BILANS PLATNICZY I ROWNOWAGA PLATNICZA KRAJU
Bilans płatniczy
Bilans płatniczy jest syntetycznym zestawieniem wszystkich płatności dokonanych miedzy rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu, zazwyczaj jednego roku kalendarzowego.
Głównym celem sporządzania bilansu płatniczego jest zapewnienie informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą, przeznaczonej dla administracji gospodarczej.
Oddziałuje on na kierunki polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza:
monetarnej,
fiskalnej,
handlowej,
kursu walutowego.
Informacje zawarte w bilansie są też niezwykle ważne dla
banków i przedsiębiorstw oraz
innych podmiotów bezpośrednio lub pośrednio uczestniczących w wymianie handlowej i finansowej z zagranicą,
wpływają bowiem na kurs walutowy oraz poziom ryzyka kursowego, tj. dwie podstawowe kategorie ekonomiczne mające istotny wpływ na transakcje międzynarodowe.
Bilans jest zestawieniem sporządzanym według ogólnych zasad księgowości. Transakcje międzynarodowe są w nim sklasyfikowane jako kredytowe (ma) lub debetowe (winien).
Transakcje kredytowe to transakcje, które powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych.
Transakcje debetowe zaś to takie transakcje, które wymagają płatności na rzecz podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju.
W bilansie transakcje kredytowe są zapisywane ze znakiem dodatnim,
debetowe zaś - z ujemnym.
Eksport więc towarów i usług,
napływ kapitału zagranicznego i darowizny otrzymane od obcokrajowców są zapisywane w bilansie na koncie kredytowym ze znakiem dodatnim, ponieważ powodują wpłatę ze strony obcokrajowców.
Import zaś towarów i usług, darowizny na rzecz obcokrajowców i wywóz kapitału za granicę są zapisywane na koncie debetowym ze znakiem ujemnym (odpływ).
Całość transakcji w bilansie płatniczym: dzieli się na dwie podstawowe części
rachunek bieżący,
rachunek kapitałowy.
Rachunek bieżący (current account) obejmuje transakcje towarowe, usługowe, dochody z pracy i kapitału oraz transfery nieodpłatne.
Na rachunku tym jest zapisywana pełna wartość towarów i usług eksportowanych bądź importowanych. Są na nim też księgowane odsetki i dywidendy, a więc dochody związane z obrotem kapitałowym, podczas gdy same obroty kapitałowe znajdują odzwierciedlenie na rachunku kapitałowym.
Rachunek kapitałowy (capital account) obejmuje zagraniczne transakcje finansowe krótkoterminowe i długoterminowe.
W przeciwieństwie do rachunku bieżącego rachunek kapitałowy odzwierciedla tylko zmiany stanu, a nie całą wartość transakcji.
Tak więc w bilansie płatniczym odnotowuje się:
wzrost lub spadek różnego rodzaju należności i zobowiązań zagranicznych,
przyrost lub ubytek majątku rzeczowego za granicą lub zagranicznego w kraju oraz
zmiany zapasu złota monetarnego i zasobu specjalnych praw ciągnienia (SDR).
Osobną kategorię w obrębie rachunku kapitałowego stanowią rezerwy walutowe.
Bilans płatniczy Polski z okresu 31 XII 1992-31 XII 1993 przedstawiono w tablicy 8.1.
Równowaga bilansu płatniczego
Z formalnego, rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy jest zawsze zrównoważony.
Bilans obrotów bieżących i bilans kapitałowy wraz z rezerwami są ze sobą ściśle powiązane.
Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw.
Obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego.
Jeśli obroty kapitałowe nie równoważą deficytu lub nadwyżki obrotów bieżących, to funkcje te są przejmowane przez rezerwy płatnicze.
Nie zrównoważony przez obroty kapitałowe deficyt obrotów bieżących powoduje odpowiednie ich zmniejszenie. Z kolei nadwyżka obrotów bieżących, jeśli nie jest skompensowana eksportem kapitału, powoduje wzrost rezerw płatniczych.
Gdy spadek rezerw płatniczych jest znaczny i szybko się zwiększa zagraniczne zadłużenie długoterminowe, zmniejsza się wiarygodność płatnicza kraju.
Udzielanie wtedy takiemu krajowi lub jego przedsiębiorstwom dalszych pożyczek staje się coraz bardziej ryzykowne.
Wówczas międzynarodowe instytucje finansowe i banki komercyjne oraz zagraniczni partnerzy przy udzielaniu nowych kredytów mogą się domagać wyższego oprocentowania i dodatkowych gwarancji. Ma to im skompensować zwiększające się ryzyko finansowe.
W sytuacji gdy rezerwy walutowe się zmniejszają, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju i inne międzynarodowe instytucje finansowe mogą uzależnić dalsze pożyczki od poczynienia przez rząd danego kraju odpowiednich kroków zmierzających do przywrócenia równowagi płatniczej.
Nadwyżka całkowitych zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym określa rozmiary deficytu płatniczego.
Deficyt w bilansie płatniczym może więc zostać zmierzony albo:
przez nadwyżkę zobowiązań ponad należności na rachunku bieżącym i kapitałowym, albo
przez zmiany stanu rezerw.
Bilans kraju osiąga nadwyżki wówczas, gdy należności przewyższają zobowiązania na rachunku bieżącym i kapitałowym oraz powodują wzrost rezerw dewizowych.
