Książka fizycznie posiada 518 stron, wstęp zajmuje stron 133, przy czym strony 126-133 to opisy bibliograficzne. Treść samego dworzanina to cztery księgi zawarte na 501 stronach. Księga pierwsza s.3-114, księga wtóra s.115-291, księga trzecia s.292-390, księga czwarta s.391-501. Strony 502-515 to indeks imion i miejsc. Książka zawiera pięć ilustracji, (s.1,105,293,499,502): (1)podobizna karty tytułowej Dworzanina wydanego po raz pierwszy w 1566 przez Macieja Wirzbięte w Krakowie(miedzioryt), (105)karta tytułowa I wyd. IL Cortegiano Baldessara Castiglionea (Wenecja 1528), (293)zdjęcie nagrobka Wojciecha Kryskiego w kościele w Drobninie koło Pułtuska, (499)podobizna końcowej karty tekstu Dworzanina (1566), (502)Podobizna stronicy zamykającej pierwodruk dworzanina. To w razie pytania z okazji pytania wyrażającego wątpliwość czy mieliście książkę w dłoniach, okładka standardowa dla Biblioteki Narodowej tylko pożółkła.

Łukasz Górnicki, Dworzanin Polski, wstęp: Roman Pollak, wyd. 2 zm., Wrocław 1954. (BN I 109)

Łukasz Górnicki, właściwie to Łukasz Góra, bo nazwisko Górnicki przyjął dopiero po nobilitacji, urodził się w 1527 roku w rodzinie ubogiego mieszczanina Marcina Góry. W 1538 roku opuszcza rodzinny Oświęcim i przybywa do Krakowa po nauki w jednej ze szkół parafialnych. Jego wujem był Stanisław Gąsiorek Kleryka, poeta który zaopiekował się młodym Łukaszem. Górnicki zaczynając od służby w kancelarii podkanclerzego i biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego, później biskupa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego, wyjeżdżał do Siedmiogrodu i Włoch, a w roku 1552 związał się z kancelarią królewską poprzez studia włoskie (Padwa 1557-1559) i służbę na dworze królewskim Zygmunta II Augusta doszedł do stanowiska sekretarza królewskiego i przełożonego królewskiej biblioteki w Wilnie. Po wuju otrzymał probostwo wielickie, od króla kanonię kruszwicką i starostwo tykocińskie. Za Batorego przypadło mu jeszcze starostwo wasilkowskie. Skrótowo ujmując sprawę, dzięki protekcjonizmowi swojego wuja i opiece S. Maciejowskiego, studiom i służbie na dworze królewskim, dorobił się niemałego majątku i tytułu szlacheckiego (herb Ogończa). Był Łukasz Góra (Górnicki), doskonałym przykładem pionowego awansu społecznego.

Górnicki w dziejach kultury i literatury staropolskiej zasłużył się przede wszystkim jako twórca parafrazy, zaadoptowania na gruncie polskiego renesansu dzieła włoskiego zatytułowanego IL Cortegiano Baltazara Castiglionego. Dzieło to wpisywało się w nurt literatury dydaktyczno-moralizatorskiej i tzw. zwierciadeł. Dywaguje zatem Górnicki w polskim aczkolwiek niedokładnym przekładzie Il Cortegiano, jaki powinien być idealny typ dworzanina. Specyfika społeczeństwa polskiego, zwłaszcza stanu szlacheckiego, kazała dodatkowo Górnickiemu akcję umieścić na polskim dworze, a także tematem „gry słownej” zebranego na owym dworze grona uczynić postać dworzanina polskiego. Zanim jednak zaczniemy wnikać w treść polskiego Il Cortegiano, przeanalizujmy złożony problem dworu, dworskości, dworzan i etykiety dworskiej oraz dzieło oryginalne Castiglionego.

Dwór- jak go definiuje Władysław Kopaliński to- w ustroju monarchicznym siedziba, zamek panującego albo magnata; panujący magnat oraz jego otoczenie; rząd państwa z monarchą na czele, dworzanie, służba dworska, świta, orszak. Krótko i zwięźle. Dwór w kulturze rycerskiej średniowiecza, odgrywał ważną rolę. Pamiętać trzeba że był to systemie społeczeństwa feudalnego (pobyt na dworze- coś a la wyróżnienie). Dwór uchodził wówczas za ośrodek wyższego życia, często jednak kojarzył się z ogniskiem ucisku, krzywdy a nieraz gniazdem egoistycznych instynktów i bezkarnych zbrodni. Życie dworskie było przeciwieństwem życia zwykłego społeczeństwa, nie trawiącego czasu na zabawach, ucztach, uroczystościach, tańcach w olbrzymich warownych siedzibach. Obyczaj dworski rozwinął się szczególnie w XII i XIII wieku, na dworach południowej Francji i Sycylii, w XIV wieku w Burgundii, prąc swoje wzorce dalej na północny-wschód Europy. Myślę że takie skojarzenia jak: dworska miłość czy błędni rycerze, trubadurzy, śpiewacy poeci nie są obce i wywołują automatyczne skojarzenia, nie będę więc rozwijał tych zagadnień. W renesansie zwłaszcza we Włoszech dwór przechodzi gruntowne przeobrażenia. Dwory przenoszą się do miast, stają się wystawnymi elementami miejskiego krajobrazu, opiekunami i sponsorami sztuki, nauki, treści intelektualnych, oraz knowań, zbrodni i morderstw. Zmieniają się także osoby na dworze, z rycerzy w oświecone mieszczaństwo. Zwierciadła literackie włoskiego renesansu ukazujące życie ówczesnych Włoch były trzy: Orlando szalony Ariosta, Książę Machiavella i właśnie Dworzanin Castigliona.

