1. Pojęcie języka według różnych szkół badawczych.
Młodogramatycy definiowali język jako zjawisko indywidualne, zaprzeczając istnieniu jakiejkolwiek społecznej normy językowej. Prawdziwą rzeczywistością językową był dla nich język jednostki, nie zbiorowości, i tylko jemu przypisywali realny byt (psychologizm). Język był dla nich zjawiskiem przyrody podlegającym prawom rozwoju (o czym świadczy m.in. teza o bezwyjątkowości praw głosowych, głosząca, że jeśli w jakimś języku/dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich jego użytkowników i we wszystkich wyrazach, w których jest dopuszczalna).
Strukturaliści odrzucili poglądy młodogramatyków, szczególnie psychologizowanie języka. Język zdefiniowali jako system relacji, abstrakcyjny, zorganizowany system znaków tworzących podstawowy kod w komunikacji międzyludzkiej.
Idealiści estetyczni definiowali język jako twór jednostki uogólniony na zbiorowość poprzez naśladownictwo, a przy tym narzędzie ducha, indywidualną manifestację psychiki (a więc zjawisko stylistyczne!)
Ferdinand de Saussure zdefiniował język jako stały system norm społecznych umożliwiających użytkownikom danego języka porozumiewanie się. Podzielił język na płaszczyzny langue (abstrakcyjny, ustalony społecznie system znaków, zasad określających JAK należy mówić), parole (indywidualną realizację zasad langue) oraz langage (indywidualną zdolność ludzi do posługiwania się językiem). Język w rozumieniu de Saussure'a funkcjonuje w oparciu o związki syntagmatyczne, istniejące pomiędzy elementami umieszczonymi w konkretnej wypowiedzi i związki paradygmatyczne, istniejące na poziomie abstrakcyjnym.
Avram Noam Chomsky zdefiniował język jako nieskończony zbiór zdań, generowanych za pomocą skończonej liczby reguł przy użyciu ograniczonej liczby słów. Dowodził, że fundamentalny system gramatyczny umożliwiający uczenie się języka jest wrodzoną cechą ludzi i specyfiką naszego gatunku.
Franciszek Grucza definiuje język jako konkretny byt (ani abstrakcyjny, ani idealny), konstytutywną właściwość ludzi, nie istniejącą bez nich ani poza nimi (ludzie zresztą też nie istnieją bez języka). Język ma nie tylko funkcję komunikacyjną, ale też kognitywną (umożliwia dokumentowanie ludzkiej wiedzy). Jest on zjawiskiem indywidualnym, nie istnieje żaden „wspólny język”.
2. Klasyfikacja języków badanych przez lingwistów.
Lingwistyka zajmuje się tylko językami naturalnymi, w odróżnieniu od języków sztucznych (takich, które nie powstały w naturalnym procesie ewolucji).
języki naturalne (etniczne) |
|||
języki żywe |
języki martwe |
||
|
wegetujące (łacina) |
odcyfrowane (egipski) |
zrekonstruowane (język Prasłowian) |
Lingwistyka zajmuje się również badaniem lektów:
etnolekty to języki etniczne, polilekty dowolnej wspólnoty etnicznej
nacjolekty to specyficzny rodzaj etnolektów - języki narodowe
gentolekty to specyficzny rodzaj etnolektów - języki plemienne uznane za narodowe
filolekty to specyficzny rodzaj etnolektów - języki plemienne nieuznane za narodowe
dialekty to specyficzny, wyróżniony geograficznie wariant nacjo- i gentolektów
socjolekty to specyficzny rodzaj etnolektów - polilekty różnych grup społecznych w ramach jednej wspólnoty etnicznej
technolekty to komplementarne składniki etnolektów - języki specjalistyczne służące fachowcom do porozumiewania się; bardzo dynamicznie się rozwijają
idiolekt to indywidualny język dowolnej osoby w dowolnej grupie
idiotechnolekt to indywidualny technolekt osoby specjalizującej się w danej dziedzinie
3. Cechy odróżniające języki naturalne od sztucznych.
języki naturalne |
języki sztuczne |
|
|
|
|
4. Działy językoznawstwa i zakresy ich badań.
Lingwistyka dzieli się na: czystą i stosowaną, ogólną i szczegółową oraz wewnętrzną i zewnętrzną.
