PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

1. Nieletni w rozumieniu kodeksu karnego - osoby poniżej lat 17 a wśród nich:

1. Nieletni niezdolni do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźba kary

2. Nieletni, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym

1. Nieletni w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

1. Osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji

2. Osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17

3. Osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze

• Zachowania nieletnich wymagające reakcji sądowej: przestępstwa w rozumieniu kodeksu karnego, czyny karalne oraz zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego

• Czyny karalne nieletnich - zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat („czyn zabroniony pod groźbą kary”), lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym - stosuje się wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze

• Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego: naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, spożywanie alkoholu lub środków odurzających, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych

Reakcja na przestępczość nieletnich

• Nieletni w zasadzie nie popełniają przestępstw w rozumieniu prawa karnego, gdyż ich rozwój psychiczny nie pozwala na przypisanie im winy

• Przestępczość nieletnich obejmuje inny krąg zachowań niż przestępczość dorosłych

• Demoralizacja (nie wynikający z przyczyn chorobowych lub rozwojowych stan struktur poznawczych, prowadzący do nierespektowania norm moralnych) sprzyja łamaniu norm prawnokarnych → zachowania wskazujące za groźbę powstania lub pogłębienia się stanu demoralizacji nieletniego traktowane są jako sygnał zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych po przekroczeniu granicy dorosłości

• Stygmatyzacja jednostki jako niemoralnej, „zepsutej”, grozi trwałym wepchnięciem jej w rolę osoby permanentnie naruszającej normy społeczne, w tym prawnokarne → sformalizowana reakcja na zachowanie demoralizujące powinna być wyważona i ostrożna, a gdy może wystarczyć reakcja innych instancji kontrolnych (np. rodziny), należy się od niej powstrzymać. Dopiero drastyczność pojedynczego zachowania pozwala z większym prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji jako jego wewnętrznej przyczynie → nawet popełnienie przez nieletniego czynu karalnego nie musi świadczyć o jego demoralizacji

• Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego funkcjonowania w społeczeństwie odbywa się w tym okresie życia, gdy psychika człowieka nie jest jeszcze w pełni stabilna. Proces ten nie przebiega bez zakłóceń, a brutalna i nieprzemyślana ingerencja może go tylko skomplikować

Socjalizacja

• Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego działania w społeczeństwie, polegający na zapoznawaniu jej z kulturą danego społeczeństwa oraz przyswajaniu przez tę jednostkę funkcjonujących w tym społeczeństwie wartości i norm

• W kulturze każdego społeczeństwa występują czynniki przeciwdziałające zachowaniom przestępnym oraz skłaniające do takich zachowań - każdy członek społeczeństwa styka się z obydwoma zespołami czynników, może zatem dojść do przyswojenia norm i wartości z każdego z tych zespołów

• Gdy przebieg socjalizacji nie wyposaża jednostki w mechanizmy pozwalające na unikanie zachowań przestępnych ma miejsce socjalizacja nieprawidłowa

• W kryminologii socjalizacja to proces nastawiony na takie ukształtowanie struktur poznawczych jednostki, aby zminimalizować prawdopodobieństwo zachowań przestępnych

• Wpływ społeczny opozycyjny wobec tak pojętego procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych to kontrsocjalizacja (np. jeśli rodzice przekazują dzieciom skłonność do nadużywania alkoholu)

Psychospołeczne mechanizmy socjalizacji i kontrsocjalizacji

• Wiedzę i umiejętności ludzie nabywają w drodze dwóch uzupełniających się procesów: warunkowania i obserwacji

• Warunkowanie instrumentalne (sprawcze) polega na wytworzeniu takiego związku między bodźcem a reakcją, że zaistnienie określonego bodźca zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji. Związek ten jest osiągany w wyniku skojarzenia określonej reakcji instrumentalnej z bodźcem, sygnalizującym wystąpienie nagrody (wzmocnienia) po wykonaniu tej reakcji. Gdy działania takie są odpowiednio wzmacniane (nagradzane), reakcje sprawcze mogą zostać zgeneralizowane (np. jeśli nieletni kopnął kolegę w obecności brata i został pochwalony przez niego, wzrasta prawdopodobieństwo powtórnego kopnięcia kolegi)

• Uczenie się przez obserwację - jednostka obserwująca określone zachowanie może je zapamiętać, a nawet pozytywnie oceniać, co nie oznacza, że musi się tak zachować. Tak poznane sposoby zachowania mogą pozostawać nie zastosowane aż do chwili, gdy pojawiają się bodźce mające zdolność wyzwolenia zachowania zgodnego z zapamiętanym modelem. Takie zachowanie może zostać dodatkowo wzmocnione i w ten sposób dodatkowo utrwalone. Wzmocnienie to może przyjść zarówno z zewnątrz jak i z wewnątrz (zgodność zachowania ze zinternalizowanymi normami)

Rodzina a przestępczość nieletnich

• Z chwilą urodzenia człowiek znajduje się w określonym miejscu struktury społecznej, wyznaczonym przez miejsce zajmowane przez jego rodzinę, z którego może przemieścić się w inny układ strukturalny lub też pozostać w tym samym. Od zajmowanego miejsca zależą możliwości działania człowieka oraz zestaw docierających do niego informacji o społecznym świecie

• Rodzina „wprowadza” jednostkę w określone miejsce społecznej struktury oraz jest grupą zapoznającą ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym, a także ze światem wytworów materialnych i niematerialnych tego społeczeństwa, w którym żyje

• Czynniki zewnętrzne w stosunku do rodziny: system wartości społeczeństwa, jego sytuacja polityczna i społeczno - ekonomiczna, miejsce rodziny w strukturze społecznej, zakres swobody działania jednostek, historycznie ukształtowany model rodziny

• Czynniki wewnętrzne w stosunku do rodziny: ukształtowanie ról społecznych w rodzinie, styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie, osobowość członków rodziny i ich stan zdrowia, wzory zachowania w rodzinie

• Niekorzystny wpływ czynników niesprzyjających socjalizacji powoduje: rozchwianie systemu i hierarchii wartości na poziomie społeczeństwa globalnego oraz małych grup, zaburzenia systemu kontroli społecznej (zostaje ona osłabiona bądź nasilona), trudności w doprowadzeniu do zgodności między zalecanymi wartościami i normami a obserwowanymi wzorami zachowania

• Znaczenie miejsca zajmowanego przez rodzinę w strukturze społecznej → ukształtowanie się systemu hierarchii i wartości właściwych dla danego odłamu społeczeństwa (każda klasa wytwarza własny system normatywny, pochodny wobec przyjętego w niej systemu i hierarchii wartości - w toku socjalizacji w różnych odłamach społeczeństwa wpajane są nieco inne wartości). Prawdopodobieństwo efektu negatywnego wzrasta w miarę przynależności jednostki do coraz niższych warstw społeczeństwa → już z chwilą urodzenia prawdopodobieństwo stania się jednostką dobrze albo źle zsocjalizowaną zależy od punktu statutu

