MIĘDZYNARODOWY PODZIAŁ PRACY

1. Definicje

• PODZIAŁ PRACY - sposób organizacji procesów produkcyjnych w społeczeństwie polegający na wyodrębnieniu się grup ludzi zajmujących się wytwarzaniem określonych produktów, lub wykonujących określone czynności przy wytwarzaniu tego samego produktu

• SPOŁECZNY PODZIAŁ PRACY - istniał już w odległej przeszłości; miał następujące fazy:

1. rozdzielenie się uprawy roli i pasterstwa (schyłek wspólnoty pierwotnej)

2. wyodrębnienie się rzemiosła z rolnictwa (wczesne niewolnictwo)

3. powstanie grupy ludzi zajmującej się wyłącznie pośrednictwem w wymianie towarowej, czyli kupców (schyłek niewolnictwa)

• kryterium podziału stały się bezwzględne różnice w kosztach produkcji (ten, kto wytwarzał taniej, zdobywał pozycję dominującą, pozostali zaś musieli wycofać się z rynku)

• miał początkowo charakter lokalny, następnie objął całe terytoria wchodzące w skład poszczególnych państw (rynki lokalne okazały się zbyt ciasne w stosunku do potrzeb rozwijającej się produkcji; nastąpiły tendencje do szukania partnerów poza rynkami lokalnymi)

• TECHNICZNY PODZIAŁ PRACY - podział procesu produkcyjnego dóbr i usług na fazy, czyli zespoły czynności lub czynności pojedyncze wykonywane przez wąsko wyspecjalizowanych, wyposażonych w coraz bardziej skomplikowane narzędzia i maszyny pracowników

• nastąpiło przejście od jednostkowej produkcji rzemieślniczej do masowej produkcji przemysłowej

• umożliwił automatyzację procesów produkcyjnych

• ostatnia faza społecznego podziału pracy

• MIĘDZYNARODOWY PODZIAŁ PRACY - zjawisko historyczne, stanowiące szczególną formę ewolucji społecznego podziału pracy dokonujące się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych

• dokonał się w momencie, w którym proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków narodowych

• pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwość ich zbytu w innych stworzyło potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju, a w konsekwencji powstania innych rodzajów powiązań gospodarczych

• stanowi zatem typ powiązań gospodarczych, wytworzony w okresie upowszechnienia produkcji maszynowej oraz wprowadzenia do użytku nowoczesnych środków transportu

• ten mechanizm konkurencji międzynarodowej stał się trwałym elementem współokreślającym kierunki specjalizacji produkcji i wymiany poszczególnych krajów

• ma charakter strukturalny - jest wynikiem różnic w strukturach gospodarczych i służy dopasowaniu tych struktur do potrzeb współpracujących krajów

• GOSPODARKA ŚWIATOWA - zespół powiązań ekonomicznych między podmiotami uczestniczącymi w międzynarodowym podziale pracy

• powiązania te mają charakter handlowy, produkcyjny, inwestycyjny, technologiczny, walutowo-finansowy, instytucjonalny

• pojawiła się na określonym etapie rozwoju gospodarczego, gdy wymiana nadwyżek towarowych między krajami ustąpiła miejsca międzynarodowym powiązaniom specjalizacyjnym (przechodzenie od międzynarodowej komplementarności międzygałęziowej do komplementarności wewnątrzgałęziowej)

2. Różnice między międzynarodowym podziałem pracy (MPP) a społecznym podziałem pracy

• głównym podmiotem MPP jest państwo

• za pomocą polityki ekonomicznej (zagranicznej) oddziałuje na inne podmioty uczestniczące w MPP korygując ich udział w tym podziale

• państwo może zachęcać lub zniechęcać inne podmioty do eksportu bądź importu towarów i usług, kapitału i siły roboczej, technologii i bogactw naturalnych (narzędzia makroekonomiczne i mikroekonomiczne)

• MPP ma trwalszy charakter

• większa konkurencja i większa liczba podmiotów

• uprzedzenia dotyczące kraju pochodzenia towarów

• zmiana miejsca w MPP trwa czasami dziesiątki lat

• MPP może zapewnić korzyści wszystkim uczestniczącym w nim podmiotom gospodarczym

