	1073
1880	1056
1900	1011
1920	1069
1930	1056
1946	1185
1950	1098
1960	1068
1970	1059
1980	1052
1990	1052
1999	1062

(Wlkp. 107 kobiet na 100 mężczyzn)

Struktura ludności wg płci i wieku

Wyróżniamy trzy zasadnicze typy struktury ludności wg płci i wieku

1. Społeczeństwo młode o stosunkowo dużej rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń. Cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem struktury wieku takiej zbiorowości jest piramida w kształcie trójkąta równoramiennego (podstawa to duża liczba urodzeń).

2. Mamy do czynienia ze zbiorowością, w której roczna liczba urodzeń równa jest rocznej liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest do poprzedniego. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida w kształcie dzwonu.

3. Mamy do czynienia z malejąca z roku na rok liczbą urodzeń, graficznym obrazem takiej struktury jest piramida o wąskiej podstawie przypominająca kształt wrzeciona.

Piramida wieku jest to wykres sporządzony na osi współrzędnych prostokątnych. Umiejętność właściwego odczytywania piramidy wieku polega na:

• Ocenie proporcji między liczbami ludności określonych grup wieku a płci oraz na uzasadnieniu określonej nieregularności wykresu;

• Ocenie zmian dynamicznych polegających na przesuwaniu się ku górze kolejnych wszystkich prostokątów piramidy w miarę upływu czasu.

Cechy charakterystyczne struktury wieku ludności w Polsce:

W strukturze tej występują dwie wyrwy. Pierwsza z nich obejmuje mniej liczne roczniki urodzono w okresie I Wojny Światowej, które podczas II Wojny najbardziej narażone były na wyniszczenie. Druga wyrwa to zmniejszona liczba urodzeń z okresu II Wojny Światowej.

Na piramidzie widoczna jest nadwyżka liczebna kobiet nad mężczyznami w starszych grupach wieku. Mamy również nadwyżkę mężczyzn nad kobietami w młodszych grupach wieku. Mamy silne roczniki z wyżu demograficznego z roczników lat 50-tych. Kolejne wyże i niże są konsekwencją poprzednich.

Mediana wieku to jeden z najważniejszych parametrów - dzieli na połowę wartości szeregu. Mediana występuje w szeregach otwartych o nierównych przedziałach klasowych, dlatego nie liczymy średniej arytmetycznej. Mediana wieku systematycznie wzrasta:

25 lat w roku 1950

32 lata w roku 1992 To powoduje, że jesteśmy społeczeństwem starzejącym

34 lat w roku 2000

W analizie zmian struktury wieku ludności wyróżnić możemy trzy etapy:

1. Obejmuję analizę zmian struktury wieku dziecięcego;

2. Obejmuję analizę zmian struktury wieku produkcyjnego;

3. Obejmuję analizę zmian struktury wieku poprodukcyjnego;

W celu wskazania proporcji wyznaczamy współczynnik obciążeń demograficznych:

(stosunek ludności przed- i po- produkcyjnej do produkcyjnej)

L_0-14-dzieci w wieku 0-14 lat

L_15-59-osoby między 15 a 59 rokiem życia

L₆₀₊-osoby 60 i więcej

Przyczyny zwiększania ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności:

1. Zmniejsza się corocznie liczba urodzeń,

2. Przedłużenie się przeciętnej długości trwania życia,

3. Przesuwanie się przez kolejne grupy wieku roczników wyżowych i niżowych.

Im większy stopień rozwoju ekonomicznego, im wyższy pozom opieki społecznej, tym wyższe stadium procesu starzenia się ludności.

Współczynnik, który wyraża strukturę liczby dzieci do liczby osób w wieku 60 i więcej (ilu wnuków przypada na jednego dziadka) to najlepszy miernik, który obrazuje młodość o starość demograficzną.

Podstawowe informacje, co do stanu cywilnego dostarczają spisy i bieżące ewidencje. Znając liczbę małżeństw możemy oszacować liczbę dzieci a dalej liczbę miejsc w przedszkolach i żłobkach.