• Modele rodziny

1. Antypersonalistyczny - jednostka jest bezwzględnie podporządkowana rodzinie i od niej uzależniona → pełna kontrola zachowań jej członków

2. Personalistyczny - związki między członkami rodziny oparte są na wzajemnym uznaniu swojej podmiotowości, związki z rodziną opierają się na silnej więzi emocjonalnej, role są elastyczne, rodzina jest „otwarta” na informacje z zewnątrz, co osłabia pielęgnowanie tradycji

3. Indywidualistyczny - rodzina jest układem nastawionym na zaspokajanie dążeń jej członków, stosunek między rodziną a jej członkami ma charakter instrumentalny, związki emocjonalne są słabe, uzależniona od środowiska, nie potrafi przetrwać przy nacisku niesprzyjających okoliczności

• W każdym z tych modeli możliwość pojawienia się wpływów kontrsocjalizacyjnych kształtuje się różnie. W modelu antypersonalistycznym niebezpieczeństwo łączy się z przejęciem przez rodzinę norm i wartości opozycyjnych w stosunku do wartości społeczeństwa globalnego. Urodzenie się np. w antypersonalistycznej rodzinie złodziei niemal eliminuje możliwość niepodjęcia rodzinnego zawodu → przy tym modelu istotne jest, jakie wartości i normy są przyjęte w rodzinie jako grupowe. Rodzina personalistyczna przekonuje do preferowanego systemu wartości i norm. Jeśli przyjęła ona wartości opozycyjne wobec charakterystycznych dla społeczeństwa globalnego, wówczas wywiera ona silny wpływ kontrsocjalizacyjny, jednak jej otwartość pozwala łatwiej na wpływanie środowiska na jej członków, a od konkretnej sytuacji zależy, czy jest to wpływ socjalizujący czy nie. Najgorsze środowisko socjalizujące tworzą rodziny indywidualistyczne → nietrwałość takiej rodziny, niedookreśloność ról i systemu wartości nie wyposaża jednostek w mechanizmy obronne wobec wpływów kontrsocjalizacyjnych, a może nawet im sprzyjać.

• Czynniki zewnętrzne tworzą warunki, w których przebiega socjalizacja, czynniki wewnętrzne wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem socjalizującym albo kontrsocjalizującym

• Ukształtowanie czynników wewnętrznych mogących mieć znaczenie kontrsocjalizujące pojawia się, gdy czynniki te w drodze warunkowania lub obserwacji prowadzą do niewłaściwego ukształtowania struktur poznawczych lub zaburzeń sfery emocjonalnej (niedojrzałość emocjonalna). Emocje to stan pobudzenia organizmu o zabarwieniu dodatnim albo ujemnym. Uruchomienie procesu emocjonalnego jest warunkiem podjęcia działania, nastawionego zawsze na redukcję, utrzymanie lub zwiększenie stanu pobudzenia → zadaniem procesu socjalizacji jest m.in. to, aby działania nie wynikały tylko z siły i kierunku pobudzenia emocjonalnego, lecz prowadziły do jego redukcji, utrzymania lub zwiększenia w sposób zgodny z wartościami danego społeczeństwa globalnego, np. redukcja głodu nie może być osiągnięta poprzez zabieranie jedzenia słabszemu

• Ukształtowanie struktur poznawczych oraz kontrola sfery emocjonalnej są ze sobą związane, gdyż prawidłowo ukształtowane struktury poznawcze pozwalają na lepsza samokontrolę

• Niewłaściwe wykonywanie roli oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez innych członków rodziny (np. dostarczania środków utrzymania). Kolizja oczekiwań jednych członków rodziny z zachowaniem innych jej członków prowadzi do konfliktów, które wpływają ujemnie na funkcjonowanie rodziny, a w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do jej rozbicia. W takich przypadkach często pojawiają się zachowania nieletnich uznawane za przejaw demoralizacji

• Niewłaściwe ukształtowanie ról może być niekorzystne z punktu widzenia wykonywania funkcji rodziny oraz może godzić w socjalizacyjną funkcję rodziny. Stan taki może zaistnieć w wyniku zaburzonej struktury rodziny oraz błędnego pojmowania zadań przez jej członków → do zaburzenia struktury dochodzi wskutek śmierci jednego z jej członków, rozpadu rodziny albo niestworzenia przez jednostki połączone więzią naturalną rodziny pełnej. Brak osoby pełniącej rolę matki lub ojca prowadzi do konieczności wykonywania tych ról przez jedną osobę, co może wywierać kontrsocjalizujący wpływ, gdyż nie pozwala dzieciom płci przeciwnej na pełną identyfikację z osobą występującą w podwójnej roli, osoba w podwójnej roli nie jest w stanie wywiązać się ze wszystkich wymagań tej roli oraz przeciążenie wynikłe z pełnienia dwóch ról może nie pozwalać na właściwe wypełnianie „własnej” roli

• Problem błędnego pojmowania swych ról poprzez osoby socjalizujące w następujących układach: błędne ustalenie związku zależności między rodzicami a dziećmi (występuje na tle zaspokajania potrzeby kontaktu emocjonalnego u dziecka, zwany potrzebą zależności - grozi mu emocjonalne odrzucenie oraz nadopiekuńczość. Błędne określenie roli opiekuna prowadzące do wychowania „rozpieszczającego”, „ochraniającego” lub „protekcyjnego” daje efekt w postaci nieprzygotowania dziecka do spełniania oczekiwań wyznaczających inne role społeczne - ucznia, kolegi itp., co grozi pojawieniem się zachowań demoralizujących, np. zaniedbania w wykonywaniu obowiązków szkolnych), pozbawienie znaczenia jednego z rodziców przez drugiego , pozostawanie jednego z rodziców w ukrytej opozycji wobec drugiego ( sytuacje te działają kontrsocjalizująco przez ekspansję modeli nieprawidłowego układu stosunków między rodzicami, które mogą w przyszłości zostać przeniesione na teren własnej rodziny lub zgeneralizowane na układy z innymi ludźmi. Kształtowane w taki sposób struktury poznawcze mogą zostać skorygowane przez inne wpływy socjalizacyjne, mogą też pozostać „nieuruchomione”. Nie muszą zatem prowadzić do pojawienia się zachowań demoralizujących, ale zwiększają szansę ich wystąpienia).