lingwistyka czysta |
lingwistyka stosowana |
decyduje o tym, co właściwie jest przedmiotem badań lingwistycznych, jak te przedmioty się mają do siebie, czy i jak będą się zmieniały i dlaczego; bada specyfikę komunikacji miedzyludzkiej i warunkujące ją czynniki; gromadzi wiedzę, tworzy teorie, które później przekształca w praktykę lingw. stosowana |
przetwarza wiedzę teoretyczną nagromadzoną przez lingw. czystą w wiedzę praktyczną (jak można wpłynąć na przemioty badań? jak one reagują na takie, a jak na inne wpływy zewnętrzne? jak można je przekształcić? jak należy je chronić przed „zepsuciem”?), uzasadnia ją naukowo oraz dokonuje oceny jej efektywności |
lingwistyka ogólna |
lingwistyka szczegółowa |
zajmuje się wszystkimi językami naturalnymi (wszystkimi mówcami-słuchaczami); porównuje je, szuka pokrewieństw etc. |
zajmuje się wybranymi językami (niektórymi mówcami-słuchaczami); poznaje, ustala jakiś nacjolekt; jej najniższym stopniem (i podstawą wszelkiej lingwistyki) jest lingwistyka indywiduowa |
lingwistyka ogólna: |
|
|
|
lingwistyka wewnętrzna |
lingwistyka zewnętrzna |
niepowiązana z innymi dziedzinami empirycznymi niewchodzącymi w zakres językoznawstwa |
|
5. Badania językowe w starożytnej Grecji.
Starożytni Grecy:
byli pierwszymi teoretykami języka
byli pierwszymi filologami (zajmowali się analizą tekstów)
stworzyli zasady gramatyki klasycznej (tradycyjnej)
badali głównie genezę języka, zwłaszcza możliwość zastosowania logiki w gramatyce
wielki spór o stosunek struktury dźwiękowej wyrazu do jego znaczenia:
Analogiści (Kratylos, Heralit, Platon) twierdzili, że język jest darem natury, nie zaś wytworem ludzkich umysłów czy rezultatem umowy społecznej. Doszukiwali się podobieństw między brzmieniem wyrazów a ich znaczeniem (jako przykłady wskazywali onomatopeje). Zapoczątkowali badania etymologiczne.
Heraklit podkreślał identyczność rozumu jako całości z całością struktury języka.
Platon podtrzymał ideę Heraklita, a także stworzył pierwszą definicję rzeczownika (to, o czym się coś stwierdza) i czasownika (to, co się o czymś stwierdza).
Anomaliści (Demokryt) nie wierzyli w naturalne ani boskie pochodzenie języka, traktowali go jako rezultat umowy społecznej. Wskazywali na wyjątki, wszelkie „odchylenia” od „naturalnych” zasad ustalonych przez analogistów.
Demokryt opowiadał się przeciwko boskiemu pochodzeniu języka.
III-II w. p.n.e.: szkoła aleksandryjska; zaczęto oddzielać badanie języka od filozofii, powstały poddziedziny: leksykografia (opracowywanie leksykonów), glossatoryka (wyjaśnianie terminów), scholastyka (interpretacja tekstów literackich - Arystarch: szczegółowa analiza Iliady i Odysei), retoryka (sztuka przemawiania)
Arystoteles był jednym z twórców gramatyki klasycznej; zdefiniował zdanie jako zespół kompleksów dźwiękowych mających samodzielnie określoną treść, którego części składowe traktowane z osobna również coś znaczą.
pierwsze gramatyki języka greckiego: Thrax (II w. p.n.e.), Dyskolos (II w. n.e.)
6. Indyjska szkoła gramatyczna.
charakteryzuje się ścisłym i obiektywnym opisem faktów językowych
badania wyłącznie synchroniczne i obejmujące tylko sanskryt
zainteresowanie językiem mocno związane z sytuacją społeczną i kulturalną (sanskryt ciekawił Hindusów jako element kultu)
IV w. p.n.e.: gramatyka Paniniego: unormował klasyczny sanskryt; jako pierwszy doszedł do wniosku, że język to system; wprowadził pojęcie morfemu zerowego
pierwsze badania statystyczne
zajmowali się fonetyką, jako pierwsi zwrócili uwagę na procesy artykulacyjne
7. Okres od czasów rzymskich do renesansu w badaniach lingwistycznych.
Rzymianie:
większość poglądów i metod badań zapożyczyli od Greków
zajmowali się fonetyką, opisem zdania (klasyfikacja na części mowy), analizą tekstów literackich (metryka wierszy)
gramatyki: Varro De lingua latina (I w. p.n.e.) - podstawa dla wielu późniejszych gramatyk, podkreślała zjawiska morfologiczne; Donatus Ars grammatica (IV w. p.n.e.), Prisciana Institutiones grammaticae (VI w. p.n.e.)
scholastycy powrócili do teorii o podobieństwie gramatyk różnych języków - zapatrzeni we własny, idealizowany język, nie interesowali się językami „barbarzyńskimi”, badali wyłącznie języki literackie
Średniowiecze:
XIII/XIV w. - Raymond Lulle postuluje stworzenie uniwersalnego metajęzyka opisującego inne języki, na podstawie łaciny, zgodnie z zasadami logiki (wyprzedził epokę!)