Przeobrażenia struktury społeczno-zawodowej w Polsce

Struktura - oznacza układ i wzajemne relacje elementów stanowiących całość, czyli wewnętrzną budowę

Struktura społeczeństwa - to układ wszystkich grup społecznych, zrzeszeń i innych form życia społecznego wchodzących w skład danej zbiorowości.

Podstawowym komponentem makrostruktury społeczeństwa jest struktura zawodowa, czyli podział społeczeństwa na kategorie społeczno zawodowe.

Międzysektorowa ruchliwość

Podział gospodarki narodowej najczęściej spotykany przy analizach struktury ludności czynnej zawodowo - wyróżniamy 3 sektory

1. Rolniczy (obejmuje też leśnictwo, rybołówstwo)

2. Przemysłowy (zalicza się budownictwo)

3. Usługowy - najbardziej zróżnicowany, obejmuję resztę działań gospodarczych

Powyższy podział to najstarszy i najczęściej stosowany podział przyjęty przez międzynarodowe biuro pracy. Klasyfikacja ta opiera się na mechanicznym podziale zatrudnienia bez uwzględnienia zmian poszczególnych sektorów.

Przemiany struktury czynnych zawodowo wg głównych sektorów polegają na przegrupowaniach siły roboczej sektora pierwszego na drugi i z drugiego na trzeci. W efekcie wzrasta zróżnicowanie społeczne pod względem zatrudnieniowym.

W okresie międzywojennym najistotniejsza cechą struktury była koncentracja siły roboczej w rolnictwie (ponad 70 % ogólnej liczby zatrudnionych). Zatrudnieni w drugi i trzecim sektorze <=30%.

Po wojnie odsetek czynnych zawodowo jest nadal wysoki, ale niższy niż wcześniej, w drugim i trzecim sektorze wzrasta liczba zatrudnionych.

• Po 1960 roku uwolnienie części siły roboczej związanej z rolnictwem, w sektorze rolniczym spadek zatrudnienia, natomiast w pozostałych zatrudnienie wzrasta.

• Do 1978 w sektorze przemysłowym rośnie ilość zatrudnionych, po czym spada

• Po 1978 systematyczny spadek w 2 na rzecz 3 sektora

• Rok 1995 w sektorze usługowym poziom wzrasta do ponad 42 % zatrudnionych, sektor usługowy jest wówczas bardzo zróżnicowany (są działy gdzie zatrudnienie spada i takie, w których rośnie).

• W roku 1997 odsetek pracy w sektorze pierwszym kształtował się:

Wielka Brytania	1,8%
USA	2,7%
Szwecja	2,8%
Niemcy	2,9%
Francja	4,5%
Włochy	6,8%
Polska	22,8%

1997 - na 100 zatrudnionych w sektorze drugim przypadało zatrudnionych w usługach (sektor 3)

Kanada	315
USA	307
Szwecja	274
Wielka Brytania	263
Hiszpania	206
Polska	146

Źródło utrzymania społeczeństwa

W demograficznej analizie zawodowej struktury ludzi zwykle ogół czynnych i biernych zawodowo dzieli się na ludność utrzymującą się z pracy i utrzymującą się ze źródeł niezarobkowych. Statystyka polska zalicza do ludzi utrzymujących się z pracy tych, którzy pracują i utrzymywanych przez nich członków rodziny. Do ludzi utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych zalicza się osoby posiadające niezarobkowe źródło utrzymania (emerytura, renta, stypendium) i utrzymywanych członków rodziny.

W roku 1995 około 88% społeczeństwa polskiego utrzymywało się ze źródeł poza rolnictwa

Odsetek pracy w rolnictwie

1. 75% - 100% - kraj rolniczy

2. 50% - 70% - kraj rolniczo - przemysłowy

3. 25% - 50% - kraj przemysłowo - rolniczy

4. Ponad 25 % - kraj przemysłowy

Przed wojną 2)

W okresie do 1970 3)

Aktualnie 10-11% więc 4)

Aktywność zawodowa kobiet

Po II wojnie światowej wzrosło zaangażowanie kobiet w pracę zawodową, wiązał się to z wprowadzeniem nowego systemu społeczno - gospodarczego u podstaw, którego leżała idea pełnego zatrudnienia.

