23.05.2009

Określenie „etyka to nauka o moralności” jest wadliwe, ponieważ termin „moralność” jest wieloznaczny. Lepiej powiedzieć, że etyka jest nauką o tym co dobre, a co złe.

Istnieją trzy dziedziny orzekania o tym, co jest dobre, a co złe:

• szeroko rozumiane działanie - czyn (np. kradzież jest moralnie zła), tu mieszczą się czyny, decyzje, zaniechania (nie podejmowanie działania);

• sprawca - sprawca (np. złodziej jest moralnie zły), są to osoby fizyczne, osoby inne, podmioty zbiorowe (choć nie zawsze, np. Napoleon: „Tłum nie jest winny”);

• dyspozycja do działania - postawa (skłonność do zagarniania nieswojego), tu mieszczą się dyspozycje trwałe zwane „postawami” (w kontekście sprawiedliwości mówi się „norma”), dyspozycje jednorazowe, sytuacyjne, wzorce osobowe.

Podstawową dziedziną orzekania dobre-złe jest czyn, sprawca i postawa są pochodnymi czynu.

Wyróżnia się różne kategorie czynów (problem polega na tym, że kryteria nie są jasne).

Podział czynów podstawowych:

	KORZYSTNE	NIEKORZYSTNE
		+	-	0
DZIAŁANIA MOŻLIWE na tym poziomie formułujemy normy moralności, etyczne - jest to etyka normatywna	Czyn nakazany	Czyn zakazany	Czyn dozwolony
DZIAŁANIA DOKONANE na tym poziomie formułujemy oceny moralności, etyczne - jest to etyka opisowa	Czyn dobry	Czyn zły	Czyn obojętny, neutralny względem dobra, zła

Źródłem trudności w klasyfikowaniu konkretnych działań jest wewnętrzna złożoność (składowe, aspekty, struktura) czynu:

• intencje - zamiar; cel podmiotowy, subiektywny;

• skutek - cel przedmiotowy;

• okoliczności - są rozmaite, ale sposób spełnienia jest tym, co zawsze widać.

Słowo „dobry”, „zły” rezerwuje się dla intencji (intencjonalnie dobry, zły). Przy skutku i sposobie spełnienia mówimy, że czyn był „trafny”, „nietrafny”. O całości mówimy „moralnie wartościowy”, „antywartościowy”.

Oprócz etyki normatywnej i opisowej, wyróżniamy również metaetykę (określa co to jest etyka, czym się zajmuje, jakie są jej cele, etc.).

Def. ETYKA - nauka o powinności działania ze względu na dobro.

Pełną definicję etyki uzyskuje się z tego schematu uzgodniwszy koncepcję dobra, a zwłaszcza dobra najwyższego i ostatecznego celu ludzkich działań.

W etyce klasycznej przeważał pogląd, że dobrem najwyższym i ostatecznym celem ludzkich działań jest szczęście jednostki. W tym ujęciu etyka jest więc nauką o powinności działania ze względu na szczęście. Tak zdefiniowany nurt etyki nazywamy eudajmonistycznym - eudajmonizm.

W etykach mocno związanych z religią przeważał pogląd, że dobrem najwyższym i celem jest doskonałość jednostki. Mówi się, że jest to nurt perfekcjonistyczny - perfekcjonizm.

W etyce nowożytnej coraz częściej pojawia się pogląd, że dobrem najwyższym i celem działań jest dobro wspólne, użyteczność. Jest to nurt utylitarystyczny (nazwa ogólniejsza konsekwencjalizm) - utylitaryzm.

Nie są to jedyne nurty. Gdy celem działania jest respektowanie godności osoby ludzkiej to jest to nurt personalizmu, a gdy celem jest spełnianie nakazów, prawa (ludzkiego lub boskiego) - deontonomizm.

WYBRANE PROBLEMY I KONCEPCJE ETYCZNE

SOKRATES (469-399 p.n.e.)

Jest uznawany za ojca, twórcę etyki. Jako pierwszy wyróżnił etykę spośród dyscyplin filozoficznych i sformułował jej koncepcje. Przyczynił się jednocześnie do tzw. humanistycznego przełomu w dziejach filozofii (odwrócenie od zagadnień kosmologicznych, zwrot ku ludziom).