• Style wychowania w rodzinie

1. Styl opiekuńczy (staranna opieka - łagodne sankcje)

2. Styl autorytarny (staranna opieka - surowe sankcje)

3. Styl laissez - fair ( żadna lub słaba opieka - łagodne sankcje)

4. Styl chaotycznego despotyzmu (żadna lub słaba opieka - surowe sankcje)

• Świadome oddziaływanie w kierunku pożądanego ukształtowania osobowości dziecka możliwe jest wyłącznie przy silnej kontroli zachowania, gdyż tylko wtedy można w sposób zamierzony działać na rzecz wzmacniania jednych, a wygaszania innych reakcji → tylko przy stylach opiekuńczym i autorytarnym. W każdym z tych przypadków dojść musi do odmiennego ukształtowania struktur poznawczych dziecka, gdyż różnica stosowanych środków dostarcza odmiennych doświadczeń i wytwarza inny obraz świata

• Styl laissez faire pozostawia grze przypadków kształtowanie osobowości dziecka, co zwiększa znaczenie innych środowisk socjalizujących

• Najgorsze efekty socjalizacyjne przynosi styl chaotycznego despotyzmu, w którym surowe sankcje nie są jednoznaczne z naruszeniem sprecyzowanych oczekiwań, lecz stosowane są przypadkowo → ważną konsekwencją stosowania chaotycznego despotyzmu jako stylu wychowania może być wyuczona bezradność. Ponieważ kary stosowane są przypadkowo i to samo zachowanie może nie wywołać reakcji negatywnej ze strony dorosłych, dziecko nie wie, jakie konsekwencje wywoła określone zachowanie. Najprostsza droga do ich uniknięcia jest bierność, która łatwo może stać się wyuczoną reakcją na zagrożenie. Ponieważ każde ukierunkowane działanie niesie za sobą możliwość niepowodzenia, taka wyuczona reakcja blokuje aktywność prowadzącą do zdobycia nowych doświadczeń, staje się „wyuczoną bezradnością”, poważnie ograniczającą możliwości uczenia się.

• Klimat uczuciowy a style wychowania w rodzinie → znaczenie stylu wychowania jest poważne ze względu na sprzężenie z klimatem uczuciowym w rodzinie

• Od klimatu uczuciowego w rodzinie zależy zaspokajanie potrzeby kontaktu emocjonalnego, od tego zaś poczucie bezpieczeństwa, co w przypadku dzieci ma węzłowe znaczenie dla ich uczenia się i rozwoju

• Właściwy klimat uczuciowy pozwala na utrzymanie silnej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi, wskutek czego rodzice stają się atrakcyjnym modelem do naśladowania (pozwala to na łatwiejszą internalizację preferowanych przez nich wartości i norm, gdyż atrakcyjność modelu jest podstawowym warunkiem uczenia się przez obserwację)

• Silna więź emocjonalna w rodzinie jest czułym instrumentem pozwalającym dawkować sankcje pozytywne oraz negatywne, co ma dwie konsekwencje: 1). więź ta stanowi źródło wzmocnień, które niełatwo zastąpić innymi środkami, 2). silna więź emocjonalna „nakierowuje” jednostki na siebie, powoduje, iż są one wyczulone na sygnały pochodzące od innej osoby, co jest istotnym elementem kontroli zachowania. Wynika stąd, że silna więź emocjonalna umożliwia skuteczną kontrolę grupy nad jednostką

• „Surowe” style wychowania łatwiej mogą doprowadzić do zaburzenia związków emocjonalnych niż style „łagodne”, gdyż styl opiekuńczy występuje na ogół łącznie z pozytywnymi, a styl despotyczny z negatywnymi związkami emocjonalnymi. Style autorytarny i laissez - faire nie łączą się z określonym klimatem uczuciowym. Pobudzanie i utrzymywanie pozytywnych związków emocjonalnych zależy od: dystansu między partnerami interakcji, częstotliwości interakcji oraz bilansu gratyfikacji („nadwyżki” nagród nad karami)

• Styl opiekuńczy prowadzi do częstych kontaktów z dzieckiem i częstego nagradzania przy rzadkich i słabych karach (dodatniego bilansu gratyfikacji), odwrotne procesy w stylu despotyczno - chaotycznym. Przy stylu laissez - faire nie występują częste i silne nagrody ani surowe kary, lecz częstotliwość interakcji jest stosunkowo niewielka - do głosu mogą dojść elementy uboczne (uprzedzenie czy dodatkowe doświadczenia społeczne rodziców i dziecka, cechy wrodzone dziecka), decydujące o natężeniu i rodzaju związków emocjonalnych.

• Rozpad rodziny jako szczególny przypadek naruszenia więzi emocjonalnej

• Rodzina jest grupą powołaną m.in. do zaspokajania potrzeb związanych z kontaktem emocjonalnym, a przy tym mającą idealne warunki do wytworzenia silnych związków emocjonalnych. Przestrzenna bliskość i wzajemne zaspokajanie potrzeb stwarzają warunki do uzyskiwania częstych nagród, działających jak wzmocnienia pozytywne. Takie obustronne nagradzające i częste interakcje dostarczają silnych pozytywnych pobudzeń, wytwarzających trwałą więź emocjonalną. Wówczas przekazywanie dziecku wartości i norm grupowych i wytwarzanie w nim pożądanych postaw jest zadaniem łatwiejszym, gdyż działa tu nie tylko mechanizm ulegania, lecz też identyfikacji i internalizacji.

• W takiej sytuacji rozpad rodziny wpływa na dziecko jak bodziec traumatyzujący o przedłużonym działaniu. Jego siła i skutki zależą od związków między rodzicami a dzieckiem oraz od okoliczności rozpadu. W przypadkach skrajnych szok psychiczny może postawić pod znakiem zapytania dotychczasowe doświadczenia społeczne dziecka i spowodować dezorganizację jego struktur poznawczych

• Utrzymująca się dłuższy czas napięta atmosfera domowa i awantury, stanowią dodatkowe przyczyny negatywnych napięć emocjonalnych - niezasłużonych kar. Łączy się z tym poczucie pokrzywdzenia, a rodzice tracą wiele ze swego autorytetu, czego konsekwencją mogą być trudności w dalszej socjalizacji dziecka, gdyż nie ma już tak pomyślnych jak poprzednio przesłanek wykorzystywania obu mechanizmów uczenia się (warunkowanie, uczenie obserwacyjne)

• Gdy rodzina funkcjonuje źle, negatywny wpływ na dziecko wywierają poprzednie traumatyzujące przeżycia i osłabione albo nawet zniesione więzi emocjonalne między rodzicami a dzieckiem. Wyjątkowo, jeśli odejście jednego z rodziców powoduje ustanie awantur i ciągłych negatywnych pobudzeń emocjonalnych, rozpad rodziny może być dla dziecka korzystny (jednak korzyść polegająca na wyborze mniejszego zła).