Szybkie tempo industrializacji stwarzało ciągły wzrost liczby miejsc pracy, przy prawie pełnym wykorzystaniu męskiej siły roboczej. Istotnym źródłem nowych pracowników było środowisko kobiet biernych zawodowo.

Czynniki aktywizacji zawodowej kobiet był niski, później wynagrodzenie głów gospodarstw domowych nie wystarczało na utrzymanie rodziny.

Czynniki, które spowodowały wzrost aktywności zawodowej kobiet

• Wzrost wiedzy, wykształcenia, aspiracji zawodowych

• Rosnące potrzeby gospodarki narodowej i gospodarstw domowych

Zmiany w aktywności zawodowej kobiet:

• 1974 rok najwyższy jak do tej pory odsetek kobiet pracujących - ich wskaźnik aktywności zawodowej wynosił 46,7%, pracę zawodową rozpoczynał wyż demograficzny z lat 50 - tych, w tym też roku wprowadzono bezpłatny urlop wychowawczy.

• 1978 rok spadek wskaźnika aktywności zawodowej do 45,4%

• Lata osiemdziesiąte to kryzys gospodarczy

• 1982 rok płatny urlop wychowawczy, efektem tego był spadek aktywności zawodowej w 1984 roku do 43%

• Lata dziewięćdziesiąte:

• Zmiany na rynku pracy, pojawia się bezrobocie jako konsekwencja przeobrażeń, spadek aktywności zawodowej, spadek aktywności kobiet

• Nastąpiła zmiana definicji aktywności zawodowej

• 1995 - wskaźnik zatrudnienia kobiet 44,4%

• 18-24 lat - spadek zatrudnienia spowodowany wydłużeniem procesu kształcenia

• Spadek u starszych osób - wczesna dezaktywacja.

• 1960 rok - funkcjonował wtedy w Polsce model nieciągłej aktywności - kobiety często przerywały pracę w związku z wychowywaniem dzieci.

• 1989 - 1995 - funkcjonował model ciągły, spowodowany pogodzeniem przez kobiety wychowywania dzieci i pracy.

Współczynnik aktywności zawodowej kobiet na wsi jest wyższy. Różnice występują w najmłodszych i najstarszych grupach wiekowych ( kobiety na wsi wcześniej zaczynały prace i dużej pracują), na aktywność zawodową kobiet wpływa taż stan cywilny.

Wykształcenie

1988 - wśród kobiet z wyższym wykształceniem pracowało 82 %

wśród kobiet z podstawowym wykształceniem pracowało 44 %

ponad 62 % pracujących kobiet to osoby z wykształceniem ponadpodstawowym

W latach 80-tych zmniejszył się odsetek kobiet z wykształceniem podstawowym, bo kobiety z tym wykształceniem najszybciej opuszczają, a w zasadzie są „wypychane” z tego rynku.

Zawody zdefiniowane

• Ochrona zdrowia

• Edukacja

• Handel

• Pośrednictwo finansowe

Prognozy

• Trójsektorowa struktura naszej gospodarki będzie zmierzała w stronę nowoczesnej struktury; będzie następowała serwicyzacja gospodarcza ( przesuniecie do usług)

• Zmiany w ramach sektora trzeciego; nowe usługi ( oświata, nauka, ochrona zdrowia - czasami te trzy rzeczy wyróżnia się jako sektor)

• Rozwój sektor usług spowoduje zwiększenie zatrudnienia u kobiet ( pośrednictwo finansowe, handel, edukacja)

• Zwiększenie liczby miejsc pracy w trzecim sektorze spowoduje zmniejszenie bezrobocia; powód - napływ siły roboczej ( wyż demograficzny)

Metody prognoz ludności w ujęciu makro i mikrospołecznym

Osobliwością zjawisk demograficznych jest ich biologiczno-społeczny charakter. Stan ilościowy ludności i jej struktura wyznaczają potencjał demograficzny należący do głównych czynników warunkujących rozwój społeczno-gospodarczy kraju.