• kryterium korzyści są komparatywne różnice w kosztach

3. Czynniki determinujące MPP

3.1. warunki naturalne

• klimat

• umiarkowany - specjalizacja w produkcji zbożowej i zwierzęcej

• tropikalny - produkcja używek (kawa, herbata), owoców (cytryny, pomarańcze, banany, figi)

• bogactwa naturalne

• różne zasoby ludzkie

• kraje bogate w zasoby pracy specjalizowały się w produkcji i eksporcie wyrobów pracochłonnych

• kraje cierpiące na niedobory rąk do pracy w produkcji i eksporcie wyrobów pracooszczędnych

3.2. różnice w poziomie uprzemysłowienia

• to różnice w wyposażeniu w kapitał

• znacznie większe korzyści z uczestnictwa w MPP przynosiła produkcja wyrobów przemysłowych niż wydobycie i eksport surowców mineralnych, produkcja żywności czy też wyręb lasów i eksport drewna

• produkcja wyrobów przemysłowych jest wydajniejsza ale wymaga kapitału

• wyposażenie w kapitał stało się najważniejszym czynnikiem determinującym MPP

• kraje wyposażone w kapitał rozwijały produkcję kapitałochłonną; kraje ubogo wyposażone - produkcję pracochłonną (surowce, żywność)

• kraje specjalizujące się w rozwoju produkcji przemysłowej szybciej zwiększały dochód narodowy i stawały się coraz bogatsze - pozostałe, kontynuujące specjalizację w produkcji surowców i żywności, rozwijały się wolniej, stając się relatywnie uboższe

3.3. różnice w poziomie techniki i technologii

• ma decydujący wpływ na współczesny MPP; przyczyny:

1. zastąpienie tradycyjnych kryteriów kształtowania kierunków MPP (różnice w zasobach czynników produkcji) różnicami w wydajności pracy i kapitału

• doprowadziło to do głębokich przeobrażeń strukturalnych w MPP - zmalała wyraźnie rola krajów mających przewagę w zasobach czynników produkcji na rzecz krajów uczestniczących w rozwoju nauki i techniki

2. możliwość kreowania postępu naukowo-technicznego i kierunków MPP

• w poprzednim etapie rozwoju gospodarczego postęp naukowo-techniczny był produktem ubocznym rozwoju przemysłowego, niejednokrotnie miał przypadkowy charakter i jednocześnie był podporządkowany temu rozwojowi

• obecnie nauka i technika mogą wytaczać nowe kierunki rozwoju gospodarczego co zmienia charakter MPP

• współcześnie rozwój nauki i techniki prowadzi do radykalnych, a zarazem kreowanych przemian w MPP

3. wysokie koszty przeobrażeń naukowo-technicznych

• uczestnikami tych przeobrażeń mogą być przede wszystkim kraje bogate o rozwiniętej infrastrukturze naukowo-technicznej

• tylko nieliczna grupa krajów uczestniczy w kreowaniu postępu naukowo-technicznego i zmianie kierunków MPP

• postęp naukowo-techniczny zmniejszył znaczenie pozostałych czynników MPP: warunków naturalnych i poziomu uprzemysłowienia

• zmienił mapę MPP ukształtowaną w następstwie pierwszej rewolucji przemysłowej

• wprowadził nowe parametry uczestnictwa w MPP w postaci niskich kosztów, wysokiej jakości i niezawodności produktów

4. Tradycyjny MPP a współczesny MPP

4.1. tradycyjny MPP

• typ powiązań gospodarczych wytworzony w okresie upowszechnienia produkcji maszynowej oraz wprowadzenia do użytku nowoczesnych środków transportu

• ukształtował się w XVIII - XIX wieku

• w jego efekcie świat podzielił się na nieliczną grupę krajów rozwiniętych gospodarczo (przede wszystkim USA i Europa Zachodnia, a także ZSRR), tzw. centra przemysłowe oraz na pozostałe regiony, stanowiące dla centrów przemysłowych zaplecze surowcowo-żywnościowe oraz rynki zbytu

• podstawowymi czynnikami kształtującymi tradycyjny MPP były:

• rewolucja przemysłowa

• wywóz kapitału z kolonii

• migracja ludności do regionów uprzemysłowionych

• aktywna polityka mocarstw kolonialnych

4.2. współczesny MPP

• typ powiązań gospodarczych ukształtowany po II wojnie światowej

• głównym czynnikiem determinującym jego powstanie i strukturę jest postęp naukowo-techniczny