Według Sokratesa etyka powinna być nauką o dobru najwyższym, absolutnym, szczęściodajnym. Tak pojmowane dobro określał mianem cnoty. A zatem etyka to nauka o cnocie. Celem etyki jest nauczyć życia szczęśliwego, a metodą jest logika.

W sokratejskiej koncepcji etycznej warunek bezwzględności spełniają jedynie zalety moralne - odwaga, godność, sprawiedliwość, odpowiedzialność. Cnota u Sokratesa jest utożsamiana z zaletami moralnymi - pogląd zwany moralizmem (skrajny u Sokratesa) - tylko zalety moralne mają wartość.

Sokrates mówił, że jest obiektywna (my nie tworzymy dobra, ale je odkrywamy), naturalna hierarchia dóbr, w której dobro moralne zajmuje miejsce naczelne. Dlatego podstawowe prawa w dziedzinie moralności są niezmienne, absolutne. Tak pojęta cnota jest ściśle związana z wiedzą - z jednej strony (nie z każdą, ale z wiedzą etyczną, czyli z tym, co dobre a co złe dla konkretnej osoby, w określonej sytuacji), i ze szczęściem - z drugiej. Wiedza etyczna jest warunkiem koniecznym (to znaczy jest niezbędna) i wystarczającym (w tym Sokrates nie miał racji, bo potrzebna jest jeszcze wola) cnoty, czyli dobra moralnego - pogląd zwany intelektualizmem etycznym - wiedza jest niezbędna (pogląd przeciwny to intuicjonizm etyczny - pogląd o tym, że dysponujemy zmysłem moralnym, wyczuwamy jak działać, by czynić dobro).

Według Sokratesa takie same są związki, relacje między cnotą, a szczęściem, to znaczy dobro moralne jest warunkiem koniecznym i wystarczającym szczęścia.

W etyce rozróżnia się dwa podstawowe rozróżnienia szczęścia:

• szczęście jako dobro zewnętrzne - zbliżone do „powodzenia w życiu”,

• szczęście jako dobro wewnętrzne - szczęście sokratejskie, poczucie zadowolenia z życia, warunek korzystnego bilansu tego, co się w życiu zrobiło, trzeba mieć czyste sumienie.

Logika dla Sokratesa była narzędziem. Najskuteczniejszą według Sokratesa jest dyskusja metodyczna prowadzona według pewnego schematu. Dyskusja ta składa się z dwóch części:

• charakterze negatywnym - celem jest obalenie wiedzy pozornej (fałszywych przekonań), należy przyjąć założenia rozmówcy, a później wyprowadzać z tego konsekwencje logiczne, celem tej części jest osiągnięcie przez rozmówcę świadomości własnej niewiedzy („Wiem, że nic nie wiem”);

• charakterze pozytywnym - celem jest zdobycie wiedzy rzetelnej (prawdziwych twierdzeń), zamierzeniem tej części jest doprowadzenie rozmówcy do definicji poszukiwanego pojęcia etycznego - tzw. sztuka położnicza - trzeba pomóc w narodzeniu się prawdy (np. odwaga to wiedza o tym, czego należy się bać).

Pojęcia związane z etyką Sokratesa:

• absolutyzm - wartości są bezwzględne;

• obiektywizm - są wartości i normy niezależne od podmiotu wartościującego;

• naturalizm (przeciwieństwo konwencjonalizmu) - wartości i normy są odkrywane, a nie uzgadnianie.

Zależność pojęć: ktoś, kto głosi absolutyzm, głosi obiektywizm. A gdy ktoś głosi obiektywizm, to głosi naturalizm.

PROTAGORAS (480-410 p.n.e.)

Wystąpił w opozycji do poglądów Sokratesa. Również przyczynił się do rozwoju wiedzy humanistycznej. Sformułował teoretyczne podstawy działalności tzw. sofistów (byli to zawodowi nauczyciele, mędrcy) - uczyli umiejętności potrzebnych do życia publicznego (retoryka - sztuka układania i wygłaszania przemówień, erystyka, ekonomika - zarządzanie domem, polityka - zarządzanie państwem). Interesowali ich ludzie i ludzkie obyczaje. Dziś „sofistyka” ma negatywne zabarwienie, a „sofizmat” oznacza twierdzenie fałszywe, niesłuszne. Z czasem sofista zaczął oznaczać pseudouczonego.

Koncepcję Protagorasa najlepiej charakteryzuje słowo relatywizm (przeciwieństwo absolutyzmu) - pogląd o względności.