Tomasz z Akwinu - „dźwięki istnieją po to, aby coś oznaczać”
Renesans:
XVI w. pierwsi poszukiwacze logicznych struktur w języku; próby stworzenia uniwersalnej gramatyki
w epoce renesansu modne stają się badania etymologiczne, zaczęto się interesować językami nieindoeuropejskimi (arabski, hebrajski); rozwija się filologia
gramatyka arabska Al-Kitab (wzorowana na greckiej gramatyce) i słownik arabski Al-Gamus (traktujący wszystkie dialekty równorzędnie i uwzględniający wszystkie możliwe formy słów) inspirowane faktem, że arabski jest językiem kultu
Żydzi porównują hebrajski (wg nich najstarszy język świata) z arabskim i aramejskim i analizują Biblię (przejętą od Arabów metodą :P)
8. Okres od renesansu do do końca XVIII w. w badaniach lingwistycznych.
Renesans:
XVI w. pierwsi poszukiwacze logicznych struktur w języku; próby stworzenia uniwersalnej gramatyki
w epoce renesansu modne stają się badania etymologiczne, zaczęto się interesować językami nieindoeuropejskimi (arabski, hebrajski); rozwija się filologia
gramatyka arabska Al-Kitab (wzorowana na greckiej gramatyce) i słownik arabski Al-Gamus (traktujący wszystkie dialekty równorzędnie i uwzględniający wszystkie możliwe formy słów) inspirowane faktem, że arabski jest językiem kultu
Żydzi porównują hebrajski (wg nich najstarszy język świata) z arabskim i aramejskim i analizują Biblię (przejętą od Arabów metodą :P)
XVII wiek:
gramatyka Port-Royal - logiczna koncepcja języka jako teoretyczna podstawa gramatyki; postulowali skonstruowanie gramatyki, która odpowiadałaby wszystkim językom świata („metajęzyk” Lullego)
Grammaire génerale et raisonnée Lancelota i Arnaulda - normy gramatyczne powinny być zgodne z zasadami logiki (która jest jedna, uniwersalna, więc musi byc też jedna, uniwersalna teoria gramatyczna)
XVIII wiek:
filologiczne studia nad językiem uzyskują podstawy metodologiczne
gramatyka normatywna uzyskuje podstawy teoretyczne
początki badań nad językiem mówionym
badania nad językami ugrofińskimi
koncepcja „językowej stagnacji”
9. Ogólna charakterystyka XIX-wiecznych badań lingwistycznych.
rozwija się historyzm - stanowisko filozoficzne i metodologiczne postulujące poznawanie rzeczywistości oraz ujmowanie zjawisk, zwłaszcza społecznych i kulturowych, w sposób historyczny, tj. ze względu na ich powstanie, rozwój i warunki dziejowe; Hermann Paul (nie ma badań lingwistycznych bez historii)
rozwijają się studia komparatystyczne - językoznawcy studiują i porównują głównie języki indoeuropejskie, chociaż pod koniec wieku rozwija się także zainteresowanie nieindoeuropejskimi (4-tomowy słownik Abelunga opisujący wiele języków świata)
rozwija się psychologizm językoznawczy - pod wpływem Steinthala do interpretacji faktów językowych zostają włączone kryteria psychologiczne; postuluje się opisywanie zjawisk gramatycznych z psychologicznego punktu widzenia; zwraca się uwagę na indywidualność aktu mowy, znaczenia wyrazów nie są ustalone raz na zawsze; nawiązania do psychologii Herbarta (myśli pobudzone bodźcem zewnętrznym rozwijają się w człowieku samoistnie, jedna wypływa z drugiej poprzez sieć nieświadomych skojarzeń)
zainteresowanie konkretnymi faktami językowymi, nie teorią
10. Epoka pierwszych komparatystów.
Odkrycie sanskrytu i wielość opisów języków indoeuropejskich dało impuls do rozwoju studiów komparatystycznych.
Franz Bopp - dał impuls do rozwoju badań komparatystycznych, porównując sanskryt z językami indoeuropejskimi.
Rasmus Christian Rask - także zajmował się sanskrytem; chociaż nie brał pod uwagę możliwości traktowania komparatystyki jako odrębnego działu lingwistyki, przyczynił się do jej rozwoju w ojczystej Danii
J. Grimm - napisał gramatykę niemiecką, porównywał języki germańskie (gocki, angielski, niemiecki, fryzyjski, języki skandynawskie)
G. Curtius - wprowadził do filologii klasycznej metodę historyczno-porównawczą
F. Diez - wprowadził do filologii romańskiej metodę historyczno-porównawczą
I. K. Zeuss - porównywał języki celtyckie
J. Dobrovsky - porównywał języki słowiańskie
H. H. Vostokov - porównywał języki słowiańskie
F. Miklosic - jest uważany za twórcę gramatyki porównawczej języków słowiańskich; autor słowników starosłowiańsko-grecko-łacińskich, etymolog języków słowiańskich
August F. Pott - inicjator etymologicznych badań porównawczych
11. Naturalizm biologiczny w językoznawstwie.
Pojawienie się naturalizmu biologicznego (Stammbaumtheorie) w językoznawstwie jest ściśle związane z teorią ewolucji gatunków Darwina - gdy została ona udokumentowana na istniejących gatunkach zwierząt, chciano przełożyć ją także na inne dziedziny nauki, w tym i lingwistykę. August Schleicher uważał, że język jest niezależnym od człowieka, żywym organizmem podlegającym biologicznym prawom ewolucji, a więc posiada własne drzewo genealogiczne, przodków, potomstwo.