Ocenę stanu równowagi płatniczej kraju ułatwia zaproponowana przez angielskiego ekonomistę J. Meade'a i przyjęta przez MFW klasyfikacja oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze.
Wszystkie transakcje na rachunku bieżącym oraz kapitałowym są nazywane transakcjami autonomicznymi, tj. podejmowanymi wyłącznie z chęci osiągnięcia zysku (z wyjątkiem transferów jednostronnych), niezależnie od sytuacji w bilansie płatniczym.
Z kolei do transakcji wyrównawczych, kompensacyjnych, zaliczamy zmiany stanu oficjalnych rezerw państwowych i te pożyczki zagraniczne, których celem jest poprawa równowagi płatniczej.
Od równowagi rzeczywistej należy odróżnić równowagę pozorną bilansu płatniczego.
Równowaga rzeczywista ma miejsce wówczas, gdy należności i zobowiązania handlowe są podejmowane bez ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymująca się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań.
Równowaga pozorna ma natomiast miejsce wtedy, kiedy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana wskutek restryktywnej polityki dewizowej lub handlowej.
Oprócz pojęcia bilansu płatniczego jest stosowane pojęcie międzynarodowej pozycji inwestycyjnej kraju.
Przedstawia ona łącznie sumę i strukturę aktywów krajowych za granicą i zagranicznych w kraju, zazwyczaj na koniec roku.
0 ile pojęcie bilansu płatniczego wiąże się z przepływami i stanem zobowiązań w przyjętym okresie, o tyle pojęcie pozycji inwestycyjnej mierzy stan posiadania majątkowego (inwestycje bezpośrednie i stan lokat w papierach wartościowych).
Mechanizmy równoważenia bilansu płatniczego
Między równowagą wewnętrzną a równowagą zewnętrzną kraju występuje ścisła współzależność.
Jest ona tym silniejsza, im większy jest stopień liberalizacji systemu gospodarczego, w tym stosunków ekonomicznych z zagranicą.
Ta ścisła współzależność sprawia, że zagadnienie równowagi płatniczej nie może być analizowane wyłącznie z punktu widzenia kursu walutowego i polityki handlowej oraz międzynarodowych przepływów kapitałowych, lecz szerzej w kontekście równowagi wewnętrznej.
Punktem wyjścia w analizie makroekonomicznej czynników kształtujących równowagę wewnętrzną i zewnętrzną jest równanie:
Ex-Im/kurs = (O-n+(P-WJ = -obroty kapitałowe,
gdzie:
Ex - eksport,
Im - import,
O - oszczędności,
1 - inwestycje,
P - podatki,
Wb - wydatki budżetowe.
Powyższe zależności wyprowadza się z równania:
Y = K + 1 + Wb + Ex - Im/kurs
oraz O = Y - P - K,
gdzie:
Y- dochód narodowy,
K - konsumpcja.
Takie trójczłonowe ujęcie współzależności pozwala kwestię równowagi wewnętrznej i zewnętrznej rozpatrywać z trzech podstawowych punktów widzenia:
równowagi rachunku bieżącego i wpływu na nią bilansu handlowego i kursu;
równowagi wewnętrznej kształtowanej w dużym stopniu zmianę relacji oszczędności i inwestycji, poziomu podatków i wydatków budżetowych;
przepływów kapitałowych z zagranicą
Każde ujęcie, w którym podejmuje się próbę wyjaśnienia czynników i mechanizmów przywracania równowagi przez pryzmat tylko jednego członu równania, jest ujęciem jednostronnym, niepełnym.
W teorii handlu międzynarodowego skupia się uwagę na analizie czynników kształtujących :
wymianę handlową,
kurs walutowy i
zmiany w zdolności konkurencyjnej.
Z kolei w typowym ujęciu monetarystycznym akcentuje się problematykę przepływów kapitałowych.
W ujęciach pośrednich w większym stopniu zwraca się uwagę na znaczenie makroproporcji gospodarczych i ich zmian. Przyjmuje się, że równowaga zewnętrzna jest pochodną równowagi wewnętrznej.
Ujęcie klasyczne
Ujęcie klasyczne objaśnia mechanizm przywracania równowagi płatniczej wyłącznie w systemie waluty złotej.
Dodatni bilans handlowy oraz związany z tym napływ kruszców powoduje wzrost ilości pieniądza w obiegu i w konsekwencji wzrost cen. To z kolei zmniejsza atrakcyjność cenową eksportu, a zwiększa importu.
W przypadku deficytu handlowego sytuacja jest odwrotna.
Odpływ złota z kraju zmniejsza ilość pieniądza w obiegu i powoduje obniżenie cen krajowych. Zwiększa się atrakcyjność cenowa eksportu, a zmniejsza importu. Zostaje uruchomiony samoczynny mechanizm wyrównawczy.
Mechanizm przywracający równowagę zostaje uruchomiony wraz z transferem kruszców szlachetnych między krajami.
Cechą tego mechanizmu jest automatyzm oraz to, że u jego podstaw leżą zmiany cen krajowych i zagranicznych oraz reakcja krajowego popytu na import i zagranicznego na eksport z danego kraju.
W modelu klasycznym zwraca się uwagę jedynie na zmiany cen.
Pomija natomiast zmiany dochodów, jak i obroty kapitałowe oraz efekty mnożnikowe.
Milcząco zakłada się też, że konkurencja ma charakter doskonały i nie ma różnic w elastyczności cenowej popytu i podaży oraz że mechanizm rynkowy samoczynnie umożliwia osiągnięcie pełnego zatrudnienia i równowagi (prawo Saya).