Każda prognoza - jest hipotezą, która ma szansę zrealizowania w określonych warunkach. Hipoteza ta musi być oparta na uzasadnionych przesłankach ustalonych w toku badań naukowych.

Prognozowanie demograficzne - powinno uwzględniać zarówno teorie ludnościowe jak i ekstrapolację trendów rozwojowych.

Horyzont prognozowania demograficznego - powinien dot. Długości generacji lub jej wielokrotności z uwagi na deformację w biologicznej strukturze ludności. Deformacje te wyróżniają się odchyleniami od struktury regularnej występującymi w postaci wyżów i niżów demograficznych.

Każda prognoza demograficzna spełnia określoną funkcję:

• Funkcja preparacyjna - polega na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych dziedzinach niż prognozowanie.

• Funkcja awizująca - polega na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie realizacji prognozy, gdy zapowiada ona działania korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w przeciwnym wypadku.

Prognoza powinna spełniać rolę sygnału alarmowego, jeśli zapowiada niekorzystny przebieg procesu. Orzeczenie czy dana prognoza niesie sygnały ostrzegawcze wymaga znajomości pożądanych kierunków zmian procesów i ich wynikowych stanów.

Prognozy demograficzne

Znajomość procesów demograficznych powinna zajmować pierwszoplanowe miejsce w każdym ekonomicznym opracowaniu perspektywicznym, ponieważ ludność jest jednocześnie producentem dóbr i ich konsumentem.

Opracowanie programów strategicznego rozwoju społeczno-gospodarczego, wybiegających na kilka czy kilkanaście lat naprzód, wymaga znajomości procesów demograficznych w okresie poprzedzającym moment wyjściowy planu, lecz także wnikliwego przewidywania i określania ich przyszłych zmian.

Prognozy demograficzne obejmują swym zakresem zarówno prognozy ludnościowe stanu i struktur ludności, według co najmniej płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego, jak i gospodarstw domowych.

W teorii rozróżnia się:

• Prognozy demograficzne, których zadaniem jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego przebiegu zdarzeń,

• Projekcje demograficzne, które określają możliwy przebieg procesów według z góry założonych scenariuszy.

W literaturze spotkać można wiele projekcji i prognoz demograficznych. Prognozy oparte na hipotezach najbardziej prawdopodobnego przebiegu procesów demograficznych nazywane są prognozami najbardziej prawdopodobnymi, a oparte na hipotezach teoretycznego, niekoniecznie realistycznego, przebiegu procesów demograficznych - projekcjami studialnymi. Rozróżnia się ponadto prognozy biologiczne, uwzględniające tylko zmiany spowodowane urodzeniami, zgonami i naturalnymi przesunięciami kohort w miarę upływu czasu, oraz prognozy uwzględniające migracje, czyli będące wynikiem łącznego oddziaływania ruchu naturalnego oraz migracyjnego ludności. Nazywane są one prognozami pomigracyjnymi.

Dla celów praktyki gospodarczej najbardziej prawdopodobne prognozy ustalane są w Polsce na okres 5-15 lat. Prognozy na okres 5-10 lat są zaliczane do takich, w których można stosunkowo dokładnie przewidzieć zmiany w stanie i strukturze ludności, ponieważ w krótkich okresach nie zauważa się zasadniczych przemian podstawowych procesów demograficznych. W przypadku prognoz na okres 10 lat i więcej można mówić o wytyczaniu oczekiwanych kierunków zmian w stanie liczebnym i strukturze ludności według płci i wieku, przy spełnieniu przyjętych założeń (z zasady wielowariantowych).

Projekcje studialne odpowiadają na pytanie: „co by było, gdyby" nastąpiła długotrwała tendencja dotychczasowych trendów w zakresie płodności. Tego typu projekcje są zwane projekcjami ostrzegawczymi. Projekcją studialną może być projekcja obrazująca stan i strukturę ludności według płci i wieku przy wyeliminowaniu np. zgonów z powodu nowotworów złośliwych czy też chorób serca i układu krążenia.