Akcja Dworzanina Castigliona dzieje się na dworze Montefeltrów w ustronnym Urbino na stokach Apeninów, za czasów księcia Fryderyka (1444-1482) i jego następcy Giudobalda, którego dwór skupiający doborowe towarzystwo o tradycjach rycerskich i wysokiej kulturze humanistycznej zostało sportretowane przez Castigliona. Castiglione (1478-1529) bez dworu żyć nie umiał, czuł się w swoim żywiole w towarzystwie dygnitarzy, dam i wytwornych kawalerów. Służył najpierw na dworze Sforzy Ludwika Moro w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, w służbie ks. Guidobalda w Urbino, a potem Franciszka Marii della Rovere. Il Cortegiano kreśli portret idealnego dworzanina w dialogu, a raczej w polylogu, w krótym bierze udział aż 25 osób. Przedstawiciele kleru, rycerstwa, poeci, artyści, dyplomaci, cztery damy rozmawiają o miłości, literaturze, języku, zabawie, i żarcie, o ustroju monarchicznym, pokoju, wojnie. I temat i sami rozmówcy formują kształt idealnego człowieka epoki. Rozmówcy są zróżnicowani, i zindywidualizowani; nie tyle tworzą zbiór 25 ideałów, ile ideał można wyprowadzić i wyabstrahować z klimatu rozmowy. U Górnickiego dialog nazywa się „grą słowną” i ma coś w sobie z turnieju, zabawy, gry. U Castglionego główna teza jest taka: dwór dostarcza klimatu najbardziej życzliwego dla kultury humanistycznej, a do ideału najłatwiej jest zbliżyć się dworzaninowi. Castiglione pisał swojego Dworzanina już pod koniec życia, dla Górnickiego dworzanin polski to był debiut, w którym postulował pewne wzorce, zaś Castiglione już je zbierał w całość.

WSTĘP

1. Oryginał włoski „Dworzanina” na tle jego czasów.

1. Rola dworu w kulturze rycerskiej.

• dwór wywyższa władcę wobec poddanych.

• ośrodek wyższego życia.

• także ognisko ucisku, krzywdy, gniazdo egoistycznych instynktów i bezkarnych zbrodni.

• sztuka i nauka, uroczystości, zabawy, uczty, polowania + muzyka, taniec i pieśni.

• rozwój kultury rycerskiej i obyczaju dworskiego w XII i XIII wieku w południowej Francji i na Sycylii, w XIV wieku m.in. w Burgundii.

• rycerskie igrzyska, wędrowni śpiewacy.

• „miłość dworska”.

• ograniczany udział kobiet.

2. Włoskie dwory renesansowe.

• mniejsza siła feudalna, nie pochodzenie społeczne, ile wartość osobista otwierała drogę do zaszczytów, godności i sławy.

• nie gnuśne rycerstwo, lecz oświecone mieszczaństwo.

• handel, mecenat sztuk i nauk, humanizm, rywalizacja ośrodków miejskich, nowe formy towa-rzyskiego współżycia, tzw. akademie (np. florencka Akademia Platońska).

• koniec XV wieku upadek miast.

3. Życie towarzyskie i literackie.

• obrazy zebrań towarzyskich, zabaw i dyskusji: Boccaccio „Filocolo”, „Dekameron”, G.B. Basi-le „Il Pentamerone” - charakter świecki, krytyka zachowania kleru.

• ok. połowy XV wieku znajomość kultury antycznej i niektóre elementy filozofii Platona, rozkwit kultury języka włoskiego.

• renesans włoski: kobieta na równi z mężczyzną, Vittoria Colonna (1547), Izabela d'Este, Elż-bieta Gonzaga, Ippolita Sforza, Cecylia Gallerani, Imperia, Tulia d'Aragona.

4. Przerost zainteresowań intelektualnych.

• zebrania i dyskusje tracą kontakt z rzeczywistością, „Sztuka dla sztuki” moraizujące, plato-nizujące, petrarkizujące i estetyzujące XVI-wieczne traktaty i dialogi: P. Bembo, G. Della Ca-sa, A. Firenzuola, G.B. Gelli, B. Castiglione.

• zagrożenie zewnętrzne i brak możliwości zjednoczenia się.

5. Zwierciadła literackie włoskiego renesansu.

• Włochy z ostatniego okresu w renesansie:

• Ariost „Orland szalony”: artysta ucieka od dworu w sen na jawie, sztuka uzupełnia życie.