Protagoras doszedł do relatywizmu w teorii poznania i wiedzy - epistemologii. Uważał, że nie ma jednej, powszechnie obowiązującej wiedzy, wiedza jest dla każdego inna, każdy ma swój system twierdzeń, który uznaje za prawdziwy.

S1	Wiedza 1	Rzeczywistość 1	Wartości, Normy 1	Wartości i normy etyczne 1
S2	Wiedza 2	Rzeczywistość 2	Wartości, Normy 2	Wartości i normy etyczne 2
	RELATYWIZM EPISTEMOLOGICZNY	RELATYWIZM ONTOLOGICZNY	RELATYWIZM AKSJOLOGICZNY	RELATYWIZM ETYCZNY

Gdy relatywizm epistemologiczny połączył Protagoras z klasycznym rozumieniem prawdy, to doszedł do kolejnego relatywizmu. Relatywizm doprowadził go do twierdzenia, że nie ma jednej rzeczywistości - każdy ma swoją - jest to relatywizm ontologiczny. Skoro względna jest cała rzeczywistość, to również świat wartości - relatywizm aksjologiczny. Skoro wszystkie wartości i normy są względne, to również etyczne - relatywizm etyczny. Protagoras jest zwolennikiem skrajnego relatywizmu.

Skąd jednak bierze się powszechność niektórych norm i twierdzeń? Powszechność niektórych twierdzeń i norm ma źródło w umowach - pogląd zwany konwencjonalizmem (praktycyzm, zalążki utylitaryzmu).

Pojęcia związane z etyką Protagorasa:

• 
  
  relatywizm;

• subiektywizm;

• konwencjonalizm.

Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek - antropocentryzm u Protagorasa.

NASTĘPCY
SOKRATESA			PROTAGORASA
PLATON, ARYSTOTELES				ARYSTYP Z CYRENY, szkoła cyrenaików - hedonizm skrajny
		CYNICY - negatywna koncepcja cnoty
	STOICY		EPIKUR - hedonizm umiarkowany

ARYSTYP Z CYRENY (435-366) I SZKOŁA CYRENAIKÓW (420-330)

Zgodził się z relatywizmem - każdy ma swój system wartości i swoje normy etyczne. Spór o dobro najwyższe jest zatem nierozstrzygalny.

Wszystko, co nas w życiu spotyka wywołuje jeden z dwóch przeciwstawnych stanów: przyjemność lub przykrość.

Przyjemność zatem to jedyne dobro, a przykrość to jedyne zło. Należy dążyć do przyjemności - pogląd zwany hedonizmem (u Arystypa skrajny, bo głosił, że wszystkie przyjemności są ulotne, dlatego trzeba je chwytać, kiedy tylko jest okazja). Nie ma różnic jakościowych między przyjemnościami, przyjemności są natury pozytywnej - by ich doznawać musi zaistnieć bodziec, który je wywoła. Nie ma innego szczęścia niż suma drobnych przyjemności.

Modyfikacja tej koncepcji dokonała się w szkole cyrenaików, w wyniku czego została zniekształcona:

• Amikeris - celem nie powinny być drobne przyjemności;

• Teodorus - nie godził się na zredukowanie przyjemności tylko do cielesnych, przede wszystkim należy służyć przyjemnościom duchowym;

• Hegezjasz - nie da się maksymalizować przyjemności, jedyne, co się da to minimalizować cierpienie.

CYNICY (ARYSTENES Z ATEN, DIOGENES Z SYNOPY, KRATES Z TEB)

W punkcie wyjścia cynizmu leży pogląd Sokratesa o tym, że dobrem najwyższym, absolutnym i samowystarczalnym jest cnota. W porównaniu z cnotą wszystko inne jest obojętne, to znaczy bezwartościowe (np. pozycja społeczna, majątek, wiedza, zdrowie - wszystko bez znaczenia). Prawdziwie wolnym jest ten, kto potrafi się całkowicie uniezależnić od rzeczy nie będących cnotą - tylko ktoś taki zasługuje na miano mędrca (wzorem dla nich był Sokrates). Krytycy nazywają tę koncepcję cnoty negatywną, bo mówi o tym, co cnotą nie jest. Cnota u cyników polega na niezależności od dóbr.

Cynicyzm - koncepcja etyczna wywodząca się od Sokratesa.

Cynizm - postawa drwiąca, prześmiewcza.