12. Humboldtyzm w lingwistyce.
Kierunek wykształcony pod wpływem twórcy językoznawstwa ogólnego Wilhelma von Humboldta.
przeciwny gramatyce uniwersalnej
język jest zjawiskiem dynamicznym (energeia), a nie statycznym (ergon) ?
teoria o wewnętrznej formie: wewnętrzna forma to specyfika struktury psychologicznej danej społeczności językowej, od której zależy konkretna organizacja połączenia stron dźwiękowej i znaczeniowej w języku tej społeczności; tak więc każda społeczność sama kształtuje swój język w sposób charakterystyczny dla siebie, język jest emanacją ducha, przez którą manifestuje się światopogląd (Weltanschauung); „bez zespolenia myśli i dźwięku, nie ma prawdziwego myślenia”, bo wyobrażenia nie mogą się przenieść do świata pojęć
badanie języka analityczne i synchroniczne
13. Psychologizm w lingwistyce XIX w.
Psychologizm w lingwistyce XIX w. rozwinął się głównie pod wpływem trzech osobistości: Wilhelma von Humboldta, H. Steinthala i Wilhelma Wundta.
Wilhelm von Humboldt przyczynił się do rozwoju psychologizmu poprzez swoją teorię o wewnętrznej formie: Wewnętrzna forma to specyfika struktury psychologicznej danej społeczności językowej, od której zależy konkretna organizacja połączenia stron dźwiękowej i znaczeniowej w języku tej społeczności. Tak więc każda społeczność sama kształtuje swój język w sposób charakterystyczny dla siebie, język jest emanacją ducha, przez którą manifestuje się światopogląd (Weltanschauung).
H. Steinthal czerpał z teorii Humboldta oraz z psychologii Herbarta (myśli pobudzone bodźcem zewnętrznym rozwijają się w człowieku samoistnie, jedna wypływa z drugiej poprzez sieć nieświadomych skojarzeń). Włączył do interpretacji faktów językowych kryteria psychologiczne. Zwrócił uwagę na indywidualność aktu mowy; np. znaczenia wyrazów nie są im przypisane raz na zawsze, bo każda jednostka, wypowiadając jakiś wyraz, wkłada w niego swoje osobiste, subiektywne emocje, przeżycia, doświadczenia, więc ten sam wyraz może mieć mnóstwo róznych „odcieni znaczeń”.
Wilhelm Wundt był autorem pierwszych poważnych rozpraw o psychologicznym tle zjawisk językowych. Zwolennik teorii apercepcjonalistycznej: świat ludzkich wyobrażeń buduje się za pomocą zmysłów (empirycznie), a o tym stworzonym przez zmysły świecie psychicznym informuje język.
14. Młodogramatycy.
Młodogramatycy - szkoła językoznawcza ukształtowana w końcu lat siedemdziesiątych XIX wieku na uniwersytecie w Lipsku wokół Augusta Leskiena. Cechował ich psychologizm i historyzm. Chcieli nadać językoznawstwu charakter nauki tak ścisłej jak nauki przyrodnicze. Nie uznawali aspektów kulturowych w rozwoju języka; zaprzeczali istnieniu jakichkolwiek społecznych norm językowych. Odrzucali językoznawstwo teoretyczne, uogólniające, preferując badania szczegółowe, empiryczne. Język jako zjawisko przyrody podlega prawom rozwoju. Główną ich tezą była teza o bezwyjątkowości praw głosowych - jeśli w jakimś języku lub dialekcie zachodzi zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka lub dialektu i we wszystkich wyrazach, w których występują warunki do takiej zmiany. Sformułowali także teorię analogii - formy językowe zmieniają się w sposób nieumotywowany fonetycznie, ale poprzez podobieństwo do innych form. Dzięki ich badaniom odkryto rodziny językowe i pokrewieństwo między nimi.
15. Podstawowe cechy lingwistyki i nauki XX w.
przestano się interesować zbieraniem faktów, a zaczęto dokonywać ich pogłębionej interpretacji
poszukiwano „genotypu” w stosunku do „fenotypu” (inwariantnych cech zjawisk na tle cech wariabilnych)
rozwój strukturalizmu - świat jest uporządkowanym systemem, trzeba więc odkryć i opisać jego strukturę (wzajemne relacje elementów)
rygorystyczne oddzielenie opisu synchronicznego od diachronicznego
do badań etymologicznych włączone zostają kryteria socjologiczne i historyczno-kulturowe
rozwój semiologii (nauki o systemach znakowych), paralingwistyki, studiów semantycznych i syntaktycznych, psycholingwistyki, socjolingwistyki, dialektologii
pierwsze badania dotyczące dwujęzyczności
interdyscyplinarność badań lingwistycznych - pojawiają się nowe metody badań, często zapożyczane z innych nauk; wobec tego pojawia się też nowy model specjalisty - lingwista musi teraz znać się też na logice, statystyce, matematyce…
zaangażowanie wszystkich nauk we współpracę interdyscyplinarną
powiązanie nauki jako całości z teorią poznania
znaczne rozszerzenie zakresu zainteresowań naukowych (np. w lingwistyce na języki egzotyczne)