• Nerwica

• Ludzie dążą do zwiększenia doznań sprawiających im przyjemność, a minimalizacji doznań przykrych, lecz doznania „przykre” i „przyjemne” są sprawą indywidualną. Ludzie uczą się też unikać sytuacji niosących za sobą przykre doznania, przy czym uniknięcie przykrości działa jako tzw. negatywny bodziec wzmacniający

• Pytanie - co się stanie, jeśli bodźca wywołującego negatywne pobudzenie emocjonalne (ból, strach) nie da się uniknąć? Rezultatem tego było odkrycie mechanizmów powstawania nerwic, a także skutków tego stanu. Objawiał się on zaburzeniami somatycznymi, apatią i poważną redukcją zdolności uczenia się → ustalenia te w odniesieniu do sytuacji nieletniego w rodzinie dostarczającej mu traumatycznych przeżyć przyczyniają się do wyjaśnienia podłoża niektórych zachowań uznawanych za przejawy demoralizacji lub za czyny karalne.

• Dziecko do pewnego wieku nie ma żadnych możliwości uniknięcia negatywnych pobudzeń emocjonalnych wywołanych przez jego rodzinę. Jego naturalne dążenie „ku” rodzicom jest systematycznie karane traumatyzującymi przeżyciami. Utrzymywanie się tego stanu prowadzi do pojawienia się reakcji neurowegetatywnych (zaburzenia łaknienia, moczenie się), jak też do rozregulowania procesów pobudzania i hamowania, co objawia się nadpobudliwością albo apatią. Rozwój uczuciowości wyższej, umiejętność emocjonalnego „współbrzmienia” z innym człowiekiem, który dokonuje się u ludzi w pierwszych kilku latach życia, zostaje zahamowany albo nawet trwale zablokowany i nie może być „uruchomiony” w wieku późniejszym.

• Dzieci w takiej sytuacji wykazują obniżoną zdolność uczenia się, co ujawnia się w powtarzaniu reakcji nerwicowych związanych z naruszaniem norm i z tego względu karanych. Jeśli nawet uda się przytłumić zachowanie będące behawioralnym wskaźnikiem nerwicy, dziecko takie będzie apatyczne i bez inicjatywy. Taki wyuczony brak zainteresowań pozwala jedynie na przyswajanie wzorów zachowań społecznie raczej niepożądanych

• Dziecko unika pochodzących od rodziny negatywnych pobudzeń emocjonalnych, co oznacza minimalizowanie częstotliwości kontaktów z rodziną, łączące się ze stałym przebywaniem poza domem. Taka reakcja unikania ogranicza, a przeważnie wyklucza możliwość wpływu socjalizującego ze strony rodziny. Od wpływu innych agend socjalizujących zależy, czy kontrsocjalizujący wpływ rodziny zostanie zredukowany, lecz wymaga to złożonych zabiegów i interwencji specjalistów

• Dwie uwagi na temat przedstawionego obrazu: 1). Sytuacja nie zawsze ma charakter tak skrajny, gdyż bodźce nerwicorodne mogą mieć różną częstotliwość i natężenie, działać też mogą czynniki neutralizujące wpływ takich bodźców (np. kontakt z rodzeństwem), 2). Nerwicę może wywołać lub jej sprzyjać wiele czynników, np. uwarunkowania biologiczne, czy tez jedno, bardzo silne przeżycie

• Osobowość członków rodziny

• Rodzice o zaburzonej lub nieprawidłowo ukształtowanej osobowości nie tworzą wzorca, którego przyswojenie byłoby społecznie pożądane

• Do typowych deformacji osobowości należą: niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno - popędowej, zaburzony obraz relacji „ja - świat” oraz niewłaściwa indywidualna hierarchia wartości

• Z wyników badań poświęconych nieletnim przestępcom wynika, że na ogół w znacznej większości ich rodzin z dużą częstotliwością pojawiały się zachowania impulsywne, „wybuchowe”, a konflikty między członkami rodziny rozwiązywane były w sposób gwałtowny, przesycony agresją → prymitywizm znacznej części tych środowisk rodzinnych, „przekazujących” skrzywienia osobowości pozostającym w nich nieletnim.

• Zaburzenia w kontroli popędów i emocji (na najniższym poziomie regulacji zachowania), prowadzą do czynów prymitywnych, a nawet brutalnych, szczególnie zwracających uwagę i stosunkowo łatwych do wykrycia i udowodnienia

• Zaburzenia obrazu własnego „ja” nie musza być wynikiem przejmowania tych cech od rodziców - to rodzice bez takich wad osobowości mogą je wytworzyć u swoich dzieci przez demonstrowanie swojej przewagi lub odrzucenie emocjonalne

• Bardzo groźne są takie braki osobowościowe rodziców, które powodują przyswajanie, nieraz bardzo staranne, wymagań społecznych odnośnie do zewnętrznej formy zachowania, bez uznania za podlegającą ochronie wartość tego, z czego te wymagania czerpią sens. Kontrola emocji i popędów może być w takich wypadkach bardzo silna, lecz błędnie ukształtowana hierarchia wartości powoduje, że kontrola ma charakter formalny, a nie merytoryczny, np. oszust czy złodziej może na co dzień przestrzegać norm, tyle tylko, że nie kryje się za tym uznanie nienaruszalności życia lub mienia tych ludzi. Taki efekt wychowania może dawać głównie wychowanie skierowane na wytworzenie niewłaściwej hierarchii wartości, np. w rodzinach zawodowych przestępców oraz wychowanie nadmiernie surowe, wymuszające zewnętrzne przestrzeganie norm, lecz zubożające sferę uczuciową, wywołujące chłód uczuciowy i niezdolność współbrzmienia z innym człowiekiem. Tak wychowany człowiek opanował społeczną mimikę, ale nie jest zsocjalizowany

• Przestępczość, narkomania lub alkoholizm w rodzinie

• Narkomania i alkoholizm w rodzinie prowadzą do zaburzenia , osłabienia czy nawet zarwania pozytywnej więzi emocjonalnej - nieuchronny efekt kontrsocjalizacyjny. Dotyczy to rodzin, w których niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno - popędowej zostaje jeszcze bardziej osłabiona nadużywaniem alkoholu czy innych środków. Takie rodziny są rozsadzane od wewnątrz bądź ciągiem konfliktów, przeradzających się często w awantury, bądź uzależnieniem prowadzącym do ignorowania potrzeb członków rodziny

• Przestępczość w rodzinie nie wywołuje kontrsocjalizacji zawsze w ten sam sposób. Należy odróżnić, czy przestępczość skierowana jest przeciw członkom rodziny, np. pobicia, czy jest ona wymierzona w osoby spoza rodziny

• Przestępczość skierowana przeciw rodzinie jest niemal zawsze związana z nadużywaniem alkoholu lub podobnych środków i jest przejawem utraty samokontroli ze strony osób postępujących w ten sposób → naruszenie lub zerwanie więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi, ekspozycja wzorów brutalnego i bezwzględnego zachowania

• Gdy działalność przestępcza odbywa się poza rodziną i nieletni członkowie rodziny są o tym poinformowani, to kontrsocjalizujący wpływ polega na zapoznawaniu ich z tą działalnością, a w skrajnych przypadkach nawet na przyuczaniu ich do takiej działalności

• Kontrsocjalizacyjny wpływ rodziny

• Zły klimat uczuciowy w rodzinie czy niewłaściwe metody wychowawcze generują mechanizmy grożące wykrzywieniem struktur poznawczych nieletniego, w przeciwieństwie do złych warunków materialnych czy choroby w rodzinie, do których dołączyć musi inny negatywnie wpływający czynnik, aby ich oddziaływanie było kontrsocjalizujące → czynniki, których wpływ polega na ekspozycji modelu kontrsocjalizującego zachowania lub na warunkowaniu sprzyjającemu zachowaniu kryminalnemu, działają jako samoistne czynniki kontrsocjalizujące.