EPIKUR (341-271 p.n.e.)

Opracował wersję hedonizmu umiarkowaną. Za punkt wyjścia przyjął, że najważniejsze są zagadnienia ludzkie, a w tym etyka (podobnie Sokrates). Etyka powinna nauczyć życia szczęśliwego.

Na drodze do szczęścia stoją cztery przeszkody, lęki, obawy przed: Bogiem, śmiercią, nieosiągalnością szczęścia, cierpieniem.

Filozofia nastawiona na szczęście powinna te cztery przeszkody odsunąć. Boga i śmierć odsuwa fizyka - Epikur był zwolennikiem atomizmu, cokolwiek istnieje jest zbudowane z materialnych atomów, Bogowie - o ile istnieją - też są zbudowani z atomów; dopóki żyjemy, nie ma śmierci, a gdy jest śmierć to nas już nie ma, a zatem nie ma się czego bać. Nieosiągalność szczęścia i cierpienie odsuwa etyka - istnieje bowiem wolna wola (tu odstępstwo od Demokryta), szczęście jest osiągalne dla każdego na drodze rozumnego korzystania z przyjemności.

Epikur wyróżnił dwa rodzaje przyjemności:

• zewnętrzne - cielesne, zmysłowe, krótkotrwałe, domagają się zaspokojenia potrzeb;

• wewnętrzna - jest nią dana każdemu wewnętrzna radość życia, samo życie jest źródłem radości, jest to najwyższa przyjemność.

Jak zatem zachować radość życia? Należy rozumnie i umiarkowanie korzystać z przyjemności. Rozumnie korzystać to znaczy w sposób moralnie podniosły - przyjemność nie może być osiągana kosztem innych. Moralizm jest warunkiem koniecznym do hedonizmu. Dobierać przyjemności i potrzeby na miarę możliwości ich zaspokajania, potrzeby niezaspokojone bowiem same są źródłem przykrości. Ten ma więcej przyjemności, kto ma mniej potrzeb - należy cieszyć się z tego, co się ma.

To nie cierpienia nas przerażają, ale świadomość, że może nam coś dolegać, lęk przed cierpieniem. Gdy jednak do cierpienia już dojdzie, trzeba oddać się przyjemnościom, zagłuszyć nimi ból.

Umiarkowany hedonizm to epikureizm.

STOICY

Według stoików cnota jest dobrem wewnętrznym. Polega ona na rozumnym (nie emocjonalnym) nastawieniu do tego, co się zdarza. Nastawienie rozumne wymaga przede wszystkim rozpoznania i uznania konieczności przyrody (np. śmierć, prawa rządzące kosmosem). Uznawszy te konieczności zyskujemy wolność do (koncepcja wolności do jako zrozumienia i uznania konieczności) skutecznego działania w świecie, dostosowujemy się do natury, stąd definicja: „cnota polega na życiu zgodnym z naturą, to znaczy życiu rozumnym”.

Tak pojęta cnota jest dobrem niestopniowalnym, jedynym (ma wartość absolutną, ale inne rzeczy również mają wartość, tyle że względną - inaczej u cyników) i samowystarczalnym. Tylko cnota może być celem życia, inne rzeczy mogą być godne wyboru (nie mogą być celem, ale gdy życie je podsuwa to można je wybrać, np. posiadanie rodziny, wiedza, zdrowie) lub godne odrzucenia. Inne zalety to skutki cnoty - są to sposoby, w jakie cnota się przejawia zależnie od okoliczności (np. gdy trzeba korzystać z dóbr należy okazać umiarkowanie).

Według stoików źródłem zła, czyli życia wbrew cnocie, są afekty - gwałtowne, bezrozumne poruszenia duszy, pod wpływem emocji. Istnieją cztery podstawowe afekty:

• 
  
  zawiść,

• pożądliwość,

• 
  
  smutek,

• obawa.

Stoicy mówili, że celem powinna być apatia - rozum powinien wyprzedzać emocje („stoicki spokój” - pozostać nieporuszonym).