Projekcje studialne wybiegają bardziej w przyszłość na 30, a nawet więcej lat.

Odchylenie przewidywanych liczb od przyszłego faktycznego stanu jest wielokrotnie większe w przypadku prognoz długofalowych niż w przypadku prognoz krótkookresowych. Jednak opracowanie prognoz na wiele lat naprzód jest również pożyteczne, gdyż pozwala na ocenę ewentualnej celowości lub modyfikacji prowadzonej polityki populacyjnej. Prowadzenie skutecznej polityki pronatalistycznej jest trudne. Nieodzowna jest długofalowa akcja propagandowa, której towarzyszyć musi wprowadzenie odpowiednich bodźców ekonomicznych. Polityka populacyjna zmierzająca do ograniczenia liczby urodzeń może osiągnąć wytknięty cel znacznie łatwiej. W obu przypadkach skutki polityki populacyjnej dadzą się odczuć w niektórych dziedzinach życia po kilku latach, np. w szkolnictwie po 6 latach, natomiast w produkcji za 16-20 lat.

Przy ustalaniu przyszłego stanu liczebnego i struktury ludności według płci i wieku, należy brać pod uwagę bardzo wiele czynników. Do najważniejszych zaliczamy:

• Jakość danych wyjściowych (dotyczących struktury ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego w momencie wyjściowym oraz podstawowych współczynników demograficznych),

• Właściwe określenie przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych,

• Wybór metod obliczeń.

Jakość danych wyjściowych rzutuje na ostateczny efekt bardzo żmudnych przeliczeń prowadzonych przy opracowywaniu prognozy.

Określenie właściwego kierunku przyszłych zmian w natężeniu urodzeń i zgonów jest również jednym z trudniejszych zadań. Natężenie tych procesów, poza czynnikami par excellence demograficznymi zależne jest od zmian warunków społeczno-gospodarczych, zmian w poziomie i dostępności służby zdrowia, w urządzeniach komunalnych, poziomie kulturalnym badanej populacji. Zmiany te jest trudno przewidzieć, dlatego przyjmuje się rozwiązania hipotetyczne.

Najtrudniejszym zadaniem w prognozowaniu demograficznym jest określenie przyszłych kierunków oraz natężenia migracji.

Metoda obliczeń ma najmniejszy wpływ na stopień dokładności obliczeń prognostycznych. Wybór metod interpolacji i ekstrapolacji musi być merytorycznie uzasadniony.

Realność przewidywań uwarunkowana jest również wielkością badanej populacji. Większą szansę spełnienia ma prognoza dla całego kraju niż dla województwa czy dużego miasta.

Najczęściej stosowaną metodą prognozowania stanu i struktury ludności według płci i wieku była metoda składnikowa, zwana czynnikową. Polega ona na prognozowaniu osobno kolejnych składników przewidywanej płodności, umieralności oraz natężenia ruchów migracyjnych. Przy prognozowaniu płodności mogą być brane pod uwagę prognozy zmian ilości zawieranych małżeństw czy przemian społeczno-ekonomicznych mających wpływ na zmianę wzorca zawierania małżeństw.

Metody prognozowania stanu i struktury ludności według płci i wieku

Źródłem informacji są dane ze spisu ludności lub specjalnego badania stanu i struktury ludności, bieżącej ewidencji ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności oraz hipotetyczne założenia o przebiegu przyszłych procesów reprodukcji ludności.

Prognozy demograficzne buduje się w dwu wersjach:

• Uwzględniając zmiany spowodowane tylko ruchem naturalnym,

• Uwzględniając zmiany spowodowane zarówno ruchem naturalnym, jak i wędrówkowym.