• Oddziaływanie czynników, których wpływ kontrsocjalizujący możliwy jest dopiero pod pewnymi warunkami, jest podporządkowane innym elementom wyznaczającym sytuację w rodzinie. Złe warunki materialne mogą wytwarzać umiejętność pokonywania trudności lub kształtować inne pozytywne cechy, jeśli pozostający w takich warunkach nieletni ma zaspokojone potrzeby emocjonalne, a interakcje w rodzinie przyczyniają się do kreowania zainteresowań i „otwarcia” na świat. Wychowanie w stylu chaotyczno - despotycznym działa zaś zawsze kontrsocjalizująco, choć jego szkodliwy wpływ może być neutralizowany przez inne czynniki sprzyjające socjalizacji.

Szkoła a przestępczość nieletnich

Zadania szkoły jako instytucji socjalizującej

• Instytucja socjalizująca może być pojmowana jako:

1. Szkolnictwo - system szkół różnego typu i stopnia, realizujących przewidywany dla nich program nauczania i wychowania

2. Konkretna szkoła - wyposażony w środki materialne zespół ludzi, utworzony celem realizacji wyznaczonych mu zadań

3. Klasa szkolna - wydzielony zespół uczniów

4. Nauczyciel - element szkoły odpowiedzialny za realizację postawionych jej zadań

• Zawsze realizuje zadania wpływające na funkcjonowanie i kształt społeczeństwa, do których należą:

• przekazanie każdemu członkowi społeczeństwa niezbędnego minimum informacji o dorobku, kulturze i wartościach tego społeczeństwa

• wprowadzenie ucznia w świat stosunków rzeczowych, tj. nauczanie go odgrywania ról instrumentalnych

• dostarczenie wiedzy i umiejętności niezbędnych do zajęcia określonego miejsca w strukturach społecznych

• system szkolnictwa a przestępczość nieletnich

• wady strukturalne systemu szkolnictwa - rozbudowanie w Polsce szkolnictwa zawodowego, nie kształcącego uczniów stosownie do wymagań rynku pracy - nie pobudza więc nieletnich do aktywnego udziału w procesie nauczania i nie jest zdolne do właściwego kształtowania ich struktur poznawczych, np. poziomu aspiracji. Przyczynia się do wytworzenia postaw wyczekiwania lub bierności oraz poczucia niepowodzenia

• preferowanie kontrsocjalizującej ideologii - najwyraźniej występuje w państwach totalitarnych (III Rzesza), gdzie szkolnictwo zostało zaprzężone do uprawiania ideologii nazistowskiej, o wyraźnych cechach ksenofobii, gdzie propagowano wzór osobowy krzepkiego, dalekiego od intelektualnych „naleciałości” osiłka, donosicielstwo podniesiono do rangi cnoty - podobna sytuacja występuje w państwach komunistycznych

• Zróżnicowanie poziomu szkolnictwa - negatywne konsekwencje podziału szkolnictwa na „lepsze” i „gorsze”, czyli na szkoły „elitarne”, prezentujące lepszy poziom nauczania i wychowania niż szkoły „zwykłe”, ale pobierające wysokie opłaty za prawo kształcenia się w nich. Do szkół elitarnych posyłane są dzieci osób zamożnych, szkoły elitarne dysponują lepszą kadrą nauczycieli i są lepiej wyposażone niż szkoły zwykłe. Szkoły zwykłe stają się zbiorowiskiem młodzieży, w którym znajduje się sporo nieletnich wykazujących zaburzenia w zachowaniu. W takim środowisku szkolnym pojawia się więcej wzorów negatywnych zachowań niż w środowisku szkoły elitarnej, co wywołuje samonakręcająca się spiralę przestępczości nieletnich. Rozbicie szkół na elitarne i zwykłe to przyczynianie się do stworzenia społecznych obszarów biedy i przestępczości

• Szkoła a uprzednie doświadczenia społeczne nieletniego

• Należy odróżnić trzy sytuacje: 1). Gdy wyłącznie szkoła oddziaływuje kontrsocjalizacyjnie, 2). Gdy szkoła jest terenem, na którym ujawniają się pozaszkolne wpływy kontrsocjalizacyjne, 3). Gdy szkoła jest jednym z ogniw procesu kontrsocjalizacji

• Szkoła jest pojmowana jako zespół ludzi i środków, lecz w konkretnym wypadku kontrsocjalizujący wpływ może się wiązać z określonym elementem tego zespołu, a więc ze zbiorowością uczniów tworzących klasę szkolną, z nauczycielem itd. Ujemny wpływ szkoły może przybrać następująca postać:

1. Wymagań niedostosowanych do możliwości nieletniego, tj. albo nadmiernych, albo za niskich

2. Prezentacji kontrsocjalizującego wzoru zachowania przez nauczyciela, co może przybrać postać zbyt surowego sankcjonowania lub szykanowania uczniów, domagania się nielegalnych korzyści za swoją pracę, faworyzowania wybranych uczniów, itd.

3. Dopuszczenia do agresywnego lub odtrącającego traktowania jednych nieletnich przez innych

4. Stygmatyzacji nieletniego jako nieudacznika, jednostki aspołecznej, zdemoralizowanej

• Ujawniony na terenie szkoły wpływ kontrsocjalizacji dokonującej się poza szkołą wynika z dwóch przyczyn: 1). Nieprzygotowania dziecka do podjęcia obowiązków szkolnych, związane z wychowaniem zbyt rygorystycznym, wywołującym lęk przed niepowodzeniem lub wychowaniem rozpieszczającym, nie przyzwyczajającym do wykonywania zadań wymagających wysiłku, 2). Wyrobieniem u nieletniego niewłaściwych nawyków, wskutek niewłaściwego uwarunkowania nieletniego bądź przez uczenie obserwacyjne, który swoje reakcje na rodziców generalizuje wobec nauczycieli, np. kłamie, ucieka z lekcji

• Gdy następuje kumulacja kontrsocjalizującego oddziaływania środowiska pozaszkolnego oraz szkoły, stopień demoralizacji nieletniego przybierze z reguły poważne rozmiary