Stoicy rozumieli etykę społeczną - byli przekonani, że cele jednostkowe zawsze są realizowane w jakiejś społeczności. W etyce społecznej rozróżniali czyny moralnie dobre („zacne”) od legalnych. Zaproponowali również pewien wzorzec życia w społeczności - według tego wzorca w centrum jest jednostka otoczona coraz szerszymi kręgami społecznymi (począwszy od rodziny, przyjaciele, Polacy, Europejczycy, …, Ludzkość). Ludzkość jest ostatnim kręgiem wspólnym wszystkim. Stoicy łączyli ten model z zasadami życia w społeczności, a naczelna z nich brzmi: „obowiązki wobec coraz to szerszych grup społecznych powinny być niemniej ważne niż obowiązki wobec siebie” - dobro wspólne jest niemniej ważne niż własne, nieuchronny jest więc egocentryzm (ale nie oznacza to egoizmu).

Platon i Arystoteles byli twórcami klasycznych systemów filozoficznych.

PLATON (427-347 p.n.e.)

Był uczniem Sokratesa. Etyka Platona jest mocno wsparta na jego nauce o ideach oraz na koncepcji człowieka i duszy.

Naczelne w hierarchii idei jest dobro - etyka idealistyczna.

Koncepcję człowieka przejął Platon od pitagorejczyków - człowiek to nie ciało i dusza, ale dusza chwilowo uwięziona w ciele. Jej celem jest uwolnienie z więzów ciała. Między kolejnymi wcieleniami dusza przebywa w świecie idei, a po wcieleniu zapomina o tym, gdzie przebywała.

Koncepcja duszy wcielonej - dusza ma trzy warstwy: dwie niższe są związane z ciałem (dusza zmysłowa nadzoruje funkcje wegetatywne; dusza impulsywna - nadzoruje popędy i uczucia), najwyższą jest dusza rozumna. Niższe funkcje są uruchamiane po wcieleniu, giną razem z ciałem.

Etyka Platona jest nauką o tzw. miłości oraz o cnotach. Miłość to tęsknota duszy za dobrem i działaniem. Dążność do dobra bierze się stąd, że dusza przed wcieleniem widziała ideę dobra. Celem ostatecznym jest więc dobro idealne, lecz nie ma doń innej drogi, jak za pośrednictwem dóbr realnych. Zło nie polega więc na korzystaniu z dóbr realnych, ale na tym, że którąś z nich czyni się celem życia - celem powinno być dobro idealne.

Teoria cnót Platona, związana z koncepcją duszy, zakłada, że każda część duszy ma odpowiadającą jej cnotę - klasyczny układ cnót:

• sprawność - cnota części zmysłowej,

• odwaga - cnota części impulsywnej,

• mądrość - cnota części rozumnej,

• sprawiedliwość - utrzymuje wszystkie części w harmonii.

Koniecznym uzupełnieniem etyki jest według Platona teoria państwa. Platon zarysował wzorzec państwa idealnego nawiązując do nauki o duszy. Państwo powinno być jak dusza - hierarchiczne i stanowe, złożone z trzech warstw:

• rzemieślnicy (sprawni) - warstwa najniższa,

• strażnicy (odważni),

• władcy (mądrzy).

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.)

Odrzucił zarówno Platona naukę o miłości jako dążności do dobra idealnego, jak i teorię cnót. Etyka nie może być według niego idealistyczna, nie może ludziom wskazywać celów nieosiągalnych. Powinna być realistyczna - w punkcie wyjścia powinny być obserwacje ludzkich celów działań.

Cele ludzkie są różnorodne, każdy ma swoją hierarchię, lecz wspólnym dla wszystkich powinna być eudajmonia - szczęście, jest to stan optymalny, osiągalny przez jednostkę przy jej naturalnych zdolnościach i w konkretnych okolicznościach życia. Dla każdej jednostki eudajmonia jest różna, jest ona szczęściodajna.

W teorii cnót Arystoteles zakładał, że cnót jest tyle, ile czynności właściwych dla człowieka - czyli nieskończenie wiele (np. odwaga, sprawiedliwość, umiarkowanie, etc.). Jest jednak jedna wspólna własność wszystkich cnót - każda cnota jest wypośrodkowaniem między skrajnościami (np. skąpstwo - sprawiedliwość - rozrzutność, tchórzostwo - odwaga - zuchwałość, brak poczucia humoru - dowcip - kpiarstwo).

Cnota u Arystotelesa to „uosobienie zachowujące środek”.

5. WYBRANE ZAGADNIENIA I KONCEPCJE ETYCZNE

8

FILOZOFIA - WYKŁADY

ucieczka przed pozornym złem

skierowane na pozorne dobra

≠ SOKRATES

---