Przy sporządzaniu prognoz demograficznych, w zależności od ich rodzaju wyróżnia się następujące etapy pracy:

Prognoza biologiczna

1. Ustalenie wyjściowych struktur ludności według pici, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

2. Postarzanie ludności,

3. Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

4. Ustalenie wynikowych współczynników demograficznych.

Prognoza z uwzględnieniem migracji

1. Ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

2. Określanie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych,

3. Postarzanie ludności,

4. Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

5. Ustalanie wynikowych współczynników demograficznych.

Przy ustalaniu struktur wyjściowych należy określić odpowiednie przedziały klasowe wieku.

Postarzanie ludności polega na pomnożeniu liczebności poszczególnych roczników wieku lub wieloletnich grup wieku przez prawdopodobieństwa przeżycia k lat.

Uwzględniając zmiany umieralności można przyjąć, że w okresie 5 lat natężenie zgonów będzie niezmienne.

Czynnikami wpływającymi na przewidywanie przyszłej liczby urodzeń są:

1. Ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym,

2. Struktura wieku rozrodczego kobiet

3. Poziom współczynników płodności

Poziom współczynników płodności zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, wpływu polityki populacyjnej prowadzonej przez państwo, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych.

Metody prognozowania

Metody prognozowania

• Metody statystyczno-matematyczne

• Metody statystyczne

• Analityczne i adaptacyjne modele trendu

• Modele autoregresyjne i średniej ruchomej

• Łańcuchy Markowa

• Metody modelowania przyczynowo-skutkowego

• Modele matematyczne

• Modele ekonometryczne

• Modele behawiorystyczne

• Metody niematematyczne

• Metody analogowe

• Metody heurystyczne

W przypadku metod statystycznych podstawowe informacje wykorzystywane do prognozowania mają postać szeregów czasowych. Prognozę wyznacza się poprzez przenoszenie prawidłowości z przeszłości w przyszłość. Do prognozowania demograficznego najczęściej wykorzystywane są modele tendencji rozwojowej.

Istotą metod modelowania przyczynowo-skutkowego jest określenie modelu wyjaśniającego mechanizm zmian zmiennych endogenicznych, które są jednocześnie zmiennymi prognozowanymi poprzez zmiany zmiennych objaśniających. Modele przyczynowo-skutkowe mogą być otrzymywane w różny sposób. Należą tu modele: matematyczne, ekonometryczne, behawiorystyczne.

Model matematyczny stanowi formalny zapis teorii dotyczącej badanego procesu. Cechą charakterystyczną modeli ekonometrycznych jest to, że ich parametry są szacowane na podstawie próby zawierającej szeregi czasowe, przekrojowe lub czasowo-przekrojowe zmiennych występujących w modelach.

Modele behawiorystyczne odzwierciedlają zachowanie jednostki bądź populacji w badanym systemie.

Najczęściej stosowane: analogowe, heurystyczne. Modele analogowe polegają na wnioskowaniu o przyszłości obiektu prognozowanego na podstawie informacji o innych obiektach podobnych. Natomiast modele heurystyczne polegają na wykorzystaniu opartej na intuicji i doświadczeniu opinii ekspertów. Do metod heurystycznych należy metoda delficka i burza mózgów. Za pomocą tych metod można wyznaczyć scenariusze, czyli opisy pewnych liczb, możliwych stanów rozważanego procesu.

Prognozy demograficzne buduje się w dwóch wersjach: biologicznej i pomigracyjnej. Wersja biologiczna oparta jest na założeniu, że w okresie prognozy nie wystąpi ruch migracyjny i że nie będą zachodzić zmiany spowodowane ruchem naturalnym i wędrówkowym. Wersja pomigracyjna zakłada zmiany spowodowane ruchem naturalnym i wędrówkowym.

Przewidywanie stanu i struktury ludności według płci i wieku sporządza się metodą składnikową. Składnikami rozwoju ludności są urodzenia, zgony i migracje a prognoza sprowadza się do przewidywania rozwoju tych składników oraz agregowaniu wyników cząstkowych.