16. Geografia lingwistyczna.
Lingwistyka geograficzna (arealna) opiera się na badaniach dialektologicznych. Gromadzi dane dotyczące właściwości dialektalnych danego systemu językowego oraz rozprzestrzenienia geograficznego poszczególnych cech. Główne zdobycze teoretyczne tej dziedziny uzyskano w wyniku badania słownictwa; badając poszczególne wyrazy i ich rozprzestrzenienie w gwarach, rekonstruowano ich historię pod względem semantycznym, fleksyjnym i składniowym. Lingwistykę geograficzną zapoczątkowali pod koniec XIX w. młodogramatycy, których badania potwierdziły, że w dialektach jest nie mniej nieregularności niż w językach literackich. W pełni nauka ta rozwinęła się na początku XX w. Przodowali w niej Francuzi (Gillieron i Edmont L'Atlas Linguistique de France, klasyczne dzieło światowej dialektologii). Cała nauka narodziła się zresztą z porównywania atlastów dialektologicznych :P
17. Francuska szkoła lingwistyczna.
rozwój badań fonetycznych, stylistycznych, semantycznych
skłonność do wiązania faktów językowych ze zjawiskami społecznymi i psychicznymi
Grammont - interesował się językiem dzieci; prowadził badania psychofizjologiczne
Ronjat - jako pierwszy zajmował się zjawiskiem dwujęzyczności
18. Idealizm lingwistyczny.
silny ruch antyracjonalistyczny pod wpływem filozofii idealistycznej i doktryn estetycznych; prekursorem był prof. Vossler
akcentowanie roli jednostki i jej psychiki w tworzeniu języka
język to twór jednostki uogólniony na zbiorowość poprzez naśladownictwo
język jest narzędziem ducha, indywidualną manifestacją psychiki, a więc zjawiskiem stylistycznym! (również związanie języka z narodową mentalnością)
w opozycji wobec młodogramatyków
w każdym dziele trzeba się doszukiwać idei twórcy, bo to dzieło jest odbiciem jego osobowości; w związku z tym sens mają tylko badania stylistyczne
materialne formy rzeczy nie posiadają sensu same przez się, sens nadają im dopiero ludzkie poglądy na te formy
człowiek jest aktywny w stosunku do swojego języka, bo sam wybiera, co i jak chce powiedzieć
człowiek wnosi część samego siebie we wszystko, co mówi; jego wypowiedzi zawsze mają zabarwienie emocjonalne i dlatego każda z nich jest niepowtarzalna
19. Neolingwistyka.
neolingwistyka powstała we Włoszech, wyrosła z lingwistyki arealnej
Wilhelm von Humboldt, Vossler, Benedetto Croce, Bonfante
zasady neolingwistyki wg Bonfantego:
człowiek tworzy język „fizyczny”, ale też „duchowy” (myśleniem); język ten jest zwierciadłem swojego twórcy
przyczyny zjawisk lingwistycznych leżą w sferze duchowej (sama fizjologia nic w tej sferze nie wyjaśnia)
nie istnieje coś takiego jak „mówiący kolektyw” ani „przeciętny człowiek”; faktem rzeczywistym i źródłem wszystkich zmian w języku jest tylko jednostka mówiąca
zbiorowość szybciej podejmuje innowację językową wprowadzoną przez jednostkę, jeśli jest to jednostka lubiana i/lub wybitna
wszystko, co istnieje w języku, jest prawidłowe
język jest wyrazem świadomości estetycznej, która jest zmienna (bo np. podlega modzie)
zmiany znaczeń wyrazów dokonują się poprzez poetyckie metafory
zmiany w strukturze języka dokonują się poprzez przemieszania etniczne
język to pole, na którym ścierają się różne, często sprzeczne, tendencje rozwojowe
zajmowano się leksykologią, leksykografią, dialektologią
szczególne zainteresowanie czynnikiem geograficznym
badania dotyczące „teorii substratu” - jeśli naród porzuci ojczysty język na korzyść obcego, to ten język będzie podlegał zmianom pod wpływem struktur języka wypartego
teoria monogenezy - wszystkie języki pochodzą od jednego wspólnego przodka
20. „Postępowe” szkoły slawistyczne XIX i XX w.