• Machiavelli „Książę”: twarda rzeczywistość bez upiększeń, głęboka znajomość natury ludzkiej.

• Castiglione „Dworzanin”: złoty środek.

• dwór Montefeltrów w Urbino, połowa XV wieku państewko księcia Fryderyka (1444-1482) i je-go następcy, Guidobalda (1482-1508) + Elżbiety z Gonzagów.

6. Baltazar Castiglione.

• 1478-1529, hrabia, dworak, żona z posagiem, niezbyt interesował się rodziną.

• dwór Sforzy Ludwika Moro w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, od 1504 r. w Urbino u Guido-balda, później u Franciszka Marii della Rovere.

• poseł książęcy w Rzymie, od 1525 r. poseł papieski u cesarza Karola V w Hiszpanii (znajo-mość z Dantyszkiem).

• wcześnie wiersze łacińskie, sonety włoskie dla mody.

• portret pędzla Rafaela.

7. „Il Cortegiano”.

• wyidealizowana podobizna samego siebie, odbicie zainteresowań i ideologii.

• praca w latach 1508-1516.

• obraz dworu Guidobalda + rozważania z czasów pobytu w Rzymie.

8. Rodowód „Dworzanina”.

• literatura moralizująca, speculum - zwierciadło; traktat, rzadziej dialog, często z przykładem, aforyzmem, anegdotą, życiorysem.

• źródła „Dworzanina”: Cicero (zwłaszcza „De oratore”), Plutarch, Arystoteles, Plato, z włos-kich: Boccaccio, Ficino i Bembo.

9. Układ i swoiste cechy włoskiego oryginału.

• średniowieczne zwierciadła + kultura antyczna i renesansowa.

• techniczny układ: kombinacja dialogów Platona, traktatów Cicerona, „Dekameronu” i „Asolani” Bemba.

• pierwodruk: Aldus w Menecji, 1528 r.

• misterne, artystyczne powiązanie elementów wziętych z innych autorów.

10. Portrety współczesnych.

• liczne i w składzie rozmaite.

• wstęp: literacki wizerunek księcia Guidobalda (nie bierze udziału w zebraniach).

• 25 osób zabiera głos w „grze rozmownej”, w tym 4 damy: księżna Elżbieta Gonzaga, pani Emilia Pio i 2 na dalszym planie; poza tym: szlachta, dyplomaci, przedstawiciele kleru, rycer-stwa, poeci, literaci, rzeźbiarz, muzyk i błazen.

• przekomarzanie, docinki, dowcipy, dworska galanteria, zwalczające się stronnictwa (np. anty-feminiści + obrońcy płci niewieściej; Wenecjanie + Toskańczycy…).

11. Odrębność i wartość Castiglionowego zwierciadła.

• bogactwo i rozmaitość treści + artyzm formy.

• długi szereg zagadnień aktualnych.

• mimo obszernych rozmiarów nie nuży jednostajnością.

• dialog z introdukcjami, ustępami opisowymi, ustępami refleksyjnymi.

• język wytwornie prosty.

12. Realizm „Dworzanina”.

• odtwarza dość wiernie życie towarzyskie na dworze w Urbino.

• skłonność do idealizowania, do przemilczania stron i rysów ujemnych.

• jedynie ból patriotyczny.

13. „Dworzanin” poza Italią.

• wpływ na kulturę obyczajową i umysłową w Hiszpanii, Anglii, Francji (zwłaszcza w XVII wie-ku).

• w XVI wieku we Włoszech 40 wydań.

• wpływ na Tasso w „Dialogo della Corte”.

• przekłady:

• hiszpański: 1534 r., Juan Boscan.

• francuski: 1537 r., J. Colin;p wpływ na Montaigne w koncepcji nowoczesnego człowieka.

• niemiecki: 1560 r.

• angielski: 1561 r., sir Thomas Hoby.

• polski: 1566 r.

• łaciński: 1606 r. we Frankfurcie.

2. Tchnienie renesansu w polskiej kulturze obyczajowej i towarzyskiej.

1. Cechy kultury polskiej w XIV i XV wieku.

• od czasów Kazimierza Wielkiego świecka, południowo-zachodnia rycerska kultura obyczajo-wa, biesiady i turnieje, dwory królowych; kancelaria królewska z wykształconymi literatami-stylistami (łacina + zachodni, nowomodny zwyczaj).

• nad innymi warstwami społeczeństwa góruje duchowieństwo, zwłaszcza wyższe, niektórzy biskupi i opaci żyją na kształt udzielnych książąt.

• mieszczaństwo: obyczaj niemiecki wśród patrycjatu; wpływ ujemny: zamtuzy, gospody, karcz-my, hazard, wydrwigrosze (trefnisie, inoskoczki…).

• szlachta: rośnie w siłę, butę i znaczenie.

2. Odbicie nowych prądów w literaturze tego czasu.

• średniowieczne historie i opowieści o wojnie trojańskiej i o Aleksandrze Wielkim, kult kobiety i wesołych biesiad.