• skrócił czas rozwoju gospodarczego

• spowodował pojawienie się nowych podmiotów:

• międzynarodowych instytucji i organizacji ekonomicznych (zrzeszenia, kartele, międzynarodowe konsorcja); wśród nich:

1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy

2. Bank Światowy i jego grupa

3. Światowa Organizacja Handlu (WTO)

• organizacji integracyjnych: UE, EFTA, NAFTA, CEFTA

• przedsiębiorstw transnarodowych

• ukształtowanie się zupełnie nowych powiązań rzeczowych: wymiana usług, myśli technicznej, know-how, kapitału

• ukształtował współczesną strukturę gospodarki światowej:

• kraje wysoko rozwinięte - kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia (G-7) oraz kilkanaście innych krajów w pozostałych częściach świata; charakteryzują się bardzo dobrymi wskaźnikami ekonomicznymi (PKB, dochód na mieszkańca, udział handlu zagranicznego w PKB, tempo wzrostu itp.), intensywnym udziałem w handlu międzynarodowym oraz skłonnością do występowania tendencji integracyjnych i rozwijania handlu wzajemnego o charakterze kooperacyjnym

• kraje rozwijające się w tym kraje najsłabiej rozwinięte - prawie wszystkie kraje afrykańskie, duża część krajów Ameryki Łacińskiej i niektóre kraje azjatyckie; w krajach tych wszystkie wskaźniki ekonomiczne kształtują się na bardzo niskim poziomie, infrastruktura techniczna, społeczna i administracyjna jest niedorozwinięta; kraje te borykają z problemami głodu, chorób, zbyt dużego przyrostu naturalnego, despotycznym stylem rządzenia (brak instytucji gwarantujących demokrację i przestrzeganie praw człowieka); ich udział w handlu światowym jest marginalny, eksport ma charakter monokulturowy a jego przedmiotem są towary nieprzetworzone (efekt zacofania technicznego); ich wymiana handlowa ukierunkowana jest na kraje wysoko rozwinięte i ma charakter asymetryczny

• kraje transformujące gospodarki - kraje regionu Europy Środkowo-Wschodniej oraz byłe republiki ZSRR, które odzyskały niepodległość; panuje między nimi znaczna nierówność w tempie rozwoju gospodarczego w zakresie dostosowywania gospodarek oraz osiąganych efektów ekonomicznych; są to kraje zacofane ekonomicznie w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych, w MPP zajmują pozycję eksporterów wyrobów o niskim stopniu przetworzenia; ukierunkowane są na wymianę z krajami wysoko rozwiniętymi

• kraje nowo uprzemysłowione - „tygrysy azjatyckie”, duża część krajów Azji Południowo-Wschodniej, część krajów Ameryki Łacińskiej; kraje te stanowią dość niejednolitą grupę (Korea Płd., Tajwan a Brazylia, Meksyk czy Indie); współpracują przede wszystkim z krajami wysoko rozwiniętymi dla których produkują określone wyroby (ich przewagą są niskie koszty czynników produkcji); charakteryzują się szybkim tempem wzrostu albo bardzo dużym udziałem eksportu w generowaniu PKB

• porównanie tradycyjnego i współczesnego MMP:

Kryterium	tradycyjny MMP	współczesny MPP
Determinanty	czynniki naturalne oraz rozwój przemysłu, czyli wyposażenie w czynniki produkcji	postęp techniczny czyli efektywność wykorzystania posiadanych czynników produkcji
Uczestnicy	centrum przemysłowe (Anglia), kraje Europy Zachodniej, USA versus reszta świata	dominują kraje wysoko rozwinięte, które realizują prawie całość obrotów handlowych
Podmioty gospodarki światowej	przedsiębiorstwa narodowe, państwa	obok tradycyjnych podmiotów pojawiają się nowe: organizacje międzynarodowe, korporacje transnarodowe
Powiązania rzeczowe	wymiana towarowa oparta na cenach międzynarodowych	wymiana towarowa, wymiana usług, czynników produkcji, handel międzyfilialny oparty na cenach transferowych
Rodzaj podziału pracy	międzygałęziowy	wewnątrzgałęziowy
Charakter podziału pracy	statyczny (pertyfikuje zastany układ)	dynamiczny (nowe produkty i formy specjalizacji)
Powody transferów kapitałów	na zakup niezbędnych surowców	w celu optymalizowania alokacji i w konsekwencji w celu osiągania jak największego zysku