Zaletą ujęcia klasycznego jest jego prostota i wskazanie na transakcje handlowe oraz wyrównawcze.
Ujęcie neoklasyczne
Ujęcie neoklasyczne dotyczy działania mechanizmu dostosowawczego nie w warunkach waluty złotej, lecz papierowej.
Główną uwagę zwraca się na kurs walutowy. Jego zmiany w powiązaniu ze zmianami cen i stanu rezerw płatniczych stanowią podstawę neoklasycznego mechanizmu wyrównawczego
Podobnie jak w ujęciu klasycznym, neoklasycy zasadniczo ograniczają się do wpływu zmian cen i reakcji popytu na te zmiany. Uwzględniają jednak obroty kapitałowe. Z tego punktu widzenia ujęcie to jest pełniejsze.
W podejściu neoklasycznym, podobnie jak w klasycznym, pomija się nie tylko zmiany dochodu i zatrudnienia, lecz także zmiany strukturalne i instytucjonalne oraz rolę państwa w przywracaniu równowagi płatniczej.
Ujęcie keynesowskie
Dotyczy ono systemu waluty papierowej. W odróżnieniu od ujęcia klasycznego uwzględnia się w nim, oprócz:
samoczynnego mechanizmu rynkowego,
aktywną rolę państwa oraz
zmiany w poziomie dochodu narodowego w kraju i za granicą.
Dzięki uwzględnieniu efektów mnożnikowych ujęcie keynesowskie ma zasadniczo charakter dynamiczny.
Przyczyną wzrostu dochodów może być, oprócz eksportu, zwiększenie wydatków rządowych czy inwestycji krajowych, które przez mechanizm wzrostu zatrudnienia i dochodów powodują wzrost zakupów importowych;
Wzrost dochodów za granicą ożywia, przez mechanizm mnożnikowy, popyt na eksport kraju i dynamikę wzrostu dochodu narodowego.
Z kolei spadek popytu za granicą wpływa ujemnie na eksport i dynamikę wzrostu gospodarczego.
Efekty mnożnikowe wywierają jednoczesny wpływ na równowagę wewnętrzną i zewnętrzną.
W ujęciu keynesowskim powrót do równowagi płatniczej w znacznymstopniu wiąże się z wysokością krańcowych stóp importu, konsumpcji i oszczędności w kraju oraz z wysokością wzbudzonych wzrostem dochodów dodatkowych inwestycji.
O ile w ujęciu klasycznym zakłada się stałość dochodów i zmian cen, o tyle w ujęciu keynesowskim zwraca się uwagę na zmiany dochodów i zakłada stałość cen.
Charakterystyczną cechą ujęcia keynesowskiego jest wprowadzenie elementów dynamicznych oraz kategorii oszczędności, inwestycji, podatków i wydatków budżetowych, a także zerwanie z hipotezą samoczynnego przywracania równowagi ekonomicznej, w tym pełnego zatrudnienia.
W ujęciu keynesowskim, chociaż uwzględnia się aktywną rolę państwa, nie docenia się wagi czynników strukturalnych i instytucjonalnych oraz ich wpływu zarówno na równowagę wewnętrzną, jak i zewnętrzną.
Milcząco zakłada się też, że mechanizm wyrównawczy oraz że krańcowe stopy oszczędzania, importu, eksportu i inwestycji są w jednakowo skutecznie działają w krajach znajdujących się na różnych poziomach rozwoju gospodarczego i są w zasadzie zbliżone.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych na gruncie teorii Keynesa rozwinęła się teoria cenowo-dochodowa (absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu), a w ostatnich dwudziestu latach teoria monetarna wywodząca się w istocie ze szkoły neoklasycznej.
Teoria absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu
Teorię tę rozwinęli w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych S. Alezander i W. M. Corden oraz R. Mundell, J. Fleming i R. McKinnon.
Zwrócili oni uwagę na fakt, że dewaluacja w warunkach pełnego zatrudnienia wpływa na bilans handlowy nie tylko przez zmianę relacji cen krajowych do cen zagranicznych, lecz także przez zmianę relacji popytu i struktury wydatków na towary będące przedmiotem obrotu międzynarodowego (tradeables) w stosunku do tych, które do tej grupy nie należą (nontradeables).
Kurs walutowy oddziałuje także na bilans handlowy pośrednio przez wpływ na poziom cen i płac.
W konsekwencji dewaluacja może pobudzić tendencje inflacyjne.
Dla przeciwdziałania ujemnemu wpływowi dewaluacji na równowagę cen wewnętrznych wspomniani autorzy zalecają jednoczesne ograniczanie poziomu wydatków krajowych.
Zwracają oni też uwagę na znaczenie polityki kursowej, stopy procentowej oraz zmian w polityce fiskalnej (wydatkach budżetowych, jak i polityce podatkowej), a także na zmiany w poziomie i strukturze popytu oraz na równowagę płatniczą.
Ujęcie monetarne
W latach siedemdziesiątych wraz z odejściem od systemu kursów stałychi postępującą liberalizacją obrotów kapitałowych oraz rozwojem rynkueurodolarowego rozwinęła się też teoria monetarna przywracania równowagi wewnętrznej i zewnętrznej.
Wychodzi się w niej z założenia, że współcześnie mamy do czynienia z sytuacją wysokiego i stale zwiększającego się stopnia zintegrowania rynków towarowych, finansowych i kapitałowych.