3. Przełom renesansowy.

• połowa XV wieku, wzmagają się wewnętrzne fermenty i zewnętrzne naciski polityczne, nowe zagadnienia społeczne, gospodarcze i polityczne, np. Jan z Ludziska w obronie chłopów w 1447 r., husytyzm 1448 r., traktat Parkoszowica, zabójstwo Andrzeja Tęczyńskiego 1466 r., pokój toruński 1466 r., przybycie Kallimacha 1470 r.

• starcia ideologiczne stanów, klas i grup społecznych.

• wpływ Kościoła i pierwiastki świeckie, Wit Stwosz, Kallimach, Grzegorz z Sanoka.

• rośnie znaczenie wykształcenia.

• program egzekucyjny.

• przewaga publicystyki w literaturze.

4. Rola Krakowa.

• Akademia, dwór królewski, pierwsze na północnym Wschodzie drukarnie, wymiana myśli i zdobyczy kultury oraz techniki z Zachodu.

• kuźnica kultury umysłowej, obyczajowej i towarzyskiej, taką rolę pełni do pierwszej połowy rządów Zygmunta Augusta.

• nowy typ życia i nowomodnego obyczaju.

• szybkie, ale powierzchowne, przejmowanie wzorów zachodnich, mimo niedostatecznej ilości ośrodków kultury.

5. Nurt tradycyjny.

• powierzchownie nowoczesna kultura + wyobrażenia i przesądy średniowieczne.

• rysy rycersko-mieszczańskie, np. galanteria w stosunku do kobiet (erotyki Otwinowskiego).

6. Kontakty z zagranicą.

• duże zróżnicowanie w obrębie poszczególnych warstw i klas społecznych.

7. Pierwsze dwory renesansowe w Polsce.

• Grzegorz z Sanoka w Dunajowie pod Lwowem, Kallimach.

• Kraków: Kallimach, Celtis i inni polscy humaniści.

8. Humaniści-dworzanie.

• humaniści zygmuntowskich czasów: ludzie niezamożni, nieraz niskiego pochodzenia, chłop-skie lub „miejskie synki” (Paweł z Krosna, Erazm Ciołek, Janicius, Górnicki).

• obowiązkowe studia i podróż zagraniczna, pobyt na dworze, kościelne beneficja, kariera du-chowna, dyplomacja, np. Dantyszek.

9. Bona i włoski styl życia w Polsce.

• włoski styl życia miernikiem poziomu i nowoczesności kulturalno-umysłowej, artystycznej i obyczajowej.

• Bona: próba zapewnienia kobiecie więcej praw życiowych i swobody, jak we Włoszech.

• wieloletnie studia Pociechy obaliły legendę o ujemnej, a nawet zgubnej roli, którą przypisywa-no Bonie i jej dworowi.

10. Wyjazdy na studia. Padwa.

• studia zagraniczne, zwłaszcza na północy Włoch.

11. Tematy i poziom zebrań towarzyskich (według ważności).

• bieżące nowinki de publicis - politykomania.

• sprawy związane z ruchem reformacyjnym.

• życie literackie i wiedza humanistyczna.

• kwestie naukowe.

12. Koła dyskusyjne.

• koła i kółka dyskusyjne skupiające się wokół wybitniejszych osobistości: Grzegorza z Sanoka, Kallimacha, Ostroroga, Piotra z Bnina, kanclerza i prymas Jana Łaskiego, Erazma Ciołka, Decjusza, Lubrańskiego, wojewody Andrzeja Tęczyńskiego, Andrzeja Trzycieskiego, hetma-na Tarnowskiego, Kmity, Radziwiłła Czarnego, Andrzeja Górki.

• ruch egzekucjonistów - walka polityczna się zaostrza, wysoki poziom dyskusji sejmowych.

13. Udział kobiet w nowym życiu.

• na ucztach, rodzinnych uroczystościach i weselach, w „uczonych” rozmowach nie brały udzia-łu.

• zwykle elementarne wykształcenie.

14. Układ warstw kulturalnych za Zygmunta Augusta.

• dwór królewski, zamożne mieszczaństwo, dworzanie contra szlachta ziemiańska.

• warstwy kulturalne: dwór Bony, studencko-dworska (Kraków), dwory wielmożów świeckich i duchownych, zamożna szlachta ziemiańska, zacofana a uboga szlachta oraz Litwa.

15. Rezultat „reformacji obyczaju”.

• nie zmienia się życie rodzinne, kultura obyczajowa kobiety.

• skrócenie biesiad.

• większe znaczenie pogawędek i dyskusji.

• nad dworzanina powoli zaczyna górować ideał szlachcica-ziemianina.

3. „Dworzanin polski”.

1. Wątki „Dworzanina” w dawniejszej literaturze.

• niemożliwy dokładny przekład jak hiszpański Juana Boscan z 1534 r. - inne warunki.

• dla „Dworzanina” tylko częściowo przetarta droga w Polsce.

• część wątków podjęta już wcześniej.

2. Górnicki i Zygmunt August.

• Górnicki 1527-1603, mieszczanin, jego opiekunem był wuj, poeta i muzyk, Stanisław Kleryka (Gąsiorek - zm. 1562 r.).