Przyszła liczba urodzeń zależy od:

• Liczby kobiet w wieku rozrodczym

• Struktury wieku rozrodczego kobiet

• Poziomu współczynników płodności

Poziom płodności kształtuje się pod wpływem bardzo wielu czynników występujących równocześnie i wyodrębnienie każdego z nich jest wręcz niemożliwe. Zależy od warunków społeczno-gospodarczych kraju, stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków mieszkaniowych.

Siła i kierunek oddziaływania tych czynników mogą zmieniać się w czasie w sposób trudny do przewidzenia. Do prognozowania używa się metod statystycznych, metod modelowania przyczynowo-skutkowych i heurystycznych.

Do metod statystycznych należą modele Boxa-Jenkina. Wykorzystują one szeregi czasowe zmiennych prognozowanych. Szeregi na ich podstawie są konstruowane na zasadzie ekstrapolacji. Do grupy tej należy też model Coale'a-Trussella. Istotą jest najpierw modelowanie i prognozowanie procesu zawierania małżeństw, potem płodności małżeńskiej w osobnych subpopulacjach, a następnie wykorzystanie ich do prognozy cząstkowych współczynników płodności. Model Coale'a-Trussella składa się z dwóch submodeli. Pierwszy z nich dotyczy wstępowania kobiet w związek małżeński, drugi płodności kobiet zamężnych.

W prognozowaniu płodności wykorzystuje się też modele behawiorystyczne. Do grupy tej należy model oparty na hipotezie o cykliczności Easterleana.

Do prognozowania płodności wykorzystuje się modele ekonomiczno-demograficzne wyjaśniające zmiany w ilości modeli za pomocą zmiennych charakteryzujących otoczenie ekonomiczne i społeczne.

Drugi składnik prognoz ludnościowych - prognoza zgonów.

Prognozowanie zgonów opiera się na przewidywaniu stopniowego obniżania się umieralności do poziomu założonej hipotetycznej tablicy trwania życia w końcowym okresie prognozy. Hipotetyczne tablice eliminujące zgony z różnych przyczyn pozwalają określić, jaką stratę w postaci skrócenia przeciętnego dalszego trwania życia ludności przynoszą dane choroby lub odwrotnie: jaki zysk w postaci zwiększonego potencjału ludzkiego przyniosłoby ich wyeliminowanie. Do prognozowania współczynników zgonów wykorzystuje się metody modeli przyczynowo-skutkowych, w których zmiennymi objaśnianymi są współczynniki zgonu według płci i wiek a zmiennymi objaśniającymi czynniki ekonomiczne i społeczne.

Prognozowanie migracji

Podstawowymi czynnikami wpływającymi na wielkość ruchów wędrówkowych są podaż i popyt na siłę roboczą. Wielkość podaży określa się na podstawie prognozy ruchu naturalnego a wielkość popytu na podstawie planów rozwoju poszczególnych działów gospodarki narodowej.

Buduje się modele demograficzno-ekonomiczne, wykorzystane są łańcuchy Markowa i prognoza oparta na tych modelach jest zawsze ekstrapolacją. Najbardziej nadaje się model Rogersa-Willhemsa. Model ten umożliwia łączne traktowanie zagadnień migracji i procesu ruchu naturalnego.

Prognozowanie liczby małżeństw

Wykorzystywane są modele demograficzno-ekonomiczne, Znajdują również zastosowanie trendy. Przewidywanie przyszłej liczby i struktury nowo zawieranych związków małżeńskich oparte jest najczęściej ma prognozie liczby i struktury ludności według płci i wieku oraz na hipotetycznych współczynnikach częstości zawierania związków małżeńskich w poszczególnych grupach wiekowych.

Metody prognozowania tworzenia gospodarstw domowych

• Metoda prosta

• Metoda tablic biometrycznych

• Metoda współczynników częstości tworzenia gospodarstw domowych (headship rates)

Metoda prosta oparta jest na relacji ogólnej liczby gospodarstw domowych do liczby ludności w wieku 20-64 lat wyznaczonej w prognozie biologicznej. Przy zastosowaniu tej metody zakłada się, że przeciętna wielkość gospodarstwa domowego jest stała dla całego okresu objętego prognozą. Dzięki tej metodzie uzyskuje się ogólną liczbę gospodarstw domowych.