W konsekwencji obserwujemy przepływy towarów i pieniędzy z krajów o ich względnej obfitości do krajów o ich względnych niedoborach.
W ujęciu monetarystów bilans płatniczy kraju przedstawia przepływy netto kapitału między krajami.
Kapitały wykazują skłonność do przepływów z krajów, gdzie względnie tańsze i łatwiej dostępne do krajów gdzie są droższe.
To jak się kształtuje relacja między krajowym wzrostem podaży pieniądza a popytem, ma zasadnicze znaczenie dla sytuacji płatniczej.
Kraje w których podaż pieniądza przewyższa popyt to kraje nadwyżkowe zaś, w których popyt przewyższa podaż, to kraje deficytowe.
Znaczne rozmiary przepływów finansowych, jakie są obserwowane w świecie, mają istotny wpływ na stan bilansu płatniczego poszczególnych krajów.
Monetaryści postulują dostosowanie podaży pieniądza do przewidywanego tempa wzrostu dochodu narodowego.
Podkreślają znaczenie roli rezerw bankowych.
Postulują ograniczenie tempa wzrostu akcji kredytowej do tempa wzrost popytu na pieniądz twierdząc, że jest to podstawowy warunek zachowania równowagi płatniczej.
Ponadto w warunkach zwiększania się nadwyżki handlowej zalecają ograniczenie wielkości kredytów udzielanych przez banki krajowe.
Monetaryści nie zalecają stosowania dewaluacji w celu przywrócenia równowagi płatniczej.
Wychodzą bowiem z założenia, że jeśli krajowy rynek pieniężny jest zrównoważony przewagą importu nad eksportem, to nie jest to następstwem nadmiernego popytu krajowego.
Mówi jedynie o tym, że w gospodarce danego kraju możliwości inwestycyjne przewyższają poziom krajowych oszczędności. W takiej sytuacji deficyt handlowy jest przede wszystkim związany z importem inwestycyjnym, finansowanym napływem zagranicznych lokat długoterminowych.
Teoria racjonalnych oczekiwań
Teorię monetarną uzupełnia teoria racjonalnych oczekiwań.
Wychodzi się w niej z założenia, iż polityka stabilizacyjna wywołuje recesję m.in. dlatego, że inflacja słabnie wolniej, niż zmniejsza się podaż pieniądza wskutek utrzymywania się oczekiwań inflacyjnych.
Zadaniem polityki stabilizacyjnej jest więc przełamanie oczekiwań inflacyjnych i dostosowanie tempa wzrostu cen do zmian w podaży pieniądza.
Przełamaniu oczekiwań inflacyjnych służy ogłaszanie przez władze monetarne zamiaru podjęcia polityki stabilizacyjnej oraz informowanie o tym, jaka będzie podaż pieniądza w przyszłości.
Taka polityka zmniejsza niepewność i ryzyko oraz tworzy przesłanki dostosowania tempa zmian cen do zmian podaży pieniądza.
Zmniejsza też presję związków zawodowych na płace i zwiększa ich skłonność do negocjacyjnego określania wzrostu płac w stosunku do przewidywanej inflacji.
Środki polityki przywracania równowagi bilansu płatniczego
Przedstawione wyżej mechanizmy przywracania równowagi płatniczej niew każdym przypadku okazują się skuteczne.
Ponadto niekiedy poszczególne kraje nie są gotowe do zaakceptowania ekonomicznych i społecznych kosztów ich nieskrępowanego działania
Na przykład kraj o wysokim bezrobociu nie może sobie pozwolić na przywracanie równowagi zewnętrznej przez ograniczanie importu w drodze zmniejszania całkowitego popytu, gdyż w taki sposób będzie się przyczyniał do dalszego spadku zatrudnienia.
Z takich też względów poszczególne kraje bardzo rzadko się zdają na automatyzm poszczególnych mechanizmów przywracania równowagi bilansu płatniczego lub też ściśle się stosują do przedstawionych koncepcji teoretycznych. Doceniając jednak konieczność przywracania równowagi bilansu płatniczego, dążą one do osiągnięcia tego celu za pomocą dostępnych środków.
Do podstawowych środków mających wpływ na zewnętrzną równowagęekonomiczną zaliczamy:
System monetarny i politykę monetarną.
System fiskalny i politykę fiskalną.
System i politykę dochodową.
System kształtowania cen i politykę cenową oraz warunków konkurencji.
Środki administracyjno-prawne.
System monetarny i polityka monetarna odnoszą się do uwarunkowań prawno-formalnych działania instytucji w sferze podaży pieniądza. System ten może być w większym lub mniejszym stopniu przedmiotem kontr i regulacji państwowej.
O ile bank centralny z zasady koncentruje się problemach stabilizacji i równowagi monetarnej, o tyle ministerstwo finansów kształtuje proces przemian instytucjonalnych i dąży do pogodzenia celów rozwojowych z polityką monetarną.
Ministerstwo Finansów zazwyczaj i zarazem odpowiedzialne jest za politykę budżetową, fiskalną, a w przypadku Polski także za rozwój rynku kapitałowego, zmiany systemu ubezpieczeń społecznych itd.
Polityka monetarna oddziałuje na zmiany podaży pieniądza, poziom stopy procentowej i rezerw bankowych.
Jeśli podaż pieniądza wzrasta, a stopa procentowa i wymagany poziom rezerw bankowych ulegają obniżeniu, mówimy o polityce reflacyjnej.