• studia w Krakowie i Padwie, na dworze Samuela Maciejowskiego (1545-1550), biskupa Ze-brzydowskiego, podkanclerzego Przerębskiego, liczne podróże zagraniczne.

• po 1559 r. sekretarz w kancelarii królewskiej, następnie bibliotekarz królewski, głównie w Wil-nie.

• od 1565 r. w Tykocinie, rzadkie wyjazdy.

3. „Dworzanin polski”.

• pierwszy okres twórczości, jedyne dzieło szybko ogłoszone drukiem.

• praca nad nim: koniec 1559 - 1565.

• wpływ Zygmunta Augusta (jak wielki?).

• druk: Maciej Wirzbięta, 1566 r.

4. Uwagi nad wstępem do pierwszej księgi.

• ostatnią napisaną częścią „Dworzanina polskiego” była dedykacja (stosunek króla do genezy tego dzieła).

• wcześniej niż dedykacja - wstęp do pierwszej księgi.

• „Dworzanin polski” stał pod znakiem „służby poczciwej sprawie”.

• dla „domowych” Polaków, nie dla „bywałych”.

• przypomnienie tradycji dworu biskupa Maciejowskiego i grona niedawno zmarłych a ogólnie szanowanych osobistości.

• zdaniem Górnickiego inaczej nie można było przełożyć Castiglione'a.

• próba przezwyciężenia ubóstwa polskiego języka literackiego

5. Źródła „Dworzanina polskiego”.

• gruntowne studium oryginału i poznanie jego źródeł.

• źródła: oprócz „Dworzanina”, dzieła Cicerona (zwłaszcza „De oratore”), Plutarch (ks. I, III, IV), komentarz Marsilia Ficina do Platońskiej „Uczty” (ks. IV), dialogi Platona lub Pseudo-Platona: „Uczta”, „Fedon”, „Timajos”, „Lysis”, „Politikos”, Liwiusz, Valerius Maximus, „Dekameron”, dia-log Speroniego, Berni; Kromer, Kochanowski.

• traktat ożywia renesansowa polskość.

6. Sceneria.

• nie późnym wieczorem po wieczerzy, ale spokojne, letnie popołudnia 1549 r. w ustronnej, re-nesansowej willi pod Krakowem, nad Prądnikiem.

7. Osoby: biskup Maciejowski.

• pierwszy senator Rzeczyspospolitej, biskup krakowski, kanclerz koronny (do ok. 1550 r.), Sa-muel Maciejowski; Kromer: „Sokrates drugi”, „dusza świata”.

• renesansowy, wyidealizowany wizerunek na wstępie pierwszej i ostatniej księgi.

• wychowanek Tomickiego, inteligentny, uczeń latynisty Amazeusza, mówca, filar prohabsbur-skiego obozu, główny przeciwnik Bony, przyczynił się do zaostrzenia konfliktu między Zyg-muntem Augustem a jego matką ze szkodą dla państwa; życiorys łacińśki (Padniewskiego?) w ujemnym świetle.

• nadaje ton rozmowom, nie bierze udziału w grze - zdrowie albo obowiązki go odciągają.

• Górnicki celowo dobrał skład grona.

8. Kasztelan Maciejowski i Wojciech Kryski.

• kasztelan lubelski, Stanisław Maciejowski, pełnił urząd marszałka dworu królowej Barbary, później marszałek nadworny koronny, miał dar zjednywania sobie ludzi i niezwykły urok oso-bisty.

• Wojciech Kryski i Stanisław Wapowski na czoło grona: „chwalebne obyczaje polskie”, szeroka europejska kultura, znajomość świata i ludzi, uroda, dowcip, nauka.

• Kryski: od 1550 r. dworzanin, sekretarz, dyplomata, studia filozoficzne i prawnicze, poselstwa, zmarł w Pułtusku w 1566 r., mając 33 lata; gorący zwolennik włoskiego obyczaju; mówił o do-skonałym dworzaninie, uczony dyskurs o językach współczesnych i o klasycznych, o wyksz-tałceniu dworzanina, końcowy dytyramb na cześć najwyższej miłości i piękności.

9. Stanisław Wapowski.

• wstęp do IV księgi.

• „pisma” zaginione, rzadko zabiera głos.

10. Andrzej Kostka i Aleksander Myszkowski.

• ze szlachty pruskiej, nauka w Poznaniu, studia we Włoszech, 1547 r. u Maciejowskiego, ur. ok. 1529 r., zm. w styczniu 1550 r.

• o dwornej pani.

• niewiele wiadomości o Myszkowskim, zachorował w czasie napadu Tatarów na Podole w 1548 r., zmarł mając 28 lat, obrońca niewiast, o dwornej pani.

11. Derśniak i Bojanowski.

• Bojanowski „z przyrodzenia” dowcipny, Derśniak anegdoty, żarty i dowcipy, „poeta”.

• Bojanowski raczej nie był we Włoszech, rozmiłowany w historii, sprzyjał nowinkom i obozowi reform, krytycznie na małżeństwo króla z Barbarą (stąd antyfeminista według Górnickiego?).