• Mechanizmy kontrsocjalizującego wpływu szkoły

• Znaczna część nieletnich zachowujących się w sposób wskazujący na demoralizację to osoby o obniżonych możliwościach intelektualnych czy też o zaburzeniach mowy, percepcji itp. co nie mogło pozostać bez wpływu na ich niepowodzenia szkolne. Przygniatająca część tych nieletnich wyniosła z domu rodzinnego rozmaite urazy, zwłaszcza w sferze emocjonalnej i złe nawyki, co istotnie przyczyniało się do osiągania słabych wyników nauczania

• Dwie drogi powstawania lub potęgowania trudności szkolnych: 1). Bezwzględne egzekwowanie założonych osiągnięć, 2). Stygmatyzacja → wymagania, których uczeń nie jest w stanie spełnić, zmuszają go do obniżenia poziomu samooceny. Poczucie zmniejszonej wartości hamuje inicjatywę, działa frustrująco, stwarza ujemną prognozę co do przyszłego zachowania - u nieletnich przestępców stwierdza się obniżoną samoocenę. Powoduje to ujemną ocenę szkoły lub stawianych przez nią wymagań, co wytwarza negatywną postawę wobec szkoły i przyczynia się do pogłębiania konfliktu między szkołą a nieletnim, po którym (jeśli nie zostanie zażegnany) może wystąpić zachowanie zwiastujące jego następną fazę: kłamstwa, wagary - łatwo dochodzi do stygmatyzacji takiego nieletniego jako „trudnego”, „wykolejonego”

• Wagary i ucieczki z domu

• Wagary i ucieczki z domu jest to wyłamanie się z krępujących nieletniego obowiązków, tyle że wagary nie są oddaleniem się od rodziny, nie wiążą się więc z bezpośrednim narażeniem osób najbliższych na wstrząs emocjonalny, przy ucieczkach zaś albo zostaje pominięty stan emocjonalny osób tworzących rodzinę, albo są one wyrazem braku związków emocjonalnych z tymi osobami

• Kategorię wagarów i ucieczek z domu, które uznać trzeba za stosunkowo niegroźne, określić można jako derywacyjne - nie mają one podłoża konfliktowego, a wynikają z przejściowej chęci przeżycia czegoś nieznanego. Niebezpieczeństwa łączące się z tą kategorią wagarów lub ucieczek polegają na przełamaniu zakazu, co może ułatwić jego ponowne przekroczenie oraz zwiększonej możliwości uwikłania się w sytuację konfliktową, np. wskutek nawiązania znajomości z nieletnimi przestępcami

• Inny ciężar gatunkowy mają wagary i ucieczki wyrosłe na podłożu konfliktu między nieletnim a szkołą lub domem, które można określić jako problemowe (zachowanie nieletniego jest próbą rozwiązania ciążącego mu problemu), przy czym należy wyróżnić ich dwie podkategorie: spontaniczne i nawykowe

• Wagary i ucieczki są spontaniczną, bezrefleksyjną próbą uniknięcia bezpośrednich następstw sytuacji konfliktowej - jeśli taka próba przyniesie w odczuciu nieletniego efekt dodatni, czyli zostanie pozytywnie wzmocniona, może to działać na rzecz wzmocnienia takiego zachowania. Po pewnym czasie wagary i ucieczki mogą stać się nawykowym sposobem postępowania w sytuacji konfliktu z domem lub szkołą, przy czym takie zachowanie staje się w coraz większym stopniu działaniem nastawionym na osiąganie innego celu(np. kradzieże). Wagary i ucieczki o charakterze spontanicznym wyprzedzają nawykowe.

• Ucieczki lub wagary nawykowe oznaczają, że struktury poznawcze nieletniego zostały ukształtowane w sposób nastawiający go na takie reagowanie, co oznacza, że prawdopodobieństwo popełnienia czynów karalnych zwiększa się, zwłaszcza gdy chodzi o tzw. przestępczość pospolitą

• Wagary i ucieczki z domu - uwarunkowania i konsekwencje

• Wagary i ucieczki pociągają za sobą również dodatkowe skutki, zwiększające zagrożenie kontrsocjalizacją: 1). nawarstwianie się zaległości szkolnych, co grozi drugorocznością i zwiększonym wyobcowaniem, 2). możliwość zetknięcia się, niekiedy po raz pierwszy, z alkoholem, narkotykami, swobodą poczynań seksualnych, 3). możliwość wejścia w środowisko osób prezentujących wzory społecznie niepożądanych zachowań

• Przez wagary i ucieczki nieletni może próbować:

1. Uchylić się od wymagań przerastających jego możliwości, ponieważ nie nauczono go rozwiązywać takich konfliktów w inny sposób lub zlekceważono podejmowane przez nieletniego próby innego rozwiązania tych konfliktów

2. Uniknąć podejmowania wysiłku, ponieważ nie przygotowano go do podejmowania i spełniania obowiązków

3. Rozładować lęk przed negatywnymi sankcjami, oczekującymi go ze strony dorosłych

4. Skompensować sobie niepowodzenia doznane w domu, np. związane z nadmiernym rygoryzmem, prowadzącym do nieuzasadnionych zakazów, lub w szkole, np. wynikłe z lekceważącego stosunku do niego nauczycieli czy kolegów

• Wagary i ucieczki problemowe pojawiają się nie dlatego, że nieletni tworzy problem, lecz dlatego, że pojawił się problem, którego nie potrafił rozwiązać

• Wagary i ucieczki bywają reakcjami nerwicowymi i mają niekiedy podkład chorobowy

Psychospołeczne mechanizmy stawania się przestępcą

Obraz własnego „ja” a zachowania kryminalne

• Oddziaływania socjalizacyjne nastawione są na wpojenie w człowieka takich kryteriów wyboru, aby zarówno wybrane cele, jak i sposób dochodzenia do nich nie kolidowały z wartościami charakterystycznymi dla danego społeczeństwa globalnego. Trudność w realizacji tego zadania wynika z:1). Występowania w społeczeństwie konfliktów prowadzących nieuchronnie do przeciwstawności interesów różnych grup społecznych oraz jednostek, 2). Z atrakcyjności wielu zachowań kryminalnych (lub wskazujących na demoralizację)

• Ludzie są elementami sytuacji, w której się znajdują, a zatem odbierają ją i interpretują w taki sposób, na jaki pozwalają im wcześniej ukształtowane struktury poznawcze, czyli przetwarzają ją poznawczo i definiują tak, aby dopasować ją do swych przekonań, możliwości i wyobrażeń. Pozwala im to eliminować napięcie wynikające z niezgodności między oceną własnego „ja” a oceną własnego zachowania, a najważniejsze sposoby takiej eliminacji polegają na: 1). Ujednolicaniu ocen, 2). Traktowaniu niezgodności jako pozornych, 3). Uzasadnianiu lub usprawiedliwianiu niezgodności