Polityka taka zmniejsza koszt pozyskania kapitału na inwestycje. Sprzyja więc zwiększeniu popytu globalnego, zatrudnienia, dochodów i importu.
Obniżenie stóp procentowych zmniejsza jednak skłonność do oszczędzania i powoduje odpływ części krótkoterminowego kapitału zagranicznego (efekt ten ma miejsce tylko wtedy, gdy obrót kapitałowy jest zliberalizowany, a kraj jest zaliczany do grupy o niskim ryzyku).
Odwrotny efekt przynosi ograniczenie podaży pieniądza, wzrost realnej stopy procentowej i zwiększenie wymagań co do wysokości rezerw obowiązkowych w bankach dla różnych kategorii depozytów i portfeli udzielonych pożyczek.
Politykę taką nazywamy deflacyjną.
Z jednej strony zniechęca ona do inwestycji, zmniejsza zapotrzebowanie na drogi pieniądz transakcyjny, powoduje spadek zatrudnienia, dochodów i wydatków na import.
Z drugiej strony wzrost oprocentowania depozytów zachęca do wzrostu oszczędności krajowych, a także napływu zagranicznego kapitału krótkoterminowego (ma to znaczenie tylko wówczas, gdy jest to kraj niskiego ryzyka, a jego system obrotów kapitałowych jest zliberalizowany).
System fiskalny i polityka fiskalna odnoszą się do zmian w podatkach oraz poziomie i strukturze wydatków budżetowych.
Mają one zasadnicze znaczenie dla podziału dochodu narodowego na akumulację i konsumpcję, w tym na zakres wydatków socjalnych.
Polityka fiskalna jest ekspansywna wówczas, gdy rząd zwiększa wydatki i (lub) zmniejsza podatki. Działania takie powodują wzrost popytu i podaży krajowej i przez mechanizm mnożnika pobudzają wzrost importu (w stopniu zależnym od krańcowej skłonności do importu).
Restryktywna polityka fiskalna ma miejsce wówczas, gdy rząd zmniejsza wydatki i (lub) zwiększa podatki, które obniżając krajowy popyt i produkcję, prowadzą do zmniejszenia importu.
Zmiana systemu fiskalnego oznacza zmianę zasad i proporcji podziału chodu narodowego. Zmniejszenie lub zwiększenie sfery świadczeń społecznych na edukację, zdrowie, kulturę, odpoczynek, pomoc społeczną ważne znaczenie dla poziomu akumulacji i równowagi makroekonominej w dłuższym okresie.
System i polityka dochodowa wiążą się w znacznym stopniu z budżetem i podatkami zasadami kształtowania płac w przedsiębiorstwach publicznych i państwowych oraz systemem ubezpieczeń społecznych (funduszowy czy repartycyjny).
Znaczący wpływ na równowagę wewnętrzną i pośrednio płatniczą ma także system, roszczeniowy lub negocjacyjny, kształtowania płac przez związki zawodowe i pracodawców.
System cen i polityka cenowa. Mechanizm dostosowania rynkowego obejmuje środki cenowe i dochodowe.
Mechanizm cenowy opiera się na reakcjach zmian popytu i podaży na zmiany cen w krajach deficytowych i krajach nadwyżkowych.
Do cen zaliczamy nie tylko ceny towarów i usług, lecz także pieniądza (stopę procentową) oraz pracy (płace).
Kurs walutowy jest też ceną pieniądza krajowego wyrażonego w walutach obcych. Z punktu widzenia równowagi płatniczej mechanizm cenowy działa odmiennie w warunkach systemu waluty złotej pieniądza papierowego jak również kursu stałego i zmiennego.
Środki administracyjno-prawne. Administracja Centralna ma:
inicjatywę ustawodawczą i zasadniczy wpływ na kształt systemu społeczno-ekonomicznego,
prawodawstwo i rozwój instytucji tworzących infrastrukturę sprawnej gospodarki rynkowej.
Rola państwa oraz znaczenie środków administracyjno-prawnych zależnych od układu sił politycznych i sytuacji gospodarczej kraju.
Postępujący proces liberalizacji i integracji gospodarczej, zwłaszcza krajów wysoko rozwiniętych, oraz rozbudowa międzynarodowych instytucji współpracy, zmniejszają skalę autonomicznego kształtowania polityki gospodarczej.
Niemniej jednak w krajach uprzemysławiających się Azji, takich jak Chiny, Singapur, Tajwan, Korea Południowa, Turcja, Indie, państwo nadal odgrywa stosunkowo dużą rolę. Jednocześnie w krajach Ameryki Łacińskiej obserwujemy wyraźne zmniejszenie zaangażowania się państwa w kształtowanie procesów gospodarczych.
W krajach wysoko rozwiniętych rola państwa jest zróżnicowana przykładowo, udział podatków w podziale dochodu narodowego Stanów Zjednoczonych jest 2,5-krotnie niższy niż w Szwecji.
Rola rynku kapitałowego i inwestorów instytucjonalnych oraz stopień liberalizacji systemu finansowego Japonii i Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Niemiec istotnie się różnią. Kraje te różnią się też zakresem i rolą sektora publicznego.
Jest on relatywnie silniejszy we Włoszech, Francji czy Austrii niż w Stanach Zjednoczonych czy Niemczech.
Zróżnicowanie zakresu i form interwencjonizmu państwowego ma istotny wpływ na stosowany mechanizm i środki polityki dostosowawczej.