12. Lupa Podlodowski.

• „starszy nad dworem księdza Maciejowskiego” i jego bliski krewny, wiekiem już podeszły, „domowy” szlachcic, niechętny Włochom, rozsądny, znajomość rycerstwa i prawa; niechętny nauce.

• rzadko się odzywa i krótko.

• w sumie 9 osób z nazwiska.

13. Fraszki i żarty.

• dłuższe oryginalne ustępy, dodatki, powiedzenia, porównania, sentencje.

• np. ustęp o języku polskim i innych językach słowiańskich, o grze w karty.

• ok. 40 anegdot za Castiglione'm, 7 z Cicerona i 40 polskich.

• życie, werwa i artystyczne zacięcie - anegdoty i facecje ze złotych lat zygmuntowskich.

• liczny poczet migawkowych postaci: Rej, Szydłowiecki, sędzina Kochanowska.

• brak przyjaciół w gronie rozmawiających: Nideckiego, P. Myszkowskiego, Przerębskiego i sa-mego autora.

14. Dworna pani.

• III księga.

• poglądy na role kobiety i jej stosunek do mężczyzny, jej rola w ówczesnym życiu polskim.

• bardziej rygorystyczne, ograniczały swobodę, zwłaszcza mężatek.

• czytanie i pisanie, z ćwiczeń fizycznych tylko taniec; żadnych farb i malowideł; wstydliwość i pokora.

• amory: tylko na biesiadzie, bez podarków, tylko miłość, nie do mężatek.

• o Polkach sympatycznie, nie są „bestliwe”.

• miłość prosta w słowach, pełna szczerości, z polska „otworzysta”.

15. Zwierciadło stroju ówczesnego.

• różne odmiany strojów w Polsce, sposób noszenia bród i wąsów, o goleniu czupryn.

16. Retusze artystyczne.

• wtręty mające charakter artystyczny - uzupełnienie lub ożywienie i uplastycznienie obrazów, wzmocnienie komizmu sytuacji.

• przysłowia, szczegóły do anegdot.

17. Opuszczenia i zmiany.

• spolszczeniu lub odrzuceniu uległy: nazwy osób i miejscowości, fakty z dziedziny historii i kul-tury literackiej oraz artystycznej u nas nieznanych, krytyka mnichów (anegdoty i złośliwe przy-tyki), subtelności muzyki i malarstwa (np. zmienione na gastronomię); muzyka i kwestie lite-rackie (ubóstwo polszczyzny).

18. Uwagi o języku i stylu.

• nie proza Reja ani Orzechowskiego.

• brak żywiołowości twórczego talentu, namiętne ukochanie ojczystego języka, chęć ubogace-nia polszczyzny, wywyższenia jej wśród innych języków.

• wstęp i teoretyczne (samodzielne) wywody o języku zacięcie naukowo-językowe, filologi-czne.

• styl przesycony intelektualizmem.

• zapożyczenia w niewielkim stopniu: ruskie, czeskie, litewskie, łacińskie, włoskie, niemieckie i greckie.

• ożywiające wywód porównania z codziennego życia ziemiańskiego i myśliwskiego.

19. Kwestia wierności przekładu.

• spolszczenie, inni interlokutorzy, zbliżenie zawartości pierwowzoru do kultury umysłowej i obyczajowej „domowych” Polaków.

• okrojona włoska treść + bogactwo rodzimej rzeczywistości, np. ustna tradycja, własne spo-strzeżenia i wspomnienia.

• niezmienione: kościec oryginału, rozkład jego treści i większa część zasadniczej osnowy.

20. Losy „Dworzanina” i jego społeczna rola.

• nie dla „uczonych”, lecz „domowych” Polaków.

• popularności nie zdobył, tylko II księga - facecje i anegdoty.

• żywot dworski w drugiej połowie XVI wieku mało pociągający.

• idea zbyt wysokiego życia towarzyskiego.

• większa popularność „Żywota” Reja - bardziej przystępny, ograniczone aspiracje intelektua-lne.

• podziw i uwielbienie Krasickiego dla Górnickiego, od tego czasu stała, umiarkowane zaintere-sowanie.

• wyjątkowe zjawisko: anonimowy przekład przekładu na niemiecki w 1856 r.

21. Pozycja „Dworzanina” w literaturze.

• umniejszenie literackiej wartości oryginału przez uproszczenie scenerii, redukcję grona ucze-stników i eliminację kobiet brak zabawy towarzyskiej, brak przedstawicieli kleru.

• talent w miniaturowych obrazkach.

• „Dworzanin polski” ważny w rozwoju języka literackiego.

• pierwsza parafraza wybitnego utworu z nowoczesnej literatury.

• dowód na współpracę włoskiego renesansu w kształtowaniu nowej kultury złotego wieku, 38 lat po wydaniu oryginału.

TEKST

• dedykacja: dla Zygmunta Augusta, „Najaśniejszemu Książęciu a najmożniejszemu w Krześ-cijaństwie panu”, liczne księgi polskie wyszły z druku za panowania tego króla, to on natchnął autora do przetłumaczenia tego dzieła; napisane „w Tykoczynie, ośmnastego dnia lipca, roku od Narodzenia Pańskiego tysiącznego pięcisetnego sześćdziesiątego piątego”.