szkoła kazańska
powstała pod wpływem Jana Niecisława Baudouin de Courtenay i Mikołaja Kruszewskiego
termin odnosi się do Baudouina, jego uczniów i innych profesorów uniwersytetu w Kazaniu
wyprzedzające epokę idee językoznawcze (czerpał z nich prawdopodobnie de Saussure)
uściślono metody badawcze w językoznawstwie (tendencja do „umatematyczniania” ich, podkreślanie konieczności zastosowania logiki i matematyki w lingwistyce)
podkreślenie konieczności prowadzenia badań synchronicznych (opozycja wobec młodogramatyków) i wyraźne rozgraniczenie ich z diachronią
rozgraniczono statyczne i dynamiczne aspekt oraz prawa języka
rozróżnienie języka (jako abstrakcyjnego kompleksu składników, języka zbiorowości) od mówienia (jako realizacji tych składników, języka jednostki)
język jako swoisty system złożony z różnych mniejszych elementów
język jako teren sprzecznych tendencji warunkujących jego rozwój
analiza fonologiczna języka - pierwsze definicje fonemu jako najmniejszej jednostki różnicującej znaczenie dwóch elementów
konserwatywne tendencje do utrzymania zastanego stanu ścierały się z progresywnym impulsem innowacyjnym
szkoła petersburska
wychowani na nauce Baudouina de Courtenay (który wykładał też w Petersburgu)
L. Scerba, L. Jakubiński, E. Polivanov, Bernstein, Vinogradov
szkoła moskiewska
powstała pod wpływem Fortunatova, wychowanego na młodogramatykach
praktyczne, materiałowe poglądy
rozgraniczenie synchronii i diachronii
rozgraniczenie zjawisk językowych od psychologicznych
Pieszkowski, Szachmatov, Belic
szkoła jugosłowiańska
powstała pod wpływem Belica, wychowanka Fortunatova, zwolennika młodogramatyków, slawisty zajmującego się teorią języka
badanie języka serbochorwackiego
rozwijanie teorii syntagmatyki
21. Ferdinand de Saussure.
język jest zjawiskiem społecznym; istnieje jako zespół obowiązujących norm społecznych; są one stałe, dlatego jesteśmy w stanie je zrozumieć i porozumiewać się z innymi
język jest abstrakcyjnym, społecznym systemem elementów i zachodzących pomiędzy nimi stosunków (langue), a mówienie jest konkretną, indywidualną realizacją tego systemu, jego aktywizacją dokonaną przez jednostkę (parole); z ich połączenia wynika ogólna ludzka zdolność mówienia, nie ograniczająca się do jednego języka (langage)
język to system znaków rozumianych jako połączenie treści z formą dźwiękową; znak językowy to połączenie elementu znaczącego (signifiant) i znaczonego (signifié), a więc obrazu akustycznego z pojęciem (są one nierozerwalnie związane, jedno nie istnieje bez drugiego, jak kartka nie może istnieć bez swojej drugiej strony); znaki są linearne - przestawienie porządku elementów w znaku zmieniłoby jego znaczenie
język jest immanentnym systemem relacji - systemem opartym na opozycji swoich konkretnych jednostek i ich współzależności (wartość jednego składnika wynika wyłącznie z równoczesnej obecności drugiego); system ten polega na relacjach między różnicami dźwiękowymi a różnicami pojęciowymi, które razem wzięte budują system wartości
mechanizm funkcjonowania języka opiera się na związkach syntagmatycznych (które istnieją między elementami języka umieszczonymi w danej wypowiedzi, decydują o ich uszeregowaniu i połączeniu w wypowiedź bardziej złożoną) i paradygmatycznych (które zachodzą między elementami systemu językowego, więc dotyczą nie konkretnych wypowiedzi, lecz abstrakcjnych, teoretycznych możliwości „wymieniania” się tych elementów w danych kontekstach)
języka nie należy redukować do roli formy, ale też nie należy się zbytnio sklupiać na dziedzinach i kwestiach pozajęzykowych; język można spokojnie zrozumieć i opisać bez zagłębiania się w zewnętrzne zjawiska (socjologiczne, historyczne etc.)
wyraźne odgraniczenie językoznawstwa synchronicznego (badanie aktualnego, statycznego stanu języka) od diachronicznego (fazy rozwoju języka); synchronia nadrzędna w stosunku do diachronii (prawdziwe badanie historyczne można przeprowadzić jedynie na bazie synchronicznego opisu systemu językowego, bo tylko w aktualnym stanie języka uwidaczniają się relacje i struktury językowe)
wyraźne odgraniczenie językoznawstwa zewnętrznego od wewnętrznego
22. Podstawowe cechy lingwistyki strukturalnej.
jest kontynuacją myśli de Saussure'a
hipoteza bazowa: żadnej części języka nie można rozumieć bez powiązania z całością (wprawdzie szukając obszernego obrazu struktury języka, bada się każdy element językowy z osobna, ale czyni się to pod kątem jego stosunku do całości)
przedmiotem badań lingwistycznych jest język sam w sobie; odrzuca się psychologizowanie, socjologizowanie, filozofowanie, rozpatruje się język w oderwaniu od czynników pozajęzykowych
język jest abstrakcyjnym, uporządkowanym systemem
język jest układem synchronicznych relacji
język jest formą, nie substancją
zainteresowanie fonologią, wyraźne oddzielenie jej od fonetyki
zainteresowanie gramatyką
23. Główne metody badań lingwistyki strukturalnej.
Badania lingwistyki strukturalnej nie są możliwe bez informatora.