W krajach o stosunkowo liberalnej orientacji polityczno-ekonomicznej ograniczają się one zasadniczo do środków monetarnych i fiskalnych, a w krajach o podejściu bardziej etatystycznym stosunkowo szerzej wykorzystuje się środki polityki cenowej, dochodowej i administracyjne.
Poziom wydatków i kurs walutowy a równowaga ekonomiczna
Na podstawie zaprezentowanego przeglądu środków przywracania równowagi bilansu płatniczego łatwo zauważyć, że większość z nich odnosi się także do wewnętrznej równowagi ekonomicznej danego kraju.
Może to rodzić sytuację, w której dany kraj staje przed wyborem między osiągnięciem równowagi zewnętrznej i wewnętrznej.
Dylemat ten, w odniesieniu do oddziaływania na kurs walutowy i wielkość wydatków, ilustruje się zazwyczaj za pomocą diagramu Swana.
Oś pozioma diagramu oznacza zmiany w poziomie popytu i w realnych wydatkach krajowych, a oś pionowa zmiany kursu walutowego. Ujęcie takie pozwala przeanalizować wpływ zmiany poziomu wydatków i kursu walutowego na równowagę wewnętrzną i zewnętrzną. Wzrost na osi y oznacza dewaluację, spadek zaś - rewaluację waluty. Na wykresie linia równowagi rynkowej LRR ma charakter opadający, a równowagi płatniczej LRP - wznoszący. Linia równowagi rynkowej oznacza pełne zatrudnienie i brak inflacji. Zakłada się, że ceny są stabilne do momentu osiągnięcia pełnego zatrudnienia. Linia równowagi płatniczej z założenia jest równa linii bilansu handlowego (zakłada się brak przepływów kapitałowych).
Punkt przecięcia się obu linii wykreśla punkt równowagi ogólnej O. Pola zakreślone przez linię równowagi rynkowej i płatniczej charakteryzują cztery strefy nierównowagi.
Każda ze stref ma więc dwie wyróżniające ją cechy związane z odchyleniem od punktu równowagi O.
Jeśliby przy poziomie popytu krajowego odpowiadającym punktowi kurs walutowy kształtował się na poziomie R3, to odnotowalibyśmy nadwyżkę płatniczą, pełne zatrudnienie oraz tendencje inflacyjne. N~ miast gdyby kurs ten uległ rewaluacji do poziomu R,, odnotowalibyśmy - przy takim samym poziomie popytu krajowego - pojawienie deficytu handlowego oraz bezrobocia.
Podobnie, zwiększając bądź zmniejszając poziom popytu krajów z punktu Dz do D3 lub D~ spowodowalibyśmy, przy nie zmienionym ku walutowym, wzrost deficytu i inflację albo nadwyżkę handlową i 1 robocie.
Wykres ułatwia określenie działań, jakie należy podjąć, aby osiągnąć poziom równowagi rynkowej i płatniczej.
Przykład 1
Załóżmy, że znajdujemy się w sytuacji deficytu płatniczego i bezrobocia, tj. w polu IV w punkcie C. Wówczas do osiągnięcia punktu równowagi O niezbędne są dwa działania: dewaluacja i ograniczenie popytu krajowego. Gdybyśmy ograniczyli się do jednego sposobu oddziaływania, moglibyśmy osiągnąć tylko jedną równowagę.
Przykład 2
Przyjmijmy, że znajdujemy się w polu nadwyżki i inflacji w punkcie D.Chcąc przywrócić równowagę, tj. osiągnąć punkt O, musimy podjąć także dwa działania. Po pierwsze, dokonać rewaluacji waluty, po drugie-zmniejszyć popyt krajowy. Gdybyśmy się znajdowali w tym samym polu nadwyżki i inflacji w punkcie E, oprócz rewaluacji powinniśmy zwiększyć popyt krajowy.
Programy dostosowawcze MFW i Banku Światowego
Kryzys zadłużeniowy lat siedemdziesiątych oraz nasilenie tendencji inflacyjnych w krajach Ameryki Łacińskiej i Azji Południowo-Wschodniej przyczyniły się do zwiększenia aktywności Międzynarodowego Funduszu Walutowego w zakresie przywracania równowagi wewnętrznej i płatniczej krajów członkowskich.
Zadaniem programów dostosowawczych jest nie tylko przeprowadzenie reform mających na celu przywrócenie równowagi płatniczej, lecz także, a może przede wszystkim, zbudowanie trwałych podstaw stabilnego rozwoju ekonomicznego.
Stabilizacja gospodarcza i opanowanie inflacji stanowią podstawę programów dostosowawczych MFW i Banku Światowego.
Programy dostosowawcze są uzgodnionym przez kraj członkowski z MFW planem postępowania, mającym zapewnić przywrócenie równowagi makroekonomicznej, w tym płatniczej.
Kraj, który realizuje uzgodniony program dostosowawczy, może liczyć nie tylko na pomoc merytoryczną w jego realizacji, lecz także na pomoc finansową ze strony MFW i Banku Światowego.
Programy dostosowawcze zawierają tzw. kryteria wykonawcze. Kryteria te obejmują:
agregaty monetarne związane z podażą pieniądza, jak M1, M2, M3,
dodatnią stopą procentową,
ograniczeniem rozmiarów deficytu budżetowego,
stopą inflacji,
poziomem rezerw dewizowych,
saldem rachunku bieżącego,
polityką podatkową,
liberalizacją systemu bankowego,
obrotami handlowymi z zagranicą,
zmianami własnościowymi.