PIRWSZA KSIĘGA <<DWORZANINA>>

• geneza utworu, potrzeba zmian dokonanych przez Górnickiego, o przekładzie, „Polakom pi-ząc, Polakom folgować”.

• pod Krakowem płynie rzeczka Prądnik, tam ma dom na modłę włoską biskup Samuel Macie-jowski, „drugi Sokrates”.

• z powodu niezbyt dobrego zdrowia biskup przyjechał „na Prądnik”, mieszkał tam 7-8 dni, przyjechali do niego dworzanie: pan Kryski, pan Wapowski, pan Aleksander Myszkowski, pan Derśniak, pan Bojanowski i „ini zacni”.

• pewnego dnia ktoś wspomniał o kartach, biskup dał inicjatywę do „gier rozmownych”, zachę-ca Kryskiego do rozpoczęcia rozmowy, jako zwolennika włoskiego obyczaju.

• Podlodowski niechętny rzeczom włoskim.

• Myszkowski zaprzecza, że nauka jest niepotrzebna.

• popiera go biskup.

• wymyślają po kolei grę - temat rozmowy, wspomnienie gier na dworze Tomickiego.

• biskup odchodzi odwołany przez „komornika z listy” (pokojowca, dworzanina z listami).

• pomysł pana Kostki: o miłości; Derśniaka: świecie, dlaczego z jednym chcę przebywać, z in-nym nie; Bojanowskiego: dworzanin; Kryskiego: nie ma lepszego pomysłu niż pan Bojanow-ski.

• Kryski i Bojanowski: rzecz o pojmowaniu szlachectwa.

• Kryski, Derśniak: sylweta „sierdzitego” rycerza.

• Kryski: portret włoskiego eleganta, znajomość rycerskiego prawa, dworzanin: skromny, przy-stojny, ochoczy, słowny, ostrożny w mowie, nie popędliwy, dobry jeździec, gry i zabawy, tur-nieje, gra w piłę, woltyżerka na koniu nie jest dla idealnego dworzanina (to kuglarstwo), o obyczajach: taniec, ubiór.

• Kryski: o językach współczesnych (m.in. o zapożyczeniach i o pochodzeniu ludów słowiań-skich) i klasycznych; ważny kunszt wypowiedzi - retoryka; staranie kobiet o urodę, cnota; o wykształceniu dworzanina; rycerskie rzemiosło, równie ważna nauka; talent muzyczny lub wokalny.

• Podlodowski: twierdzi, że muzyka i „ine fraszki” bardziej potrzebne byłyby kobiecie niż dwo-rzaninowi.

• Kryski: przywołuje postaci Aleksandra Wielkiego, który bardzo lubił muzykę, Sokratesa, który na starość uczył się grać na lutni, oraz innych ludzi ze starożytności.

• Bojanowski: przyznaje rację Kryskiemu.

• wchodzi biskup; koniec rozmowy, bo wieczerza już gotowa, dalszą dyskusję odkładają na jut-ro.

WTÓRA KSIĘGA <<DWORZANINA>>

• o starszych, którzy stare chwalą, młode ganią, bo siły odchodzą, zepsuty smak, niechęć do zabawy…, polski strach przed żeglugą

• biskup nie będzie uczestniczył w rozmowie, „dla spraw Króla JM. musiał na pokój odyść”.

• „Zeszło sie było ku tej rozmowie coś więcej niż przedtym dworzan i inych zacnych ludzi”.

• Bojanowski: dworzaninowi najbardziej potrzebna roztropność.

• Myszkowski: dworzanin powinien się strzec „wydwarzania”; odpowiedni temat z odpowiednimi ludźmi, np. z żołnierzem o wojnie, z uczonym o księgach…; dobrze, jeśli umie śpiewać i grać na lutni; taniec; o różnicach wieku młodego i sędziwego - najlepszy średni; dworzanin powi-nien być lojalny wobec swego pana, ale ojczyzna musi być na pierwszym miejscu.

• Kostka i Myszkowski: różne odmiany strojów w Polsce, sposób noszenia bród i wąsów, gole-nie czupryn, spotykać się z wieloma ludźmi-cudzoziemcami, ale z zachowaniem polskiej kul-tury, „jako cię widzą, tako cie piszą”.

• Myszkowski i Derśniak: przyjaźń Boży dar.

• Kostka i Myszkowski: gra w karty, sama gra jest dobra, ale potępiają hazard, także szachy są przyjemną zabawą, ale Myszkowskiemu nie podoba się zbyt wielka umiejętność.

• Myszkowski: anegdota o dwóch zakochanych kobietach.

• amory z pannami lub wdowami.

• Derśniak: znajomość łaciny, obeznanie, np. „Aleksander Papa vi / VI” - Aleksander papież gwałtem / szósty; „Nicolaus papa quintus” = NPPU - Nihil papa volet (czyli: nic nie wart pa-pież); myśliwskie „koloryzowanie”; anegdota o Koźle i pachołku oraz o doktorze Rojzjuszu Hi-szpanie z fraszek Kochanowskiego; sędzina Kochanowska; o żebraku i panu Bojanowskim; o królu Zygmuncie; o Rafaelu; o królu Starym; o Szydłowieckim; o trzech Włochach, grających w karty w gospodzie.