Centralną pozycję zajmuje dystrybucja (zbiór wszystkich kontekstów, w jakich dany element może występować).
Metoda składników bezpośrednich. Każde badane wyrażenie dzieli się na 2 maksymalne segmenty (frazy), te z kolei na następne 2 segmenty, aż ukażą się ostatnie składniki - morfemy lub formatywy.
Metoda transformacji. Służy do wyjaśniania wieloznaczności zdań dających ten sam rezultat podczas analizy; treść badanego wyrażenia (struktura głęboka) pozostaje bez zmian, natomiast zmienia się jego struktura syntaktyczna (struktura powierzchniowa).
Metoda substytucji. W zakresie określonej struktury gramatycznej „podmienia” się określoną jednostkę językową na inną. Jeśli obie jednostki spełniają tą samą funkcję syntaktyczną, mówi się, że są ekwiwalentne syntaktycznie i że należą do tej samej klasy formuł; struktura syntaktyczna badanego wyrażenia (struktura powierzchniowa) pozostaje bez zmian, natomiast zmienia się jego treść leksykalna (struktura głęboka).
24. Szkoła genewska.
skupiona wokół Ferdinanda de Saussure
Albert Sechehaye, Albert Riedlinger, Serge Karcevski, Charles Bally
uczniowe de Saussure'a, którzy zebrali notatki z jego wykładów z lat 1906-1912 po jego śmierci i wydali Cours de Linguistique Générale
skupili się na rozwijaniu teorii de Saussure, szczególnie na badaniu języka mówionego (chociaż Sechahaye bawił się też syntaktyką)
25. Epoka fonologiczna w językoznawstwie.
Trubieckoj wysunął postulat, by oprócz fonetyki nauczać również fonologii; istota dźwięku nie polega, jego zdaniem, na jakości fizycznej dźwięku (czym zajmuje się fonetyka), lecz na jego funkcji rozróżniającej w ramach określonego systemu dźwięków.
pierwszy program fonologii ogłoszony w 1928 r.
Przedmiotem badań fonologii jest funkcja, a nie tylko zewnętrzna forma dźwięków (bada, czy szachy są zrobione z drewna, czy z plastiku, a nie tylko, czy to koń czy wieża :P); podstawową jednostką opisu fonologicznego jest fonem.
Fonetyka ustala normy poprawnej wymowy języka, fonologia natomiast opisuje cechy relatywne dla całości każdego systemu językowego z osobna i porównuje je z systemami fonemicznymi innych języków; dzięki temu możemy rozróżnić uchybienia fonetyczne (przeciw normie językoznawczej) i fonologiczne (przeciw systemowi językowemu).
26. Szkoła praska.
rozwija się od 1926 r.
Trnka, Mathesius, Havraneli, Skalicka
pierwsze tezy sformułowane przez Trnka (lingwistyka funkcjonalna): postuluje się badanie języka dzieł literackich jako języka poetyckiego samego w sobie, bez odniesienia do świata pozajęzykowego
poglądy szkoły praskiej ulegają zmianie po II wojnie światowej: rzeczywistość pozajęzykowa staje się ważna, bo bez niej język nie ma prawa egzystencji; najważniejszym obiektem badań lingwistycznych są korelacje między elementami systemu językowego
brak rygorystycznego odgraniczenia synchronii od diachronii
do opisu językowego włącza formę fonologiczną, treść semantyczną
podobnie jak inne szkoły: język rozumie jako system, a językoznawstwo jako samodzielną, pełnoprawną dziedzinę nauki; jest w opozycji do młodogramatyków
w odróżnieniu od innch szkół: wychodzi od obserwacji konkretnego elementu językowego; jest silnie powiązana z tradycją; akcentuje funkcje (jako zadania spełniane przez środki językowe) i funkcjonalność
27. Lingwistyka funkcjonalna Martineta.
strukturalizm w wersji francuskiej
jedność strukturalizmu i funkcjonalizmu
fonologia jako szczególne ujęcie fonetyki - fonetyka badana z funkcjonalnego (praktycznego) punktu widzenia
język jako narzędzie wyrażania czegoś przy pomocy strony dźwiękowej
język ludzki składa się z: jednostek mających znaczenie (monemów - liter) i jednostek dystynktywnych, nieposiadających własnego znaczenia (fonemów - dźwięków)
28. Amerykańskie szkoły lingwistyczne.
deskryptywizm (taksonomizm)
prekursor: F. Boas - opisał i sklasyfikował języki indiańskie; twierdził, że język to system, a niezorganizowane elementy językowe wykorzystują tylko niewielką ilość elementów z posiadanego inwentarza; naturalną jednostką wyrażania jest według niego nie wyraz, lecz zdanie
u podstaw strukturalizmu amerykańskiego leżą badania nad językami indiańskimi oraz behawiorystyczne przekonanie o tym, że wszystkie różnice między ludźmi są uwarunkowane środowiskiem, a całe zachowanie człowieka to wyuczona reakcja na bodźce zewnętrzne
zgodnie z behawiorystycznym postulatem bada się jedynie to, co jest dostępne w bezpośredniej, obiektywnej obserwacji (a więc żadnego psychologizmu); w ten sposób odrzuca się badania semantyczne i oparte na intuicji badacza
naczelnym celem lingwisty jest wykrywanie jednostek językowych i ich klasyfikacja
prymat języka mówionego nad pisanym
Sapire wysunął koncepcje mentalistyczne: sformułował tezę o systematyczności w języku - system fizyczny w języku jest realizacją systemu idealnego, którego istnienie można udowodnić, bo istniejące dźwięki występują w różnych językach; wyróżnił w języku 6 procesów gramatycznych i 4 typy pojęć.