Kryteria wykonawcze służą okresowej ocenie i kontroli zgodności założeń z realizacją programów dostosowawczych.
Pozytywna okresowa ocena realizacji uzgodnionego z MFW programu dostosowawczego warunkuje uruchomienie kolejnych transz pożyczek stabilizacyjnych Oprócz stabilizacji makroekonomicznej ważnym celem programów dostosowawczych jest liberalizacja obrotów handlowych i kapitałowych kraju.
W programach dostosowawczych, zalecanych i finansowanych częściowo przez MFW, postuluje się:
jednoczesne stosowanie aktywnej polityki monetarnej i fiskalnej oraz kursowej.
Zaleca się także liberalizację polityki gospodarczej i
wzmożoną kontrolę podaży pieniądza.
W programach dostosowawczych realizowanych w krajach Azji Wschodniej, Ameryki Łacińskiej czy Europy Środkowej i Wschodniej bardzo duże znaczenie przypisuje się :
zmniejszeniu deficytu budżetowego,
stosowanie dodatniej stopy procentowej i
mobilizowaniu oszczędności krajowych
Według MFW czynniki te mają zasadniczy wpływ na poziom inflacji rozmiary deficytu handlowego i poziom rezerw płatniczych
Realizacja programów dostosowawczych zalecanych przez MFW bardzo często prowadzi do recesji.
Podstawową tego przyczyną jest stosowanie intensywnych zabiegów deflacyjnych.
Gwałtownemu zmniejszeniu popytu krajowego, w tym importowego, towarzyszy znaczny spadek produkcji, który wywołuje bezrobocie.
Podstawowymi składnikami takiej polityki są zazwyczaj:
stosowanie dodatniej stopy procentowej,
likwidacja subsydiów,
liberalizacja cen,
radykalne ograniczenie podaży pieniądza,
wydatków budżetowych, w tym zwłaszcza na cele socjalne,
liberalizacja handlu zagranicznego,
dewaluacja waluty i jej stabilizacja.
Doświadczenia z realizacji programów stabilizacyjnych m.in. w Ameryce Łacińskiej: w Chile, Kolumbii, Wenezueli, Boliwii i Argentynie, a następnie w Europie Środkowej, w tym w Polsce, i Azji Południowo-Wschodniej wskazują na zależność programów dostosowawczych od poziomu rozwoju, stanu równowagi ogólnej i konkretnych uwarunkowań prawno-instytucjonalnych.
W konsekwencji programy te, jakkolwiek nawiązują do teorii absorpcji i przesunięcia oraz teorii monetarnych, różnią się m.in. w sprawach dotyczących roli państwa oraz tempa i sekwencji procesu liberalizacyjnego.
Długookresowa równowaga bilansu płatniczego
Nieco inny charakter ma równowaga bilansu płatniczego w dłuższym,
czyli przynajmniej 5-letnim okresie. Wydłużenie perspektywy czasowej
sprawia, że o równowadze płatniczej danego kraju w znaczącym stopniu zaczynają decydować zmiany strukturalne i instytucjonalne.
Czynnikami o zasadniczym znaczeniu w długim okresie są:
zmiany poziomu krajowej stopy oszczędności i inwestycji,
podatków i wydatków budżetowych,
kierunków inwestycji,
dynamiki postępu technicznego,
wzrostu wydajności pracy,
warunków konkurencji,
rozwoju rynku kapitałowego oraz systemu bankowego i ubezpieczeniowego itd.
Długookresowa równowaga płatnicza w dużym stopniu zależy też od zmian własnościowych i struktury gospodarczej.
Równowaga wewnętrzna i płatnicza mogą zostać zachowane tylko wtedy, gdy wzrostowi gospodarczemu towarzyszy w dłuższym czasie wzrost krajowych oszczędności i napływ zagranicznych.
Jeśli będzie on zbyt niski, to równowagę wewnętrzną będzie można utrzymać przez nadwyżkę importu nad eksportem finansowaną z topniejących rezerw.
Oprócz wzrostu poziomu oszczędności krajowych i zagranicznych ważny wpływ na równowagę długookresową mają:
system budżetowy i podatkowy oraz
stosunki własnościowe i związany z tym zakres i formy interwencjonizmu państwowego,
a także warunki konkurencji.
Określają one podział dochodu narodowego, system podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie, stosunek do ryzyka i w konsekwencji wpływają na elastyczność i innowacyjność techniczną oraz organizacyjną, warunkujące międzynarodową zdolność konkurencyjną przedsiębiorstw.
Zmiany instytucjonalne mają szczególnie istotny wpływ na długookresową sytuację płatniczą krajów rozwijających się. Reformy gospodarcze, jeśli są podporządkowane określonej wizji rozwojowej, mogą odegrać rolę dynamizującą, wspierającą działanie sił rynkowych. Sprawna gospodarka rynkowa to nie tyle liberalny stosunek procesu kształtowania się zjawisk gospodarczych, ile efektywnie działają mechanizmy oraz instytucje rynkowe obejmujące nie tylko rynek produktów, lecz także kapitału, siły roboczej i myśli technicznej. Bez sprawnie działających instytucji typowych dla rozwiniętych krajów kapitalistycznych, jak skarb państwa, budżet, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe giełdy towarowe i papierów wartościowych, rynek pracy, fundusze emerytalne itd., niemożliwa jest konkurencyjna i dynamicznie rozwijająca się gospodarka.