5. Czynniki określające miejsce kraju we współczesnym MMP

• postęp techniczny - im wyższy tym korzystniejsza pozycja; innowacyjność gospodarcza

• bierny - zdolność do adaptacji obcych osiągnięć technicznych, organizacyjnych, menedżerskich

• czynny - zdolność do tworzenia postępu technicznego

• poziom rozwoju gospodarczego - decyduje o możliwościach kapitałowych (środki na inwestycje, wsparcie gospodarcze)

• instytucjonalne - polityka państwa (gospodarki), zarządzanie gospodarcze i jego jakość

• naturalne - tracą na znaczeniu

• bogactwa naturalne

• warunki klimatyczne i glebowe

• zasoby pracy (ludzkie) - rośnie na znaczeniu (Iiczba i wydajność siły roboczej)

• presja konkurencyjna ze strony otoczenia zewnętrznego

• dobrowolne zobowiązania państwa w zakresie prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej w wyniku przynależności do organizacji międzynarodowych o charakterze gospodarczym

• oddziaływanie i presje pozaekonomiczne, wpływające na politykę gospodarczą danego kraju

• wydarzenia losowe (klęski żywiołowe, konflikty zbrojne, polityczne itp.)

6. Międzynarodowa komplementarność struktur gospodarczych

• to wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych w obrębie dwóch lub większej liczby krajów

• dzięki dopasowaniu struktur gospodarczych poprawiają się warunki zbytu towarów, rozszerza się rynek ich sprzedaży i zakupu, urozmaica się ich asortyment; wpływa również na poprawę warunków produkcji (zwiększa się skala wytwarzania)

• komplementarność struktur gospodarczych stanowi:

• skutek międzynarodowego podziału pracy, będąc odzwierciedleniem wpływu czynników historycznych (wyposażenia w określone środki produkcji) na specjalizację działalności gospodarczej poszczególnych krajów

• przyczynę międzynarodowego podziału pracy - komplementarność zwiększa korzyści płynące z MMP co przyczynia się do jego pogłębiania i umacniania

6.1. komplementarność międzygałęziowa

• u jej źródeł leżą różnice w zasobach czynników produkcji (bogactw naturalnych, pracy, kapitału)

• przyczyną jest również zróżnicowana struktura gałęziowa przemysłu - dobrze rozwinięty przemysł ciężki w jednych krajach stwarza podstawowy komplementarności w stosunku do krajów zasobnych w energię; podobna komplementarność istnieje pomiędzy krajami z dobrze rozwiniętym przemysłem odzieżowym a producentami tkanin, przędzy czy plantatorami roślin wykorzystywanych w przemyśle tekstylnym

• w miarę postępu naukowo-technicznego traci na znaczeniu (postęp techniczny umożliwia wszechstronny rozwój gałęziowy produkcji bez względu na posiadane zasoby bogactw naturalnych i siły roboczej; zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności produkcji prowadzi do uniezależnienie się producentów wyrobów przemysłowych od źródeł surowców

6.2. komplementarność wewnątrzgałęziowa

• jej źródłem są różnice w wydajności czynników produkcji

• polega na wzajemnym uzupełnianiu się producentów zespołów, podzespołów i części

• fazy produkcji rozdzielają się między kraje zależnie od wydajności produkcji, w czego efekcie powstaje wyrób gotowy tańszy i bardziej konkurencyjny

• produkcja jest wynikiem uzupełniania się wielu producentów znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego i technicznego

• wiąże producentów ściślej niż komplementarność międzygałęziowa - są ogniwami jednego procesu wytwórczego prowadzącego do powstania wyrobu finalnego

6.3. Metody zwiększania międzynarodowej komplementarności struktur gospodarczych

• zwiększanie komplementarności międzygałęziowej:

• specjalizacja produkcji - ograniczanie asortymentu wytwarzanych wyrobów lub liczby realizowanych procesów technologicznych w celu zwiększenia ilości produkowanych wyrobów będących przedmiotem specjalizacji oraz efektywności posiadanych czynników produkcji (specjalizacja komplementarna - określone towary są produkowane w jednych krajach, a w innych nie, dlatego są przedmiotem obrotu międzynarodowego; specjalizacja substytucyjna - określone towary produkuje się w kilku krajach będących partnerami w wymianie międzynarodowej, towary te mniej lub bardziej konkurują ze sobą na rynku światowym)