• dyskusja na temat kultury, godności i roli kobiety: średniowieczny pogląd, że kobieta to ostoja zła, oraz, głównie za Platonem, przyrównanie kobiety do mężczyzny.

• Bojanowski-antyfeminista, Kryski broni niewiasty.

• kasztelan Maciejowski zapowiada, że jutro będą rozmowy na temat tego, co się odnosi za-równo do dworzanina, jak i do dwornej pani.

Gąsiorek Stanisław zw. Kleryką (Stanisław z Bochnie): ur. około 1493 roku w Bochni, człowiek pochodzenia mieszczańskiego. Po ukończeniu szkoły parafialnej kontynuował edukację w katedralnej szkole dla kleryków w Krakowie. Awanse (m.in. funkcja królewskiego kapelana) zawdzięcza być może biskupowi Tomickiemu. Cieszył się również względami króla, zyskując różne beneficja. Przyjaźnił się z Marcinem Kromerem, Klemensem Janickim, Stanisławem Hozjuszem. Zmarł prawdopodobnie na początku 1562 roku. Należał do współczesnych poetów renesansowych, autorem dworskich panegiryków, O podwyższeniu Zygmunta Augusta i Na wesele królewny Izabel . Pisał po polsku, należąc do pokolenia literatów, torujących drogę ojczystemu językowi na szczyty poezji. (Jak widać życiorys Stanisława Gąsiorka i Łukasza Górnickiego są dosyć podobne, zwłaszcza model awansu społecznego do którego najłatwiej było dojść poprzez edukację, i dwór królewski, czytaj znaleźć sobie protektora.)

Literatura parenetyczna- (z gr. parainetikos - doradczy, pouczający), utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Posługuje się bądź środkami narracyjno-literackimi, za pomocą których zarysowuje zindywidualizowany wizerunek idealnego nosiciela jakiejś roli, bądź środkami dyskursu perswazyjnego, systematyzującymi pożądane cechy oraz formułującego zalecenia, jak je osiągnąć. Pierwszy typ pojawia się wyraźnie w biografii, drugi w traktacie pedagogicznym. Literatura parenetyczna kształtuje przede wszystkim wzorce osobowe, jak u Górnickiego wzorzec Dworzanina.

Speculum- (łac. zwierciadło), charakterystyczna forma piśmiennictwa XVI wiecznego, zespół odrębnych w zasadzie tekstów, na tematy prawne, społeczne teologiczne, ułożony w taki sposób, by dawał całościowe ujęcie wybrane j problematyki. Speculum miało spełniać zadania dydaktyczno moralistyczne, jego reprezentantem w lit. Polskiej jest np. Zwierciadło Mikołaja Reja.

Orlando szalony- genialny artysta spragniony pogody, harmonii i ciszy ucieka od udręki dworskiego życia, pełnego zawodów, zgrzytów i upokorzeń w rajską dziedzinę ułudy. Miłość i nienawiść, brzydota i piękno męstwo i tchórzostwo, wierność i zdrada, podłość i szlachetność, spotęgowane i sprzęgnięte w kontrastach ukazują zmysłową konkretność realistycznych szczegółów.

Książę- W trzeźwości graniczącej z okrucieństwem ukazuje ciemne strony społecznego bytu, ukazuje prawdę oparta na doświadczeniu.

Baldassare Castiglione (ur. 6 grudnia 1478 w Mantui, zm. 2 lutego 1529 w Toledo) - pisarz i dyplomata włoski. Zdobył wykształcenie humanistyczne i przyswoił sobie dobre maniery oraz wartości nowej epoki. Pełnił służbę na wielu dworach, gdzie był krzewicielem idei neoplatońskich, propagował nowe zasady współżycia towarzyskiego, kulturę bycia i szacunek dla kobiet. Jego największe dzieło pt. Dworzanin (Il Cortegiano), napisane w formie dialogu, stanowi odzwierciedlenie jego poglądów i wywarło duży wpływ na epokę.Castiglione przyjaźnił się z wieloma artystami swojej epoki, w tym z Rafaelem Santim, który wykonał jego znany portret. Należał także, podobnie jak Rafael, do elity humanistów skupionych wokół papieża Leona X. W 1520, po śmierci żony, przyjął święcenia kapłańskie i otrzymał w 1524 roku stanowisko nuncjusza papieskiego w Hiszpanii. Doczekał wydania Dworzanina (1528), który po śmierci autora uzyskał ogromną popularność, wydawany, przekładany na różne języki i parafrazowany.

Z rodu della Rover pochodzili papieże Juliusz II i Sykstus IV- typowi zwierzchnicy świeccy Rzymu, nie zaś głowy kościoła. Sykstusa IV kojarz z kaplicą sykstyńską

ojciec Doroty z Podlodowskich Kochanowskiej.

wybrane anegdoty

---