• Sprzeczność między dwoma przekonaniami tej samej osoby została określona przez L. Festingera mianem dysonansu poznawczego → musi istnieć niezgodność między przekonaniami odnoszącymi się do dwóch przedmiotów oceny, aby doszło do niezgodności między ocenami własnego „ja” oraz zachowania kryminalnego

• Ujednolicanie ocen jako sposób eliminowania dysonansu poznawczego

• Dysonans pojawia się dopiero po wykonaniu czynności albo po podjęciu decyzji o jej wykonaniu, jako że dopiero wówczas zachodzi sprzeczność między osądem własnej osoby a zachowaniem. Redukcja dysonansu dokonuje się ex post i może polegać bądź na takiej zmianie oceny własnego „ja”, aby przystawała do oceny zachowania, bądź na takiej zmianie oceny czynności, aby przystawała do oceny własnego „ja”

• „Dopasowanie” obrazu własnego „ja” do oceny zachowania kryminalnego oznacza transformację struktur poznawczych na sprzyjającą w przyszłości podejmowaniu takich zachowań, jeśli bowiem w wyniku takiej transformacji, obraz własnego „ja” nie stoi w sprzeczności z zachowaniem kryminalnym, oznacza to, że została złamana albo osłabiona wewnętrzna bariera powstrzymująca przed podejmowaniem takich zachowań

• Traktowanie jako pozornych rozbieżności między obrazem własnego „ja” a zachowaniem kryminalnym

• Zdolność sprawowania kontroli poznawczej nad otoczeniem pozwala człowiekowi nie tylko redukować dysonans poznawczy, gdy on się pojawi, lecz także zapobiegać jego powstawaniu - jedną z możliwości jest sprowadzenie rozbieżności między obrazem własnego „ja” a zachowaniem kryminalnym do roli rozbieżności pozornych przez: 1). ograniczenie zakresu zastosowania norm przewidujących niedopuszczalność zachowań kryminalnych - stosowane powszechnie w działalności przestępców uznających trafność i potrzebę norm zakazujących podejmowanych przez nich działań 2). przez ograniczenie zakresu wartości, których naruszenie jest niedopuszczalne - odmawia się niektórym obiektom waloru wartości chronionych przez tę normę. Technika ta znajduje zastosowanie przy działaniach dyskryminujących innych ludzi - zachodzi wówczas „wyłączenie” a nie „redukcja” dysonansu, ponieważ rozbieżność między obrazem własnego „ja” a zachowaniem może być ustalana przez obserwatorów, ale w odczuciu działającego jest pozorna

Zbiorowości nieletnich przestępców

Grupa rówieśnicza a przestępczość nieletnich

• W wieku szkolnym ulega obniżeniu, a czasem nawet załamaniu autorytet rodziców, na jego miejscu pojawia się zaś wpływ rówieśników - są to koledzy tworzący klasę szkolną jako zbiorowość

• Każda zbiorowość spełnia wobec wchodzących w jej skład jednostek dwie funkcje: ochronną i stratyfikacyjną

• Zbiorowość nieletnich jako „zbiorowość sobie równych”, pozwala rozładować napięcia pojawiające się w związku z podporządkowaniem dorosłym i lepiej lub gorzej rozwiązywać w kontaktach z kolegami problemy rozwojowe (funkcja ochronna) oraz zdobyć pozycję społeczną odpowiadającą możliwościom nieletniego, a nie z góry określoną zróżnicowaniem wiekowym (funkcja stratyfikacyjna)

• Jeżeli wymagania zbiorowości nieletnich są niezgodne z wymaganiami zbiorowości dorosłych, ich rezultatem jest nonkonformizm wobec tych drugich wymagań, co staje się zarzewiem konfliktu międzypokoleniowego

• Zbiorowości nieletnich określane są najczęściej jako grupy rówieśnicze, w przypadku grup zdemoralizowanych - grupy nieletnich przestępców. Kontrsocjalizacyjny wpływ grup nieletnich przestępców na ich członków może polegać na:

1. Wywieraniu nacisku na przejęcie roli wymagającej zachowań niezgodnych z obowiązującymi nieletnich normami, np. wagary

2. Zapoznawaniu nieletnich z techniką zachowań przestępczych

3. Przeszkadzaniu w pełnieniu ról niezbędnych do niezaburzonej socjalizacji, głównie roli ucznia w szkole

4. Ułatwianiu przyswojenia wartości i norm opozycyjnych w stosunku do wartości danego społeczeństwa globalnego

• Tworzenie się i skład zbiorowości nieletnich przestępców

• Łączenie się młodzieży w grupy o wspólnych zainteresowaniach, postawach itp. przebiega w naturalnym procesie selekcji, który powoduje powstawanie grup nieletnich przestępców - czynami selekcyjnymi są podobieństwo położenia społecznego oraz brak albo niewystarczająca kontrola ze strony dorosłych

• Nieletni wywodzący się z rodzin, w których nie znajdują oparcia, wyraźnie ciążą ku sobie - nie mają większych przeszkód w utrzymywaniu ze sobą kontaktu i stałych interakcji. Siła oddziaływania zbiorowości nieletnich jest tym większa, im słabsze są pozytywne związki emocjonalne z rodziną

• Zdecydowana większość grup nieletnich przestępców składa się z osób mieszkających w sąsiedztwie lub tez poznanych na teranie szkoły

• Struktura zbiorowości nieletnich przestępców

• Nieletni łączą się w zbiorowość, ponieważ w ten sposób mogą zaspokajać swoje potrzeby rozwojowe, rozładować napięcie oraz wspólnie spędzać czas na rozrywce, przestępstwo jest zaś tym, co im się „przydarza”→ odmienność struktury i charakteru zbiorowości tworzonych przez dorosłych oraz nieletnich

• Zbiorowość nieletnich przestępców może stać się dobrze zorganizowana, względnie stałą grupą w następujących sytuacjach:

1. Gdy zbiorowość zabawowa przejdzie proces przeobrażenia się w grupę przestępczą, zaczynający się od popełnienia okazjonalnego przestępstwa, które przyniosło korzyści i skłoniło do powtórzenia działania

2. Gdy nieletni mają już doświadczenie przestępcze i świadomie organizują grupę nastawioną na popełnianie przestępstw

3. Gdy nieletnich zorganizuje dorosły albo młodociany przestępca

• „Jakby - grupa” - koncepcja L. Yablońsky`ego

• Zbiorowości nieletnich przestępców pojawiają się na terenach społecznie zdezorganizowanych, gdzie doszło do załamania starych systemów normatywnych, a na ich miejsce nie wstąpiły nowe.

• Nieletni pochodzący z takich rodzin wzrastają w „próżni socjalizacyjnej”, pozbawieni możliwości przejmowania i odgrywania jednoznacznie określonych ról społecznych, wskutek czego ich zdolność do nawiązania silnych więzi społecznych jest ograniczona

• Ich dążenie do kontaktów z rówieśnikami i uzyskania pewnego prestiżu pozwala jedynie na stworzenie „jakby - grupy”, posiadającej swoiste, różniące ją od grup cechy.