• produkcja na wielką skalę - stanowi następstwo dążenia do osiągnięcia optimum pod względem technicznym lub ekonomicznym (pewne procesy techniczne są niepodzielne, stąd wymagają rozwoju produkcji w określonych ilościach); następuje produkcja w ściśle określonej ilości, nawet jeśli potrzeby własne są niewielkie - nadwyżka jest eksportowana, co prowadzi do specjalizacji

• zwiększanie komplementarności wewnątrzgałęziowej:

• międzynarodowa kooperacja produkcji - stanowi specjalizację wewnątrzgałęziową: specjalizacja pozioma to koncentracja produkcji przez określone kraje na odmiennych wyrobach w obrębie tej samej gałęzi; specjalizacja pionowa - koncentracja produkcji przez określone kraje na odmiennych częściach składowych produktu, komponentach, akcesoriach; międzynarodowa kooperacja produkcji dotyczy podzespołów i części wyrobów gotowych, które nie mogą być sprzedawane na rynku międzynarodowym na zasadach zwykłych transakcji handlowych kupna-sprzedaży

• produkcja wielkoseryjna - stanowi następstwo dążenia do osiągnięcia najwyższych jednostkowych kosztów produkcji; ściśle wiąże się z postępem technicznym, zwiększającym kapitałochłonność produkcji; polega na wytwarzaniu tylko niektórych części wyrobu finalnego w wielkich seriach (pozostałe muszą być importowane) lub wytwarzaniu części podzespołów w skali przekraczającej potrzeby wynikające z produkcji wyrobu finalnego

7. Współzależność i zależność ekonomiczna między krajami

7.1. współzależność ekonomiczna

• wzajemne uzależnienie od siebie podmiotów uczestniczących w międzynarodowym podziale pracy

• współzależność międzygałęziowa możliwa jest w przypadku, gdy znaczenie handlu międzynarodowych dla poszczególnych krajów jest podobne (USA-UE, UE-Rosja)

• współzależność wewnątrzgałęziowa możliwa jest w przypadku podmiotów o zbliżonym ilościowym i jakościowym udziale w międzynarodowym podziale pracy

• współzależność stanowi warunek osiągnięcia równych korzyści z międzynarodowego podziału pracy

7.2. zależność ekonomiczna

• oznacza asymetrię w stosunkach między podmiotami uczestniczącym w MMP; podporządkowanie jednego podmiotu drugiemu

• zależność jednostronna - podmiot uczestniczący w MMP jest podporządkowany innemu podmiotowi; zależność wielostronna - podmiot uczestniczący w MMP podporządkowany jest wielu podmiotom

• zależność ilościowa - wolumen towarów, usług i czynników produkcji dostosowywane wzajemnie przez jeden kraj drugiemu; zależność jakościowa - uzależnienie od postępu technicznego

• uzależnienie w ramach komplementarności międzygałęziowej - stosunki krajów słabo rozwiniętych (wyspecjalizowane w produkcji surowców i żywności) z krajami wysoko uprzemysłowionymi; znaczenie handlu z krajami wysoko uprzemysłowionymi jest dla krajów słabo rozwiniętych o wiele większe niż dla krajów wysoko uprzemysłowionych; ta asymetria pozwala krajom wysoko uprzemysłowionym dowolnie oddziaływać na handel z krajami słabo rozwiniętymi

• uzależnienie w ramach komplementarności wewnątrzgałęziowej - małe przedsiębiorstwa kooperujące z wielkimi koncernami i całkowicie od nich zależne lub kooperacja dwóch podmiotów o różnym poziomie rozwoju gospodarczego - podmiot z kraju słabiej rozwiniętego zależy od swego partnera zwłaszcza technologicznie

• zależność ekonomiczna powoduje nierówne korzyści z uczestnictwa w MMP

• najmniejszy stopień uzależnienia wykazują kraje duże, zasobne w bogactwa naturalne, rozwinięte przemysłowo o wysokim poziomie technicznym; największy stopień uzależnienia dotyczy krajów małych, słabo uprzemysłowionych, pozbawionych bogactw naturalnych

• odzwierciedleniem stopnia uzależnienia jest udział handlu zagranicznego w produkcji przemysłowej i produkcie krajowym (w krajach uzależnionych jest on bardzo wysoki)

6

---