W krajach uprzemysławiających się względnie mała sprawność instytucji
rynku, a co za tym idzie samego mechanizmu rynkowego, wywiera ujemny
wpływ na dynamikę i efektywność gospodarowania, w tym na alokację zasobów. Oprócz małej sprawności systemu również nadmierne zaangażowanie państwa w ochronę społeczną pogłębia trudności z utrzymanie równowagi ekonomicznej. Presja inflacyjna i towarzyszące jej wysokie ryzyko utrudniają wzrost inwestycji, a przez to także przebudowę struktury gospodarczej.
Doświadczenia nowych krajów przemysłowych Azji Południowschodniej oraz takich krajów w Ameryce Łacińskiej, jak Meksyk, Argentyna czy Chile, wskazują, że w dłuższym okresie dla przywrócenia równowagi płatniczej niezbędny jest albo wzrost nadwyżki eksportowej, albo napływ zagranicznych inwestycji, i to raczej bezpośrednich niż krótkoterminowych. W obu przypadkach niezbędne jest wprowadzenie reform systemu gospodarczego, tworzących instytucjonalne podstawy gospodarki rynkowej, oraz ostrożnej polityki fiskalnej i monetarnej, jak również ograniczenie zaangażowania państwa w sferę redystrybucji dochodu narodowego na cele społeczne.
Kraje nowo uprzemysłowione Azji Południowo-Wschodniej swoje sukcesy gospodarcze, tj. dynamikę wzrostu, nadwyżki handlowe i równowagę wewnętrzną, zawdzięczają przede wszystkim zwiększeniu i utrzymaniu wysokiego poziomu oszczędności i inwestycji wewnętrznych, względnie niskim podatkom oraz utrzymywaniu wydatków budżetowych na cele społeczne na stosunkowo niskim poziomie".
W przypadku krajów Azji Południowo-Wschodniej liberalizacja stosunków handlowych i kapitałowych była stopniowa i ostrożna oraz nastąpiła dopiero po osiągnięciu znacznych nadwyżek na rachunku bieżącym i aprecjacji walut. Z kolei w krajach Ameryki Łacińskiej dzięki restrykcyjnej polityce monetarnej stworzono warunki do wzrostu oszczędności krajowych i zahamowania odpływu kapitałów za granicę.
Konsekwentna realizacja programów stabilizacyjnych stworzyła przesłanki do wzrostu zagranicznej pomocy MFW i Banku Światowego oraz redukcji zadłużenia.
Wraz ze spadkiem inflacji zwiększył się napływ zagranicznego kapitału. Wzrost oszczędności wewnętrznych i import zagranicznych pozwoliły na zwiększenie inwestycji i modernizację gospodarki oraz wzrost eksportu i nadwyżki handlowej.
Pytania:
1.Co rozumiemy przez pojęcie bilansu płatniczego? Kiedy mamy do czynienia z nadwyżką, a kiedy z deficytem bilansu płatniczego?
2. Jakie pozycje wchodzą w skład bilansu bieżącego? Co nazywamy transakcją kredytową, a co debetową? Proszę podać przykłady.
3. Jakie pozycje wchodzą w skład rachunku kapitałowego i rezerw? Jakie transakcje zaliczamy do autonomicznych, a jakie do wyrównawczych?
4. Na czym polega związek obrotów bieżących i kapitałowych? Kiedy mamy do czynienia z równowagą rzeczywistą, a kiedy z pozorną?
5. Proszę scharakteryzować mechanizmy przywracania równowagi płatniczej w świetle różnych teorii. Jakie są założenia przyjęte w tych teoriach i jaka jest wartość poznawcza tych ujęć?
6. Proszę porównać mechanizm przywracania równowagi płatniczej według ujęcia klasycznego, neoklasycznego, keynesowskiego, absorpcji i przesunięcia oraz monetarnego.
7. Dlaczego jest potrzebna polityka państwa oraz jakie środki ma ona do dyspozycji w przywracaniu równowagi płatniczej?
8. Proszę omówić diagram Swana. Na czym polega efekt absorpcji, a na czym przesunięcia? Czy efekt przesunięcia jest wyłącznie wynikiem zmian kursowych?
9. Proszę omówić cztery strefy nierównowagi na diagramie Swana. Czy zmiana kursu walutowego jest niezbędna do przywrócenia równowagi płatniczej kraju?
10. Jakie działania należałoby podjąć w zakresie polityki monetarnej, iiskalnej, kursowej, aby rozwiązać problem bezrobocia i braku równowagi płatniczej?
11. Dlaczego współcześnie polityka fiskalna jest efektywniejsza w przywracaniu równowagi wewnętrznej, monetarna zaś - równowagi płatniczej?
12. Czy środki polityki makroekonomicznej umożliwiają osiągnięcie pełnego zatrudnienia oraz równowagi towarowej, pieniężnej i płatniczej?
13. Jakie środki, oprócz regulacji makroekonomicznych, ma do dyspozycji państwo, aby przywrócić względnie trwałą równowagę ekonomiczną wewnętrzną (w tym zatrudnienia) i zewnętrzną?
14. Jakie czynniki decydują o długookresowej równowadze płatniczej kraju? Proszę podać przykłady.
15. Jakie czynniki decydują o nadwyżkach płatniczych i ekspansji kapitałowej np. Japonii, Niemiec, Tajwanu i Korei Południowej?
16. Jakie czynniki decydują o międzynarodowej zdolności konkurencyjnej kraju? Proszę podać przykłady.