• Oczekiwania pod adresem innych członków „jakby - grupy” są niesprecyzowane, brak zgody co do obowiązujących norm, czego rezultatem jest uzyskiwanie prestiżu poprzez przemoc i siłę. „Jakby - grupa” nie ma stałego przywódcy, choć niekiedy rola ta obejmowana jest przez jednego ze stałych jej członków, którzy miewają przejściową potrzebę odgrywania takiej roli i potrafią sobie na krótko podporządkować choćby część nieletnich znajdujących się w zasięgu ich oddziaływania

Czynniki sprzyjające powstawaniu przestępczości i reakcja na przestępczość nieletnich

Kierunki kontrsocjalizacji

• Kontrsocjalizująco wpływa na jednostkę wszystko to, co oddziałuje na nią w przeciwnym kierunku:

1. Kształtuje w jednostce postawę nihilistyczną (odrzucenie wszelkich wartości)

2. Prowadzi do internalizacji wartości sprzecznych z wartościami danego społeczeństwa globalnego, np. przemocy jako metody postępowania wobec ludzi

3. Prowadzi do podmiotowego lub sytuacyjnego ograniczania zakresu wartości danego społeczeństwa globalnego, a tym samym do ograniczania zakresu stosowania norm, związanych z tymi wartościami

4. Wytwarza nawyki działań zwiększających szansę wystąpienia zachowań kryminalnych, np. niechęć do systematycznej pracy

5. Zapoznaje z technikami uzasadniania lub usprawiedliwiania zachowań kryminalnych

• Najsilniejszy wpływ kontrsocjalizacyjny zaznaczy się przy wchodzeniu w interakcję z osobami przejawiającymi tendencję do zachowań kryminalnych lub zachowujących się w taki sposób. Niebezpieczeństwo to potęguje się, gdy osoby takie są w tym układzie osobami znaczącymi → rodzina oraz zbiorowość rówieśników mogą więc wywierać szczególnie silny wpływ kontrsocjalizacyjny

• Czynniki wpływające na obraz przestępczości nieletnich

• Właściwy do reagowania na przejawy demoralizacji lub czyny karalne nieletnich jest sąd rodzinny. Praktyka odbiega od ustawowej regulacji, gdyż reakcja nawet na czyny karalne nieletnich podejmowana jest często wyłącznie przez inne sformalizowane agendy kontroli społecznej (np. przez szkołę). O zachowaniach stanowiących czyny karalne szkoła zawiadamia policję lub sąd dla nieletnich z reguły dopiero po uznaniu danego czynu za poważniejszy, co sprawia, że pewna część ujawnionych czynów karalnych nie jest odnotowywana w statystykach kryminalnych. Policja również nie zawsze kieruje sprawy o czyny karalne nieletnich do sądu rodzinnego, lecz poprzestaje na powiadomieniu szkoły lub rodziców, wskutek czego również czyny takie nie trafiają do statystyk kryminalnych. Sprawa nie trafia do sądu wówczas, gdy rodzina nieletniego uchodzi za zdolną do sprawowania zwiększonej kontroli nad nieletnim lub wręcz podejmuje starania o nienadawanie sprawie dalszego biegu → do sądu kierowane są zatem głównie sprawy nieletnich już poprzednio „sprawiających kłopoty”, a więc najczęściej pochodzących z rodzin rażąco źle funkcjonujących, oraz sprawy o czyny karalne świadczące o wysokim stopniu zdemoralizowania sprawcy.

• Tendencja do zachowań zaliczanych do przestępczości nieletnich u większości młodzieży wygasa z wiekiem, a zatem jedynie w przypadkach postępującej demoralizacji niezbędne są reakcje wykraczające poza właściwie sprawowaną kontrolę rodziny, szkoły czy innych instytucji. Zaś naznaczanie nieletniego przestępcy może wręcz wepchnąć go w taką rolę.

• Sądowe środki reakcji wobec nieletnich

• Sądowym środkiem reakcji jest już wszczęcie postępowania wobec nieletniego, gdyż: 1). jest to dla niego jednoznacznym sygnałem negatywnego osądu jego zachowania, 2). może wywołać u nieletniego wstrząs psychiczny, odczuwany jako sankcja negatywna,

3). oznacza zmianę jego położenia, które może wiązać się ze stygmatyzacją, nawet jeśli sąd nie orzeknie wobec niego środków reakcji

• Sąd rodzinny może zakończyć postępowanie następująco:

1. Umorzeniem - gdy brak jest podstaw do prowadzenia postępowania

2. Przekazaniem sprawy nieletniego szkole, do której on uczęszcza, albo organizacji społecznej, do której należy

3. Przekazaniem sprawy prokuratorowi - jeśli ujawnią się okoliczności określone w art. 10 k.k.

4. Orzeczeniem środków wychowawczych - najczęściej stosowane

5. Orzeczeniem środków poprawczych - umieszczenie w zakładzie poprawczym, które może zostać warunkowo zawieszone

6. Orzeczeniem kary wobec nieletniego, który popełnił czyn karalny, a w chwili orzekania ukończył 18 lat

• Wobec nieletnich mogą być orzekane środki wychowawcze, środek poprawczy oraz kary lub środki karne

• Klasyfikacja uwzględniająca sytuację nieletniego i stopień jego demoralizacji:

1. Środki nie związane ze zmianą środowiska wychowawczego:

• Upominawczo - korekcyjne (upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania, np. naprawienia szkody, nieużywanie alkoholu, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, a także grzywna)

• Nadzory (rodziców, kuratora, organizacji młodzieżowej)

• Wymagające czasowego pobytu we wskazanej instytucji (np. skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą, umieszczenie w szkole specjalnej, itd.), lecz nie związane ze zmiana miejsca zamieszkania

• Warunkowe zawieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym albo kary pozbawienia wolności

• Środki związane ze zmianą środowiska wychowawczego:

• Wolnościowe (umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastępczej, w zakładzie wychowawczym albo w innej placówce opiekuńczo - wychowawczej, związane ze zmianą miejsca zamieszkania, np. w otwartym zakładzie leczniczym, szkole specjalnej)

• Izolacyjne (zakład poprawczy, kara pozbawienia wolności, umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczniczym)

• Obraz przestępczości nieletnich w świetle danych ze statystyk kryminalnych

• Wg danych statystyki policyjnej liczba stwierdzonych czynów karalnych popełnionych przez nieletnich wzrosła w latach 90 o ok. 20%

• O ok. 35% wzrosła w tym czasie liczba nieletnich podejrzanych

• Wzrósł udział nieletnich w przestępstwach z użyciem przemocy - zwiększona brutalizacja przestępczości nieletnich

1

---