Metoda tablic biometrycznych (bardziej dokładna) pozwala na określenie przyszłej liczby rodzin i gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego.

Metoda headship rates. Oblicza się współczynniki częstości tworzenia gospodarstw domowych. Określają one stosunek liczby osób danej płci, wieku i stanu cywilnego będących głowami gospodarstw domowych do liczby ludności ogółem, według płci, wieku i stanu cywilnego.

Przewidywanie zasoby siły roboczej

Prognozy konstruuje się biorąc za podstawę prognozę demograficzną wybranych grup ludności oraz przewidywane współczynniki aktywności zawodowej w tych grupach. Cząstkową prognozę liczby ludności aktywnej zawodowo w wybranych grupach wyznacza się mnożąc prognozowaną liczbę ludności przez prognozowany współczynnik aktywności zawodowej. Prognozę całkowitą otrzymuje się sumując prognozy cząstkowe.

Trafność prognoz

Trafność prognoz zależy od:

• Jakości danych wyjściowych

• Właściwego określenia przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych

• Wyboru metod prognozowania

• Wielkości badanej populacji

Przyczyny nietrafnych - zbyt optymistycznych - prognoz dla Polski:

• Brak doświadczeń w procesach prognostycznych

• Ograniczoność materiału statystycznego

• Dogmatyczna interpretacja procesów ludnościowych

Mankamenty prognoz spreparowanych w latach `90

• Brak rzetelnej informacji o aktualnej strukturze ludności według płci i wieku powoduje, że prognozy według tych cech okazały się niewiarygodne. Dotyczy to szczególnie prognoz zasobów siły roboczej.

• Dotychczasowe metody wyznaczania przewidywanych wzorców, współczynników płodności i umieralności okazały się nierealne i relatywnie mało trafne.

• Niepowodzenia ostatnich prognoz demograficznych wynika ze zmian politycznych i społeczno-ekonomicznych, jakie miały miejsce w Polsce.

• Niedopracowany rachunek błędu.

Polityka ludnościowa

Polityka ludnościowa zwana jest także polityką populacyjną. Stanowi ona integralną część polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Pod pojęciem polityki ludnościowej należy rozumieć oddziaływanie państwa za pomocą odpowiednich bodźców na kształtowanie się stosunków ludnościowych w celu osiągnięcia założonej liczby oraz struktury ludności według płci i wieku a także założonego tempa wzrostu i rozmieszczenia terytorialnego.

Wyróżniamy dwie kategorie polityki:

• Polityka odpowiadająca zapotrzebowaniu ludności - chodzi tu o skutki wynikające z istniejącej struktury ludności według płci i wieku, polityka ludnościowa tej kategorii jest polityką społeczno-ekonomiczną wymuszaną przez procesy i struktury demograficzne.

• Polityka kształtująca procesy ludnościowe - działania zmierzają do kształtowania procesu płodności, umieralności i ruchów migracyjnych. Zakres tej polityki dotyczy działań związanych ze stwierdzonym planowaniem wielkości rodziny jak i programów zmierzających do obniżenia poziomu umieralności.

W polityce ludnościowej można wyróżnić dwa przeciwstawne kierunki działania: politykę pronatalistyczną i antynatalistyczną.

Polityka pronatalistyczna zmierza do zachowania lub podniesienia istniejącego poziomu dzietności, natomiast antynatalistyczna zmierza do obniżenia dzietności.

Cele strategiczne polityki ludnościowej w Polsce

• Zagwarantować co najmniej prostą zastępowalność pokoleń dla osiągnięcia ustabilizowanej bądź w dalszej perspektywie zastojowej struktury ludności

• Stałe podnoszenie stanu jakościowego ludności w rozumieniu kondycji zdrowotnej, poziomu bytowego i kulturowego

• Stymulować wewnętrzny napływ i odpływ w ten sposób, by nie dopuścić do terytorialnych odkształceń struktury ludności wg płci i wieku.

---