procesy gramatyczne Sapire'a:
szyk wyrazów
kompozycja (wyrazy złożone)
afiksacja
wewnętrzna modyfikacja rdzenia wyrazowego
reduplikacja (operacja morfologiczna polegająca na podwojeniu rdzenia wyrazowego w całości)
zróżnicowanie akcentuacyjne
typy pojęć Sapire'a:
pojęcia konkretne wyrażane przez rdzeń wyrazu lub cały wyraz złożony z pojedynczego morfemu; istnieją w każdym języku
pojęcia relacyjne, np. przypadki rzeczownika; istnieją w każdym języku
pojęcia derywacyjne, mniej konkretne, wyrażane przez afiksy
pojęcia konkretno-relacyjne, abstrakcyjne, jak: liczba, rodzaj, kategoria
Whorf twierdził, że każdy język kształtuje sposób widzenia rzeczywistości i myślenia swoich użytkowników w inny sposób.
Bloomfield prezentował antymentalistyczne podejście do języka; uważał, że należy go opisywać jako część zachowania człowieka, w kategoriach bodźców i reakcji.
29. Szkoła kopenhaska.
glossosemantyka
Hjemsler, Brondall, Uldall
Hjemsler zajmował się teorią języka; twierdził, że dotychczasowe językoznawstwo było zbyt “pozajęzykoznawcze”, że należy badać strukturę języka bez uciekania sie do sfer pozajęzykowych
teoria języka musi się opierać na doświadczeniu (empiryzm)
teoria języka musi spełniać 3 warunki:
być wolna od sprzeczności
być wyczerpująca
być możliwe najprostsza
dwie płaszczyzny języka: plan wyrażania i plan treści
plan wyrażania dzieli się na substancję wyrażania (fonetykę) i formę wyrażania (fonologię)
plan treści dzieli się na substancję treści (semantykę) i formę treści (gramatykę)
przedmiot badań lingwistyki stanowią tylko fonologia i gramatyka (formy), bo w lingwistyce nie liczy się substancja, lecz relacje między konkretnymi elementami językowymi; tylko immanentne elementy korelacji są realnymi jednostkami języka, tworzącymi jego wewnętrzny system; lingwistyka powinna opisywać relacyjny wzór języka, pomijając to, o czym te relacje mówią
przedmiotem badań jest więc funkcja rozumiana jako zależność wewnętrzna, rozumiana czysto strukturalnie, nie semantycznie
pojęcie funktywu - jednostki pełniącej funkcje w stosunku do innych jednostek
znaczenia leksykalne są tylko sztucznie wyizolowanymi znaczeniami kontekstowymi
język rozumiany jako byt niezależny, wolny od zewnętrznych powiązań
30. Językoznawstwo kognitywne.
oparte na psychologii poznawczej
George Lakoff, Ronald Langacker
język jest ściśle powiązany z procesami umysłowymi dotyczącymi postrzegania świata
głównym celem lingwistyki kognitywnej jest objaśnienie zdolności językowych ludzi i możliwości społecznych języka
trzy główne założenia: człowiek NIE POSIADA odrębną część mózgu odpowiedzialną za zdolności językowe; znajomość języka rozwija się poprzez i w trakcie jego używania (ćwiczenia!); gramatyka jest rozumiana jako koncept rodzący się ze zdobytych doświadczeń językowych
nie zaprzeczają tezie, że ludzkie zdolności językowe są wrodzone; nie zgadzają się jedynie z poglądem, że odpowiada za nie inna część mózgu niż ta, która odpowiada za wszystkie pozostałe procesy poznawcze
uważają, że zapamiętywanie i przywoływanie z pamięci wiedzy językowej odbywa się w taki sam sposób, jak zapamiętywanie i przywoływanie z pamięci wszelkiej innej wiedzy, a używanie języka wymaga podobnych zdolności poznawczych co inne, niejęzykowe zadania
znaczenie wyrazów jest konceptualne, związane z „przestrzenią mentalną” użytkowników, a więc indywidualne; każdy użytkownik języka ma swoje wyobrażenie o znaczeniu danego wyrazu oparte na własnych doświadczeniach, nie jest ono społecznie uogólnione
język i procesy poznawcze wpływają na siebie nawzajem i obydwa są osadzone oraz zależne od doświadczeń poszczególnych osób i środowisk, w których się one znajdują